آثار و بناهای تاریخی و کهن این سرزمین نشان از عظمت و دیرینگی فرهنگ و تمدن قوم ساکن در منطقه دارد. از لحاظ فرهنگ، علم و معرفت این دیار یکی از درخشان ترین نقاط ایران به شمار می رود. به طوری که وجود علمای فاضل و عرفای کامل در جای جای این خطه نشانگر این موضوع است. شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان قرار دارد. محدوده بیرجند از جنوب به نهبندان، از شمال به قائن، از شرق به کشور افغانستان و از غرب به طبس و فردوس محدود است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری وسعت آن 31704 کیلومترمربع و از چهارنقطه ی شهری بیرجند، خوسف، سربیشه و اسدیه و چهاربخش؛ خوسف، مرکزی، درمیان و سربیشه تشکیل شده است. در مجموع دارای 18 دهستان و 1197 روستا می باشد. فاصله ی شهرستان بیرجند تا مشهد 486 کیلومتر، زاهدان 458 کیلومتر و تا تهران 1320 کیلومتر فاصله دارد. از لحاظ وضعیت اقلیمی دو عنصرمهم یعنی کوه های بلند و دشت های وسیع از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در آب و هوای منطقه به شمار می روند. نزدیکی به کویر مرکزی و وجود دشت های وسیع، باعث به وجود آمدن آب و هوای بیابانی همراه با تابستان های گرم شده است. از دیگر سو وجود کوه هایی در امتداد شرقی- غربی باعث گردیده اند از شدت گرما کاسته و منطقه نسبت به نقاط همجوار از اعتدال بیشتری برخوردار گردد. فقدان رودخانه دائمی و کمی نزولات جوی باعث شده تا تعداد محصولات کشاورزی موجود شامل محصولاتی باشد که به آب کمتری نیاز دارند. زرشک و زعفران از جمله محصولاتی هستند که علاوه بر نیاز کمتر به آب کاملا با شرایط اقلیمی منطقه منطبق می باشند. علاوه بر دو محصول یاد شده محصولات دیگری چون؛ عناب، گندم، چغندرقند، پنبه، ارزن، عدسی، لوبیا، نخود، باقلا، انگور، خربزه و... به عمل می آید. در سفر به بیرجند به جاذبه های گردشگری بیرجند و جاهای دیدنی بیرجند سری بزنید و از لحظه به لحظه هاتون لذت ببرید. باهمگردی با این مقاله همراه باشید....
بیرجند
نام شهرستان بیرجند خود یکی از نام های باستانی بوده و در معنی آن می توان به موارد زیر که در کتب گوناگون آمده اشاره نمود؛ در برخی کتب آن را "برکند" نوشته اند و برخی ذکر نموده اند، چون بیژن بنیان اولیه آن را نهاده نام آن بیژن بوده ولی با تکرار زیاد "بیژن" به "بیرجند" تبدیل شده است، آنچه مسلم است در فارسی باستان کلمه بیرجند مرکب از دو واژه ی بیر به معنی صاعقه و طوفان و جند یا کند به معنی شهر و دیه است. آثار تاریخی و نشانه های فرهنگی به جای مانده از ادوار گذشته در نقاط مختلف بیرجند به چشم می خورد تا آنجا که توجه هر تازه واردی را در سفر به بیرجند ناخودآگاه به سوی آن جلب و جذب می کند. مطالعات باستان شناسی در بیرجند حاکی از استقرار اقوام کهن پیش از تاریخ و دوره های متاخر در این حوزه دارد. تاریخ بیرجند با اساطیر کهن ایران باستان عجین شده و هرجا سخن از قهستان و بیرجند پیش می آید. بلافاصله تداعی کننده نام سام بن نریمان می باشد، چرا که او را بنیانگذار اولیه این خطه می دانند. نام های اساطیری و باستانی فراوانی در منطقه یافت می شود که برگرفته از اسطوره ها و تاریخ دیرین ایران زمین است. نام هایی نظیر؛ گیو، گل، چهکند، نوفرست، چاج، اسفزاز، نوکند، فورگ و... از این قبیل می باشند. سابقه حیات در حوزه طبیعی بیرجند بسیار طولانی تر از آن است که تصور می شود برای نمونه قدیمی ترین اثر حیات و زندگی در این حوزه مربوط به ردپای حیوانات عظیم الجثه ماقبل تاریخ در شمال بیرجند است. به گفته ی محققان و پژوهشگران کانادایی این آثار متعلق به 50 میلیون سال قبل می باشد که در نوع خود یکی از بهترین و کامل ترین مجموعه از نمونه ردپاهای یافت شده از ابتدا تاکنون به شمار می رود. علاوه بر آن برای اولین بار در این منطقه ردپای مربوط به پرندگان مختلف گزارش شده است. اگرچه در آغاز گمان می رفت سابقه سکونت در منطقه مربوط به ادوار تاریخی باشد ولی آثار شناسایی شده نشان دهنده ی استقرار اقوامی در دوران پیش از تاریخ در منطقه دارد.
جاذبه های گردشگری بیرجند
بهترین اثر به جای مانده از این اقوام نگاره های موجود در سنگ نگاره لاخ مزار و محوطه های باستانی متعددی است که در منطقه وجود دارد و از جاهای دیدنی بیرجند و جاذبه های گردشگری بیرجند محسوب می شود. از دوران تاریخی نیز آثاری بدست آمده که حکایت از حضور سلسله هایی چون؛ هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارد. کشف سنگ نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ از توابع بخش مرکزی بیرجند که مربوط به چند هزار سال قبل است مهر تاییدی بر سابقه ی استقرار بشر و فرهنگ متعالی آن ها در این خطه می باشد. این سنگ نگاره ها دارای تنوع و گوناگونی زیاد هستند. از میان آن ها می توان به مواردی چون، کتیبه ها، نقوش انسانی و حیوانی، علائم و نمادها و خطوط تصویری اشاره کرد. در این جا برای نمونه ی ترجمه متن یکی از کتیبه های لاخ مزار آورده می شود. "مهربان- خستوان و مهربان که رهبری می کند درست- درست هدایت می کند- پرورش می دهد- پیرایش می کند- می گرداند." به طور کلی بررسی این اثر ارزشمند نشان دهنده حضور و استقرار انسان در منطقه از دوران پیش از تاریخ است و از زیباترین جاهای دیدنی بیرجند می باشد. سنگ نگاره کال جنگال به فاصله 35 کیلومتری جنوب غربی بیرجند در ادامه ارتفاعات معروف به رچ واقع شده است. این سنگ نگاره به لحاظ نقوش دارای اهمیت ویژه ای در بین آثار به جای مانده از ادوار کهن در منطقه و از جاذبه های گردشگری بیرجند می باشد. در این سنگ نگاره یک مرد که به احتمال زیاد یکی از شاهزادگان پارتی است با یک شیر به نبرد پرداخته است.
حوزه فرهنگی و اجتماعی شهرستان بیرجند
حوزه فرهنگی و اجتماعی شهرستان بیرجند طی قرون متمادی شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بوده است به طوری که در این گستره فرهنگی به راحتی می توان اقوام و نژادهای مختلف را از هم تمیز داد اسناد و مدارک مستند و معتبری وجود دارد که نشان می دهد در قرون متمادی قوم ساگارتی در این منطقه زندگی کرده اند تا آنجا که هرودت مورخ بزرگ در قرن پنجم پیش از میلاد به این قوم اشاره کرده است و درباره آن ها می نویسد: " آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنه ساتراپ چهادهم هخامنشیان به شمار می روند " در دوره ی ساسانیان منطقه قهستان ایالتی بوده در بین شهرهای بزرگی چون هرات و نیشابور که علاوه بر آبادانی و داشتن روستاهای حاصلخیز مردمان و جنگ آورانی با استعداد و سلحشور داشته است که این مردمان همیشه مایه دلگرمی حکومت مرکزی و منشا قدرت در این حوزه محسوب می شده اند.
تاریخچه سرزمین کهن بیرجند
مورخان فتح شهرهای خراسان توسط مسلمانان را سال 22 هجری قمری و بعضی دیگر 29 هجری قمری ثبت نمودند. در آن سال ها حکمرانان منطقه قهستان سران قوم هیاطله بودند که در مصاف با اخنف بن قیس سردار مسلمین شکست خوردند و در نتیجه سرزمین قهستان فتح شد. از آن به بعد خلفای عباسی مدت زیادی در این منطقه حکم راندند. ولی از زمان حسن صباح تا پیدایش قوم مغول حکومت قهستان در دست امرا و حکام اسماعیلیه بود. منطقه قهستان یکی از مراکز عمده ی سیاسی به شمار می رفت که بعد از الموت، مهم ترین مقر حضور فداییان اسماعیلیه بوده است، موقعیت خاص منطقه یعنی دوری از مرکز حکومت، وضعیت طبیعی منطقه و کوه های بلند و صعب العبور از مهم ترین علل جذب فداییان اسماعیلیه در این منطقه بوده است؛ قلعه های عظیم و با شکوه نظیر: قلعه کل حسن صباح، قلعه رستم و... از مشهورترین قلاع اسماعیلیه، جاهای دیدنی بیرجند در قهستان می باشد. وجود این قلعه ها می تواند به عنوان یکی از شاخص ترین جاذبه های گردشگری بیرجند و از زیباترین جاهای دیدنی بیرجند محسوب شود. زمانی که حکومت اسماعیلیله در سال 655 هجری قمری توسط مهاجمین مغول ازهم پاشید، حوزه ی قهستان از بسیاری جهات روبه رکود نهاد. چنانچه تحول چندانی از دوره مغول تا دوره صفویه در این سرزمین صورت نگرفت تا اینکه با قدرت گرفتن حکام صفویه و امرای آنها و انتقال مرکزیت قهستان از قاین به شهرستان بیرجند، این شهر و روستاهای پیرامون آن رونق و آبادانیه تازه ای گرفت تا آنجایی که توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و فرهنگی آن روز به روز رونق و رواج مضاعف به خود گرفت که در آثار به جای مانده از ان دوران کاملا مشهود است. اولین بار نام بیرجند در کتاب ارزشمند معجم البلدان ذکر شده و پس از آن سیاحان، مورخان و نویسندگان بسیاری همانند؛ یاقوت حموی، احمد مقدسی، حمدالله مستوفی، حافظ ابرو و... هریک به سهم خود از شهرستان بیرجند و عظمت آن زبان به ذکر و توصیف باز کردند.
آثار تاریخی سرزمین بیرجند
در سفر به بیرجند از بناهای باشکوه و عظیم به یادگار مانده از ادواره پیشین به خصوص دوره صفویه و بعد از آن هریک به تنهایی دارای غنای فرهنگی و مذهبی یا سیاسی و نظامی منحصر به فرد خود هستند، دیدن کنید. در بین قلاع تاریخی، قلعه فورگ نه تنها یکی از زیباترین و شکیل ترین قلاع منطقه به شمار می رود بلکه در نوع خود از لحاظ جایگاه قرارگیری و ساختار معماری یکی از منحصر به فردترین قلاع ایران می تواند باشد. این قلعه در روستایی به همین نام در فاصله ی 90 کیلومتری شهرستان بیرجند قرار دارد. بنای اولیه قلعه در زمان نادرشاه افشار بنا نهاده شده است. تاسیسات داخلی قلعه دارای سه بخش اصلی، یعنی بخش مخصوص و زندگی خدمتکاران و خدمه قلعه، بخش مربوط به نظامیان و محافظان قلعه ودر نهایت بخش اصلی و هسته ی مرکزی آن یعنی ارگ قلعه مربوط به حکام و امرای ساکن قلعه بوده است. قلعه فورگ بر بالای صخره ی سنگی همراه با 18 برج پس از قرون متمادی همچنان در گستره ی تاریخ بیرجند قامت خود را استوار نگه داشته است تا تلخ کامی ها و کامیابی های روزگار را شاهد باشد.
قلعه پایین شهر
از دیگر قلاع زیبا و باشکوه منطقه و یکی از جاهای دیدنی بیرجند، قلعه ی شهرستان بیرجند با نام قلعه پایین شهر با 2500 مترمربع مساحت، سالیان درازی است که شهرستان بیرجند را زیر پای خود استوار نگه داشته است. سفر به بیرجند و سفر به این قلعه ی خشت و گلی که با چشم اندازی دلفریب بر فراز تپه ای به نسبت عظیم در داخل بافت قدیمی شهر ناخودآگاه توجه هر ببینده و رهگذری را به سوی خود جلب می کند. بنای اولیه قلعه مربوط به دوره ی صفویه بوده و در چهار گوشه ی آن برج هایی تعبیه و احداث شده است.
سد بنددره
در فاصله ی 5 کیلومتری جنوب شرق شهرستان بیرجند، در ارتفاعات موسم به باقران سد قدیمی بنددره یکی از جذاب ترین جاذبه های گردشگری بیرجند به چشم می خورد که طی قرونی چند همچنان عظمت و شکوه خود را در بین کوه های مقدس باقران حفظ نموده علاوه بر آنکه بستری مناسب برای گردشگران و از جاهای دیدنی بیرجند می باشد که در سفر به بیرجند از تماشای آن غافل نشوید، استوار و پایدار امیدبخش کشاورزان پایین دست خود و درختان همیشه تشنه ی منطقه می باشد.
مسجد جامع پایین شهر
ساکنان بیرجند برای اماکن مذهبی و بقاع متبرکه اهمیت ویژه ای قائل هستند. هریک از این آثار علاوه بر آن که دارای فرم و شکل و هماهنگی بین بخش ها از لحاظ معماری و ساختار می باشند از لحاظ مردم شناسی دینی نیز قابل توجه هستند. از جمله این بناها می توان به مسجد جامع پایین شهر اشاره داشت. این مسجد در نوع خود بی نظیر و فضای روحانی ایجاد شده در داخل آن توجه هر مومنی را بیش از پیش به سوی خدا و عظمت خالق رهنمون می کند. در مرکز بافت قدیمی شهرستان بیرجند به فاصله ی اندک از مسجد جامع پایین شهر مکان مذهبی دیگری به نام مسجد جامع چهاردرخت خودنمایی می کند. این مسجد نیز دارای اهمیت و احترام ویژه ای در میان مومنان می باشد. اگرچه بنای مسجد فاقد تزیینات پرکار و یا گچبری و کاشیکاری آنچنان می باشد، ولی ساختار معماری آن، آجرکاری و آجرچینی، تاق های جناقی، رسمی بندی و... نشان دهنده ی آن است که بنا در دوره ی صفویه بنیان نهاده شده است و از جذاب ترین جاذبه های گردشگری بیرجند می باشد.
مسجد جامع خوسف
مسجد جامع خوسف از مهم ترین جاهای دیدنی بیرجند موجود در بافت قدیمی خوسف به شمار می رود. نقشه اصلی این بنا در دو بخش شمالی و جنوبی خلاصه می شود. مجموعه فوق با داشتن سردر ورودی، صحن، شبستان زمستانی و تابستانی، چندین صفه و تاقنماهای زیبا برتری خود را نسبت به دیگر بناهای موجود نشان می دهد و از برترین جاذبه های گردشگری بیرند می باشد. خانه آراسته در داخل بافت قدیم شهرستان بیرجند با زیبایی خاص و ترکیب بندی مناسب فضاها همراه با هماهنگی بین هریک از بخش های بنا آن را از دیگر بناهای بیرجند متمایز نموده است. بنا با دارا بودن عناصری چون: سردر ورودی، هشتی، دهلیز، حیاط مرکزی، ایوان، اتاق های متعدد در چهارسوی بنا، پوشش های گنبدی، دیوار و جرزهای قطور، بهره گیری از خشت و گل در ساخت بنا و غیره باعث شده اند تا این بنا از لحاظ ارزش های معماری و همسویی با گرایش های مذهبی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان آن ممتاز جلوه نماید.
حسینه و مدرسه ی نواب
از جاهای دیدنی شهر بیرجند، حسینه و مدرسه ی نواب مربوط به دوره شاه عباس صفوی بوده و کتیبه موجود در سردر آن سال 1001 هجری قمری را نشان می دهد. در ضلع جنوبی بنا ایوان نسبتا بزرگی وجود دارد که بخش داخلی آن با استفاده از نقوش اسلیمی به صورت مشبک گچ کاری شده است. در ضلع شرقی بنا اتاق بزرگی همراه با نورگیر، رسمی بندی با ملات گچ، گچ بری های متعدد، تزیینات مقرنس کاری شده، کتیبه های گچی و گچبری های اسلیمی چشم نوازی می کند. هشتی، صحن، دو ایوان، چندین اتاق همراه با پنجره های متعدد از ویژگی های این بنا به شمار می روند.
مقبره ابن حسام خوسفی
در سفر به بیرجند از مقبره ابن حسام خوسفی در شهر خوسف بر فراز تپه ای سنگی با چلیپایی و پوشش عرقچین با گنبد کلاه فرنگی شکل می باشد، دیدن کنید. ابن حسام از شعرای قرن 9 هجری و مصادف با عهد شاهرخ تیموری است. این بنا با تزییناتی از قبیل: رسمی بندی در گوشه ها، کتیبه موجود در دورتادور پایه پوشش گنبد و طرح های چلیپایی و پنجره های مشبک بنا همه و همه بیانگر هنر و سبک دوره صفویه است. بنای تاریخی آرامگاه خواجه خضر در داخل بافت قدیمی شهرستان بیرجند از دیگر بناهای ارزشمند دوره قاجاریه، جاذبه های گردشگری بیرجند و جاهای دیدنی بیرجند به شمار می رود. بنای خواجه خضر از لحاظ معماری کاملا براساس ویژگی های معماری ایرانی و دارای عناصری مانند: سردر ورودی، هشتی، صحن، ایوان و غرفه هایی در دو طرف صحن می باشد. سردر ورودی با تاق جناغی همراه با تزیینات آجری به شیوه چلیپایی در دو طرف سردر ورودی از عناصر شاخص معماری این بنا به شمار می رود. پس از سردر ورودی هشتی قرار دارد و پس از آن بلافاصله وارد صحن می شویم در ضلع شمالی صحن، ایوانی با تاق جناغی و تزیینات رسمی بندی و آجرکاری در نمای خارجی بیش از همه خودنمایی می کند.
مدرسه شوکتیه
فرهنگ غنی منطقه و علاقه مندی مردم به فراگیری علوم جدید و قدیمه باعث شده در غالب نقاط شاهد مراکز فرهنگی و آموزشی باشیم از جمله این بناها می توان به مدرسه شوکتیه با سابقه روشن و گذشته ای پر از خاطره برای صاحبان اندیشه در شهرستان بیرجند و توابع آن اشاره داشت. سفر به بیرجند و سفر به مدرسه شوکتیه که بنابر اسناد و مدارک مستدل تاریخی در سال 1312 هجری قمری ساخته و هم زمان با تاسیس مدرسه بزرگ دارالفنون در سال 1326 هجری قمری هم زمان با اوج قدرت سیاسی شوکت الملک تبدیل به یکی از مراکز آموزشی معتبر کشور و جاذبه های گردشگری بیرجند و از زیباترین جاهای دیدنی بیرجند گردید. مدرسه شوکتیه پرچم دار و پایه گذار فرهنگ نوین و مدارسی بود که امروزه از نظر کمی رشد کم نظیر و از جهت کیفی ارتقا چشمگیری یافته است. از مشخصه های معماری این بنای با ارزش تاریخی می توان به؛ هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط مرکزی، حجره های دورتا دور حیاط، شاه نشین و غیره اشاره داشت.
مدرسه معصومیه
مدرسه معصومیه اگر همپای مدرسه شوکتیه نباشد، از لحاظ تاریخی فرهنگی سابقه ای هم اندازه با آن را برای خود به همراه دارد. در بالای سردر ورودی کتیبه "انا مدینه العلم علی بابها" همراه با تاریخ 1368 هجری قمری درج شده و چهار کتیبه در دهلیز ورودی آن قرار دارد. در دو ضلع شرقی و غربی حیاط ایوان هایی با ستون های آجرکاری شده با تزیین مهری و حجره هایی مخصوص طلاب همراه با آجرکاری شده چشم نوازی می کند.
مقبره حسام الدوله
سفر به بیرجند و سفر به مقبره حسام الدوله که مدفن یکی از حکام و از جاذبه های گردشگری بیرجند منسوب شده از طرف شاهان قاجار در منطقه بیرجند می باشد. بنا بر روی صفه ای قرار گرفته و از آنجا می توان قسمت اعظمی از شهرستان بیرجند را دید. آینه کاریهای زیبا با استفاده از طرح های متنوع هندسی در تمام سطح داخلی اتاق از مشخصه های عمده این بنا به شمار می رود که در نوع خود کم نظیر می باشد.
باغ و عمارت اکبریه
به دلیل حاکم نشین بودن شهرستان بیرجند در گذشته هم اکنون آثار بسیاری از بناهای متعلق به آنان در منطقه به چشم می خورد که روزگاری نه چندان دور محل سکونت و مامن امرا محلی، اعیان و اشراف بوده است و اکنون از زیباترین جاذبه های گردشگری بیرجند و جاهای دیدنی بیرجند می باشد. در میان باغ و عمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می کند، تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و سازنده بنای عظیم و باغ باشکوه اکبریه نماید در سفر به بیرجند از این عمارت زیبا دیدن کنید. این باغ و بنا در زمینی به مساحت 8000 متر مربع در سه طبقه مجزا مربوط به دوره های زندیه تا اوایل دوره پهلوی طراحی و احداث شده است. مهم ترین بخش آن قسمت شرقی بنا می باشد که در دو طبقه و هم زمان با حکمرانی شوکت الملک ساخته شده است. تزیینات آن شامل، تالار آینه، میانخانه و گنبد عرقچین و تزیینات مقرنس، رسمی بندی و غیره می باشد. هم اکنون دو گنجینه ارزشمند باستان شناسی و مردم شناسی، چایخانه سنتی، سفره خانه سنتی، کارگاه های مربوط به آموزش هنرهای سنتی و غیره برای بازدیدکنندگان و مشتاقان جاذبه های گردشگری بیرجند و یادگاری های تاریخی شهر کهن بیرجند می باشد.
ارگ میرحسن خان
بنای زیگوراتی شش اشکوبه ای ارگ کلاه فرنگی (ارگ میرحسن خان) از بناهای منحصر به فرد و جاهای دیدنی بیرجند می باشد که چون برگ زرینی در دل شهرستان بیرجند می درخشد. بنا در اصل محل حکومت حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه می رسد. بنا در شش طبقه احداث شده است ولی تنها دو طبقه آن دارای کاربری می باشد. مقرنس کاری فضای حوض خانه، تزیینات گلدانی، کاربندی از نوع لانه زنبوری، رف های تزیینی و... از عمده ترین تزیینات و زیبایی های این بنای شکیل می باشد. از لحاظ فرم بندی و شکل خاص این بنا می توان آن را در شمار یکی از کم نظیرترین جاهای دیدنی بیرجند و شاید بی نظیرترین بناهای ایران قلمداد نمود.
باغ و عمارت رحیم آباد
سفر به بیرجند و سفر به باغ و عمارت رحیم آباد که در سال 1315 هجری قمری به منظور دارالخلافه بیرجند ساخته شد. در سفر به بیرجند حتما به این عمارت زیبا بروید، بدلیل وجود فضای محوطه باغ، عمارت اصلی، بنای ورودی، استخر، حصار، برج، حوضخانه، تزیینات آینه کاری، گچبری همراه با نقوش اسلیمی گل و بوته باعث شده اند و در سفر به بیرجند متوجه خواهید شد که اعتبار و ارزش باغ و عمارت رحیم آباد در بین بناهای دیگر بیرجند بیش از پیش جلوه گری نماید.
خانه فرهنگ
خانه فرهنگ که هم اینک مسکن خصوصی یکی از خانواده های اصیل و بافرهنگ شهرستان بیرجند و از جاهای دیدنی بیرجند می باشد که در بین دیگر بناهای مطرح در داخل بافت قدیمی بیرجند خودنمایی می کند. این بنا با حیاط چهار ضلعی همراه با آجرچینی در کف آن و استفاده از آجرهای قالبی و تراش دار در نمای داخلی بنا با بهره گیری از تکرار نقوش و طرح های موجود توجه هر ببینده ای را به سوی خود می کشد. علاوه بر شهرستان بیرجند نقاط مسکونی دیگری مانند؛ خور، درمیان، خوسف، فورگ، نهبندان، سربیشه و... از لحاظ بافت و ترکیب بندی بناها برکنار یکدیگر قابل توجه و دقت هستند. در سفر به بیرجند از تک تک جاهای دیدنی بیرجند دیدن کنید. برای نمونه بافت روستایی خور در نوع خود با ساختاری هماهنگ با شرایط زیستی و اقلیمی نه تنها توانسته است در برابر شرایط دشوار طبیعی به حیاط خود ادامه دهد بلکه فرم و نحوه ی قرارگیری بناها در کنار همدیگر هر ببینده ای را به سوی خود جلب می نماید.
صنایع دستی شهر بیرجند
صنایع دستی موجود در شهرستان بیرجند و روستاهای حاشیه ی آن بیش از همه شامل؛ سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی، پارچه بافی، نوغان داری، ریسندگی، گلیم باقی، جاجیم بافی، پلاس و ده ها صنایع دستی دیگر می باشد. باید توجه داشته باشیم که هریک از صنایع دستی فوق دارای مراحل خاص و نیاز به مهارت کافی دارد. برای مثال در بافت گلیم به بافته هایی چون؛ بافت ساده متعادل، بافت پودنما، بافت چاک دار، بافت یک پیچی و بافت دو پیچی توجه می شود. سفالگری تنها در روستاهای شاه زیله و کوشه آن هم به صورت ساده و ابتدایی بدون بهره گیری از فن لعاب دیده می شود و اما فرش بیرجند و روستاهای این منطقه از لحاظ بافت، طرح، رنگ و... در نوع خود بی نظیر و شهره عام و خاص است بطوریکه که نقوش موجود در بافته های این منطقه به مقدار زیادی متنوع و گوناگون می باشد. از جمله این نقوش و طرح، رنگ و غیره در نوع خود بی نظیر و شهره عام و خاص است بطوریکه که نقوش موجود در بافته های این منطقه به مقداری زیادی متنوع و گوناگون می باشد. از جمله این نقوش و طرح ها می توان به؛ ریزماهی ساده، ریزماهی ترنجدار، ریزماهی پنج متن، بته جقه ای، گلدانی، کله اسبی، خشتی و... اشاره داشت. در اینجا به پاس زحمات تلاش عرصه هنر فرش به ذکر نام برخی از طراحان فرش از قبیل؛ محمد زهرایی (1294- درخش)، سیدهاشم زهرایی (1331- درخش)، محمد قنبری (1308- کوشکک) و... مسافران بیرجند با سفر به این شهر خود را در داخل حجم انبوهی از سوغات و تحفه های این شهر می بیینند. از جمله سوغات حوزه بیرجند می توان به؛ زرشک، زعفران، عناب، بادام، گردو، کشک سیاه و زرد و زیره ای، قره قروت، آلوخشک، برگه هلو و.. اشاره کرد. در سفر به بیرجند از صنایع دستی این شهر برای دوستانتان هدیه بخرید تا هم کمکی به اقتصاد مردمان بیرجند کرده باشید و هم یادگاری از این شهر باخود برده باشید.
موسیقی در بیرجند
موسیقی حوزه بیرجند در نوع خود شهره عام و خاص است. با نگاهی به حرکات موزون رقصندگان، آهنگ ها و نواهای هماهنگ با حرکات رقصندگان ما را به تاریخ کهن سرزمین یادگارهای تاریخی می برد. نواها و آهنگ های موجود برگرفته از طبیعت و اقلیم منطقه بوده و ریشه در عقاید و افکار مردمان آن دیار دارد. در سفر به بیرجند شنیدن موسیقی زنده بیرجند را از دست ندهید. از جمله حرکات موزون همراه با نوای موسیقی بیرجند می توان به رقص اصیل، چپ و راست، زانو سر ضرب، احوال، چپ، راست، چغل، فورگی، چنشتی، ناره ناره، بخواب، به خاک و رقص چوب اشاره کرد. در کنار نمایش ها و رقص های محلی ورزشی باستانی بیرجند به دلیل وجود مردان و جوانان غیور بیرجند نه تنها در حوزه بیرجند شناخته شده است. بلکه بیش از پنج بار توانسته مقام نخست کشور و یکی از برترین جاهای دیدنی بیرجند را به خود اختصاص دهد.
فرزانگان و نام آوران شهرستان بیرجند
حسن ختام این نوشتار کوتاه را مزین به نام فرزانگان، مشاهیر و نام آوران بیرجند این مردمان فرهنگ دوست و فرهنگ پرور می کنیم. آنان سالیان درازی است که همانند ستاره ای پرسو در دل کویر می درخشند و بسیاری از ناملایمات و سختی های اقلیم منطقه را به شیرینی کلام و آثار حضور پربرکت خود مزین نموده اند. بهترین گواه این سخن اندیشمندانی چون؛ حکیم نزاری، شاعر و غزل سرای قرن 7 هجری است. وی علاوه بر مدارج علمی دارای آثاری چون؛ سفرنامه، ساقی نامه، ادب نامه، مثنوی، دستورنامه و... است. مولانا شمس الدین زاهد خوسفی در ابتدای قرن 7 هجری مبلغ دین اسلام بوده است. همچنین مولانا محمد بن حسام معروف به ابن حسام از عرفا و شعرای قرن 8 و 9 هجری بوده که در صرف و نحو، معانی و بیان، نجوم و تاریخ، تفسیر و حدیث مهارت ویژه ای داشته است. حاج شیخ محمد هادی هادوی متولد 1239 شمسی در بیرجند است. وی پس از تحصیل در شهرهای بیرجند، مشهد، سامرا و دیگر عتبات عالیات جهت خدمت به مردم کمر همت بست. او جزو چهار نفر از علمایی بود که مراجع تقلید نجف برای نظارت بر متمم قانون اساسی مشروطیت تعیین کرده بودند. از آثار او می توان به؛ مائده محمدیه، بستان الناظر، ترجمه ادب الکبیر، دیوان قصاید و غزلیات و... اشاره کرد. شیخ محمدباقر آیتی از نوابغ بیرجند به شمار می رود. درباره او همین اندازه باید سخن بگوییم که وی عالم فاضل، متبحر و نکته دانی بود که در زمان حیات خود 22 عنوان تالیف از خود به یادگار گذاشت. علامه عبدالعلی بیرجندی از دیگر سرآمدان این سرزمین در فن ریاضی و هیئت می باشد. که در علوم عقلی و نقلی از بزرگان دوره خود بوده تا آنجا که علامه شیخ بهائی نزد وی ریاضی و حکمت می آموخت. دکتر محمدحسن گنجی بنیانگذار جغرافیای نوین ایران و استاد ممتاز دانشگاه های کشور می باشد که بارها توانسته است در مجامع علمی توانایی خود را در عرصه جغرافیایی نوین نشان دهد. دریغ و صدافسوس که ما توان ارائه تمام زیبایی های بیرجند و کویرنشینان آن خطه را نداشتیم. این نوشتار کوتاه تنها مقدار اندکی از فرهنگ، تاریخ، تمدن و اندیشه های کهن این سرزمین بوده است.
