کدام موجودات را حفاظت کنیم؟ سازماندهی اطلاعات گسترده حاصل از مطالعات جمعیتی، گونه‌ای، و اکوسیستمی در اصل کاری بسیار هزینه‌بر و در عین حال مستلزم تلاش بسیار زیاد است اما این بخش از کار به هر حال یک جزء حیاتی از تلاش‌های حفاظتی در کل دنیا است. به راستی چه گونه‌هایی در معرض خطر انقراض هستند و کجا زیست می‌کنند؟ پاسخ به این سوال طبیعتا برای حفاظت از آن‌ها یک امر الزامی و حیاتی است.
در حال حاضر مسوولیت ارزیابی وضعیت حفاظتی گونه‌ها، زیرگونه‌ها، واریته‌ها و حتی زیرجمعیت‌های انتخابی در مقیاس جهانی با برنامه جهانی گونه‌های اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) است که این برنامه هم در عمل با کمیسیون بقای گونه‌ها همکاری می‌کند. وظیفه این ارگان‌ها هم مشخص است، آن‌ها باید وضعیت حفاظتی گونه‌ها را در ظرف 50 سال اخیر منتشر کنند. در واقع مهم‌ترین هدف اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی این است که حفاظت به هر شکل مورد تشویق قرار گیرد.
رده‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN)
نوول و جکسون در سال 1996 اعلام کردند که پراکنش یوزپلنگ‌های آسیایی تنها به ایران محدود شده است. در سال 2008 میلادی، اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) بر اساس داده‌های ارزیابان تیم ارزیابی جهانی پستانداران، زیرگونه موسوم به یوزپلنگ آسیایی را در رده به شدت در معرض خطر معرفی کرد (عکس متعلق به پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی).
از تقسیم‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی(IUCN) برای شناسایی گونه‌های در معرض تهدید فهرست سرخ و تعیین این مساله که آیا گونه مورد نظر نیازمند فعالیت‌های حفاظتی است یا خیر، استفاده می‌شود. از زمان چاپ نخستین کتاب داده‌های سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN)، سال‌ها گذشته و اکنون در یک وضعیت جهانی کاملا متفاوت قرار داریم. اما به هر شکل هدف تهیه و ارائه لیست سرخ (IUCN) به طور مشخص این است که اطلاعات علمی و هدفمندی ارائه شوند که بر اساس آن‌ها بتوان از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر به بهترین شکل ممکن حفاظت کرد.
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) با استفاده از رده‌بندی‌های حفاظتی استاندارد و مورد تایید در سطح بینالمللی، موقعیت گونه‌های نادر و در معرض خطر اعم از گیاهی و یا جانوری را به شرح ذیل تعریف کرده است:
* منقرض‌شده: گونه یا هر رده دیگر مثل زیرگونه یا واریته که دیگر وجود ندارد. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) در حال حاضر 717 گونه جانوری و 87 گونه گیاهی را در فهرست منقرض‌شده‌ها جای داده است.
* منقرض‌شده در طبیعت: گونه جانوری که تنها در اسارت یا در مورد گیاهان تنها در کشتزار یافت می‌شود یا گونه‌ای است که به عنوان یک جمعیت در خارج از قلمرو اصلی‌اش توانسته به خوبی با محیط سازگار شود. آی‌یو‌سی‌ان در حال حاضر 37 گونه جانوری و 28 گونه گیاهی را در فهرست منقرض‌شده در طبیعت جای داده است.
* به شدت در معرض خطر: گونه‌هایی که طبق معیارهای جدول 1، در رده به شدت در معرض خطر انقراض در طبیعت جای می‌گیرند.
* در معرض خطر: گونه‌هایی که طبق معیارهای جدول 1، خطر انقراض‌شان در طبیعت خیلی زیاد است.
* آسیب‌پذیر: گونه‌هایی که طبق معیارهای جدول 1، خطر انقراض‌شان در طبیعت زیاد است.
* در معرض تهدید: گونه‌هایی که به تهدید نزدیک هستند اما هنوز به آن معنا تهدید جدی نشده‌اند.
* حداقل نگرانی: گونه‌هایی که در این رده قرار می‌گیرند، نسبت به سایر گونه‌های فوق‌الذکر پراکنش و فراوانی بیش‌تری دارند.
* داده ناقص: اطلاعات به اندازه‌ای نیست که بتوان احتمال خطر انقراض گونه را تعیین کرد.
* ارزیابی نشده: گونه‌ای که تاکنون بر اساس معیارهای جدول 1، ارزیابی نشده است.
| جدول 1- معیارهای فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) برای تعیین رده‌بندی‌های حفاظتی |
| معیارهای A تا E فهرست سرخ |
تعریف معیارها برای رده «به شدت در معرض خطر» فهرست سرخ |
| A) کاهش ملموس در تعداد افراد |
جمعیت طی بیش از 10 سال اخیر یا 3 نسل (هرکدام که طولانی‌تر باشد) حدود 80 درصد کاهش یافته. این نتیجه‌گیری می‌تواند حاصل مشاهده مستقیم یا عواملی مانند میزان بهره‌برداری، تهدیدات ناشی از گونه‌های معرفی‌شده و بیماری‌ها، یا تخریب و نابودی زیستگاه باشد. |
| B) کل مساحت محدوده جغرافیایی که توسط گونه اشغال شده |
قلمرو گونه به رقمی کم‌تر از 100 کیلومترمربع در یک محل خاص رسیده و ضمنا مواردی مانند تخریب، تکه‌تکه شدن زیستگاه، عدم تعادل اکولوژیکی یا بهره‌برداری سنگین و بی‌رویه تجاری نیز مشهود یا دست‌کم قابل پیش‌بینی است. |
| C) کاهش قابل پیش‌بینی در تعداد افراد |
ابعاد کل جمعیت کم‌تر از 250 فرد بالغ یا زادآور است و انتظار می‌رود که در ظرف 3 سال یا 1 نسل، تا مرز 25 درصد یا بیش‌تر هم کاهش پیدا کند. |
| D) تعداد افراد بالغی که در حال حاضر زنده هستند |
ابعاد جمعیت کم‌تر از 50 فرد بالغ است. |
| E) احتمال انقراض گونه در زمان مشخص یا در نسل‌های آینده |
احتمال انقراض در ظرف 10 سال یا 3 نسل بیش از 50 درصد است. |
کدام گونه‌ها به انقراض نزدیک‌تر هستند؟
پلنگ ایرانی بر اساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) در رده در معرض تهدید جای گرفته است (عکس از مینا عزتی)
رده‌های گونه‌های به شدت در معرض خطر، در معرض خطر و آسیب‌پذیر با عنوان تهدیدشده با انقراض شناخته می‌شوند. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) احتمال انقراض را برای این سه رده، بر اساس معیارهای کمی مشخص کرده است. مزیت این سیستم این است که یک روش استاندارد طبقه‌بندی جهانی ارائه می‌کند که بوسیلهی آن می‌توان تصمیم‌های مختلف را طبق معیارهای منطقی بازبینی و ارزیابی کرد.
دست‌اندازی ما انسان‌ها در طبیعت که از آن با عنوان تخریب زیستگاه یاد می‌شود در اصل یک معیار طبقه‌بندی جهانی است که به طور خاص برای تعیین رده‌بندی حفاظتی گونه‌هایی که کم‌تر از نظر بیولوژیکی شناخته شده‌اند، مفید است. به عنوان مثال بر این مبنا اگر زیستگاه در آستانه نابودی باشد یا حتی اگر دانشمندان اطلاعات خیلی ناچیزی هم درباره آن گونه داشته باشند، باز هم گونه در رده تهدیدشده جای می‌گیرد. یک گونه اعم از جانوری یا گیاهی بر مبنای مساحت آن محدوده‌ای که اشغال می‌کند، تعداد افراد بالغی که دارد، نرخ تخریب زیستگاه یا جمعیت‌اش توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) رده‌بندی می‌شود.
پلنگ آفریقایی، بر اساس آنالیزهای ژنتیک 9 زیرگونه از پلنگ‌ها در دنیا شناسایی شده است (عکس از احسان احدی)
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) موفق شده تا با استفاده از معیارهایی که در فوق به آن‌ها اشاره شد، تهدیدات پیش‌روی گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری را در مجموعه‌ای تحت عنوان کتاب‌های داده سرخ و فهرست سرخ گونه‌های در معرض تهدید ارزیابی و تشریح کند. این فهرست‌های جامع از گونه‌های در معرض خطر که بوسیلهی گروه‌ها یا کشورهای مختلف تهیه شده را می توانید در سایت www.iucn.org دنبال کنید.
به عنوان مثال هم‌اکنون 1.462 گونه پستاندار از مجموع 5.499 گونه پستانداری که تاکنون در دنیا شناسایی شده، 2.097 گونه پرنده از مجموع 10.052 گونه پرنده‌ای که تاکنون در جهان شناسایی شده و در نهایت 2.303 گونه دوزیست از مجموع 6.338 گونه دوزیستی که تاکنون توصیف علمی شده؛ در رده گونه‌های در معرض تهدید جای گرفته‌اند.
ارزیابی‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) گونه‌های متعددی از ماهیان (2.084گونه)، خزندگان (1.018 گونه)، نرم‌تنان (2.197 گونه)، حشرات (1.259 گونه)، سخت‌پوستان (1.735 گونه) و گیاهان (12.041 گونه) را شامل می‌شود و البته جالب است که بدانید این فهرست هنوز آنطور که باید جامع و کامل نیست.
اغلب گونه‌های پرندگان، دوزیستان و پستانداران با استفاده از این سیستم ارزیابی شده‌اند، اما ارزیابی خزنده‌ها، ماهی‌ها و گیاهان گل‌دار به نسبت سایر موارد نقص‌های فراوانی دارد. ارزیابی‌های حشرات و سایر بی‌مهره‌ها، خزه‌ها، جلبک‌ها، قارچ‌ها و میکروارگانیزم‌ها نیز علیرغم نقش‌های بسیار مهمی که در سلامت اکوسیستم و حتی رفاه انسان‌ها دارند، حتی از آنچه که تصور می‌شود هم کم‌تر است.
متاسفانه مطالعه بر روی خزنده‌ها هنوز جامع و کامل نیست (عکس از محمدرضا رکنی).
نتایج یک بررسی که به تازگی بر روی سنجاقک‌ها انجام شده، به این نکته اشاره دارد که حدود 10 الی 15 درصد از آن‌ها را می‌توان تهدیدشده تلقی کرد. بنابراین لازم است که هر چه سریع‌تر با استفاده از سیستم اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) تعداد بیش‌تری از گونه‌ها مورد ارزیابی قرار گیرند.
با بررسی وضعیت حفاظتی گونه‌ها در طول زمان، این امکان فراهم می‌شود که بتوان تشخیص داد آیا آن‌ها نسبت به کارهای حفاظتی از خود واکنش نشان داده‌اند یا آنکه بالعکس به همان صورت به سمت انقراض پیش رفته‌اند. به عنوان مثال، از راهنمای فهرست سرخ به این منظور استفاده می‌شود که بتوان ثابت کرد وضعیت حفاظتی گروه‌های خاص جانوری سیر نزولی‌اش را در ظرف 2 الی 3 دهه گذشته ادامه داده یا خیر. البته، نرخ‌های انقراض گونه‌های به شدت در معرض خطر انقراض، کم‌تر از میزان پیش‌بینی شده بوده که آن‌هم احتمالا بیش‌تر به دلیل تاثیرات مثبت اقدامات حفاظتی است.
جدای از این‌ها یک معیار دیگر هم به نام شاخص سیاره زنده وجود دارد که ابعاد جمعیت‌های مختلف 1.686 گونه مهره‌دار را از سال 1970 تا 2007م. دنبال کرده؛ این شاخص نشانگر کاهش‌های شدید جمعیت در مناطق استوایی و افزایش نسبی در نواحی معتدله است(wwf.Panda.org).
رویکردهای نوین
گرگ‌های خاکستری از نظر رده‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) در رده حداقل نگرانی جای گرفته‌اند اما مطالعات بر روی وضعیت جمعیت آن‌ها در ایران کامل نیست و مشخص نشده که فشارهای ناشی از عوامل انسانی در ظرف سال‌های اخیر عملا چه باری را بر جمعیت‌های پراکنده آن‌ها وارد کرده است (عکس از نازنین کاظمی‌نوا)
در کشور سوئیس، رویکرد متفاوتی برای تشخیص گونه‌های مورد تهدید یا آن‌هایی که در فهرست سرخ جای دارند، وجود دارد که در اصل ناظر بر تلاش‌های حفاظتی است. در این رویکرد متفاوت 317 گونه‌ای که از سال 2007 م. تاکنون جمعیت‌شان افزایش پیدا کرده یا وضعیت به نسبت پایداری داشته‌اند، در فهرستی به نام فهرست آبی ثبت شده‌اند. فهرست آبی بیانگر تلاش‌های حفاظتی موفق و در عین حال پیشنهاد کننده پروژه‌هایی است که می‌توانند در آینده نتیجه‌بخش باشند (www.bluelists.ethz.ch). با وجود اینکه این رویکرد هنوز به شکل گسترده مورد قبول واقع نشده اما در عوض حاوی یک پیام مهم است که آن‌هم امید به ادامه راه حفاظت می‌باشد.
یک کار مشابه دیگر با اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) طرح موسوم به شبکه خدمات طبیعت است که در اصل جزو برنامه‌های میراث طبیعی می‌باشد. این برنامه در حال حاضر تمامی ایالت‌های آمریکا، 3 استان کانادا و 14 کشور آمریکای لاتین را تحت پوشش قرار داده(www.natureserve.org/explorer). شبکه مذکور که تشکیلات حفاظت از طبیعت با قدرت تمام از آن پشتیبانی می‌کند، تلاش دارد تا اطلاعات کلیدی حفاظتی بالغ بر 64 هزار گونه، زیرگونه و جوامع زیستی (به انضمام نیم میلیون جمعیتی که با دقت ثبت موقعیت جغرافیایی شده‌اند) را گردآوری، سازماندهی و مدیریت کند.
این اطلاعات کلیدی وضعیت طبقات مختلف را بر اساس یکسری شاخص‌های استاندارد نشان می‌دهند که عبارت است از تعداد جمعیت‌های باقیمانده، تعداد افراد باقیمانده از یک گونه، مساحت محدوده‌ای که جمعیت‌های مختلف در آن یافت می‌شوند، تعداد مناطق حفاظت‌شده، میزان تهدید و آسیب‌پذیری ذاتی یک گونه یا یک جامعه خاص. بدیهی است زمانی‌که سیستم میراث طبیعی و رده‌بندی‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) برای ارزیابی یک گونه به کار رفته باشد، آن گاه رده‌بندی تهدید نیز کاملا با آن‌ها مشابه و یکسان خواهد بود.
منبع: iucnredlist؛ A primer of conservation biology, Penned by Richard B. Primack, printed in China 2012
