شهر بلقیس ؛ شهری باستانی در شهرستان اسفراین

 از حدود 4000 سال پیش در این منطقه افراد زیادی زندگی کرده اند و در طول این زمان دستخوش انواع ناملایمات بوده اند، از جنگ و خونریزی گرفته تا اتفاقات دیگر. حتی زمان هایی وجود داشته که تمام افراد شهر را ترک کرده اند و این قسمت خالی از سکنه شده اما دوباره به آن رونق داده اند. امروزه آثار برجای مانده از این شهر به دوران صفویه مربوط می شود. تعدادی از آثار در این شهر به قرن دوم اسلامی باز می گردد. در هر صورت آثار  بر جای مانده از شهر تاریخی بلقیس، مانند: خندق، ارگ و حصار های اطراف شهر و مقبره شیخ آذری مربوط به دوران های مختلف است که به دلیل تاریخی بودن و ارزشمند بودن آن در سال 1380 به فهرست آثار ملی کشور اضافه شد و شماره 4497 را به خود اختصاص داد. با همگردی همراه باشید تا سفری مختصر به شهر بلقیس اسفراین داشته باشیم...

شهر بلقیس اسفراین

در جهت جنوب غربی شهر اسفراین امروزی، درواقع در سه کیلومتری این شهر ارگی 1200 ساله وجود دارد که مهم ترین اثر تاریخی شهر بلقیس است و به نارین قلعه معروف می باشد. اولین دوره این ارگ به بعد از حمله مغولان به شهر باز می گردد، بعد ها چندین بار این ارگ با شکوه ترمیم و بازسازی شد تا زمانی که در سال 1731 میلادی توسط افغان ها تصرف گردید، در آن زمان ارگ با تخریب کامل مواجه شد و ساکنان فرار کرده و پس از آن شهر جدیدی در نزدیکی شهر تاریخی بلقیس برای خود بنا کردند، اما پس از آن هنوز خانواده هایی بودند که به صورت مستقل در این مکان زندگی می کردند، این وضعیت تا اواخر قاجاریه نیز ادامه داشت. همان طور که گفته شد در دوران های مختلف این شهر یعنی شهر اسفراین مورد حمله و تهاجم اقوام مختلف قرار گرفت، تا جایی که چندین بار کاملا تخریب شد اما مردم ساکن منطقه دوباره آن را بازسازی می کردند، علت این اتفاق این بود که شهر اسفراین در منطقه ای واقع شده بود که مانند: شاهراه ورودی برای اقوام مهاجر بود، این اقوام، افغان ها، مغولان و ازبکان بودند که به ایران سفر می کردند و این ارگ را نابود می ساختند، به خصوص در قرون اسلامی بارها و بارها مورد حمله قرار گرفت. همان طور که میدانید اولین بنای گلی بزرگ و با ارزش کشورمان ایران ارگ بم است، و طبق گفته باستان شناسان ارگ شهر بلقیس اسفراین در رتبه دوم این جدول قرار می گیرد، سبک معماری آن به دوران ساسانی باز می گردد و از مصالح مهم به کار رفته در ساخت این ارگ به خشت و گل می توان اشاره کرد، در سال 1386 در این شهر تاریخی باستان شناسان سفال هایی را پیدا کردند که شباهت زیادی به سفال های نیشابور قدیم داشت، که در نهایت هر دوی آن ها شبیه به سفال های مرو و سمر قند هستند. این نشان می دهد که حتی تمدن در قرن دوم هجری نیز در این منطقه وجود داشته است. تنها اثر باقی مانده از شهر تاریخی بلقیس همین دژ قدیمی می باشد که از 29 برج تشکیل شده است و تک تک این برج ها از هر طرف با خندقی احاطه شده اند که این خندق ها راه رسیدن به برج ها را سخت تر می کنند ، ارتفاع هر یک از این برج ها 11 متر است که خود باعث اشراف کامل به اطراف می شود. در زمان قدیم این ارگ سه طبقه بوده است که متاسفانه به دلیل حفاری های غیر مجازی که برای به دست آوردن آثار و اشیاء تاریخی در آن انجام شده فضای داخلی این قلعه کامل آسیب دیده است. در این شهر به غیر از ارگ و در پشت حصاری که در اطراف شهر کشیده شده است بخش های دیگری نیز وجود داشت است از جمله: بقعه شاعری به نام شیخ آذری که در زمان شاهرخ تیموری یعنی قرن نهم می زیسته است . همچنین تپه منار که به گفته مورخین و باستان شناسان محله معروف شهر بوده و در آن بر اساس آثار به دست آمده مسجد و دار العماره ساخته شده بوده (البته بعد از دوره مغولان). از سایر قسمت های این شهر می توان بخش میانی این شهر و همچنین بازار را نام برد، در قسمت غربی این شهر کاروانسرایی به نام کاروانسرای تیموری وجود دارد. همچنین در این محل مجموعه ای از یخدان ها را میبینیم که مربوط به دوران صفویه می شود (هر دوی این آثار در کناره روستای جوشقان قرار گرفته است).

وجه تسمیه شهر بلقیس اسفراین

طبق گفته مورخان فردی به نام اسفندیار که پسر گشتاسب بوده است به عنوان بانی این شهر معرفی شده است، همچنین در کتاب تاریخ نیشابور به تالیف ال حاکم قباد ساسانی نیز توجه خاصی به این شهر داشته به طوری که آن را " مهرجان " می نامیده است. در تاریخ بیهقی نیز از نام اسفراین به صورت اسپرائین یاد شده است و در این کتاب این گونه آن را معنی کرده اند که: کلمه اسپرائین از دو بخش اسپر به معنی سپر و آئین به معنای راه و روش تقسیم شده است. از این شهر در کتاب ها و توسط افراد مختلف و در دوران های مختلف نیز بسیار یاد شده است، از جمله این موارد می توان به: اسپرائین در کتاب برهان قاطع، سبراین در حدود العالم، اسپراین در کتاب تاریخ بیهقی و همچنین در تاریخ سیستان به نام سفراین آمده است و اسفرائین در یتیمه الدهر، ثعالبی، یاقوت و قزوین نام برده شده است. اما معتبر ترین مدرک در مورد این شهر تاریخی که سندی غیر قابل تحریف است سکه ای است مربوط به زمان فرمانروایی قاان العادل که از حاکمان ایلخانی بوده است. این سکه در شهر اسفراین ضرب گردیده و در واقع قدمت آن را به 700 سال پیش باز می گرداند یعنی از زمان مغولان تا اواخر حکومت صفویه.

ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس

شهر تاریخی بلقیس اسفراین که در خراسان شمالی قرار دارد در زمان قدیم در حاشیه جاده ابریشم بود، امروزه در جنوب غربی شهر اسفراین و در فاصله سه کیلو متری از آن با 180 هکتار وسعت قرار گرفته است که در آبان سال 1391 اقداماتی توسط میراث فرهنگی برای به ثبت جهانی رسیدن این شهر آغاز گردید. این شهر تاریخی آثاری چون ارگ، خندق، شارستان (مقبره شیخ آذری)، مسجد جامع، آب انبار، کاروانسرا، برج و بارور، کوره سفالگری، بازار، گورستانی در دروازه شرقی و یخدان را در خود جای داده است. مسجد جامع بر ویرانه هایی معروف به منار تپه واقع بوده است. امروزه از مجموعه بالا تنها ارگ از همه سالم تر باقی مانده است. قلعه ای با 29 برج به صورت سازه بزرگ خشتی و چینه ای در وسعتی حدود 51 هزار متر مربع. برای دفاع از این قلعه در دور تا دور آن خندقی بزرگ و وسیع ساخته شده است. قدیم ترین زندگی در این قلعه به اوخر دوره ساسانی باز می گردد و همچنین بر طبق آثار بر جای مانده در سال 31 هجری این قلعه توسط مسلمانان فتح می گردد اما در اواخر حکومت شاه طهماسب دوم و در اوایل حکومت نادر یعنی در سال 1131 هجری قمری افغان ها با حمله به آن قله را به ویرانی کشانیده اند.

بناهای شهر تاریخی بلقیس

مجموعه آثار شارستان (قسمت عمومی شه )، ارگ تاریخی بلقیس، کوره سفالگری، تپه منار  مسجد)، مقبره شیخ آذری، آب انبار.

1) ارگ تاریخی شهر بلقیس   

مهمترین بخش این مجموعه را می توان ارگ نام برد که مساحتی در حدود 51712/5 متر مربع را به خود اختصاص داده است. در اطراف این قسمت 30 برج وجود دارد. مصالح به کار رفته در این قلعه خشت و گل است که در برخی قسمت ها برای استحکام بیشتر در میان آن ها از آجر و چوب هم کمک گرفته شده است. در اطراف این بخش برای استحکام و مقاومت بیشتر در برابر حملات احتمالی خندق حفر شده است. همچنین دروازه ورودی آن در ضلع شمالی قرار دارد که در بدو ورود ما را به قسمت شارستان یا همان بخش عمومی می رساند اما متاسفانه امروزه تخریب شده است. موقعیت جغرافیایی و استراتژیک این قلعه برخلاف روال ساخت قلعه ها که همیشه در ارتفاع هستند در زمینی هموار ساخته شده است و برای محافظت از آن گرداگرد قلعه خندق تعبیه شده است. طبق یادداشت ها و نوشته های تاریخی در متون مختلف و همچنین آثار کشف شده توسط باستان شناسان در زمان سلجوقیان این قلعه وجود و رونق داشته است. همانطور که پیش از این اشاره کردیم به دلیل قرار داشتن در مسیر همواره مورد تهاجم بوده است و دائما خراب و بازسازی شده است تا زمان حمله افغان ها که بیشترین خرابی بر این قلعه  تحمیل گردیده و پس از آن دیگر رونق سابق را نیافته است.

2) آثار شارستان یعنی بخش عمومی شهر بلقیس اسفراین

این قسمت که همان بخش عمومی شهر است در واقع از محله های مختلف شهر تشکیل می شود که با دیواری خشتی – گلی محصور شده است. در این قسمت که در واقع قسمت عمومی شهر محسوب می شود. بخش های مختلفی وجود دارد. بخش هایی مانند: بازار، قبرستان، تپه منار که شامل مسجد می شود، محدوده مربوط به کارهای صنعتی و کارگران و سایر بخش ها. در این قسمت بر اساس تحقیقات باستان شناسان سکه هایی مربوط به سال 191 هجری قمری یافت شده است که خود می تواند نشان دهنده قدمت این قلعه باشد.

3) تپه منار شهر بلقیس

تپه منار که شاید بتوان گفت مهمترین بخش عمومی شهر بلقیس اسفراین نیز بوده است در واقع همان مسجد شهر است که در سفرنامه ها و نوشته های تاریخی نیز از آن کاملا یاد شده است.

4) آب انبار 

در سال 1390 در حفاری ها و تحقیقاتی که باستان شناسان انجام می دادند در بخش جنوبی شارستان یک سازه آجری با سردر و پله را کشف کردند که احتمالا مربوط به آب انبار شهر می شود. سپس با تحقیقات بیشتر در این قسمت کم کم مخزن اصلی این آب انبار نیز کشف شد. مخزنی بزرگ و دایره ای شکل با قطر 4/25 متر و عمقی برابر با 5 متر که با آجر و شفته آهک ساخته شده بود. البته این مخزن به غیر از 1 متر از کف آن اندود نبود.

5) کوره سفالگری

در شهر بلقیس اسفراین یعنی بازمانده های شهر تاریخی بلقیس و بخصوص بخش شارستان شهر کاوش های زیادی در مراحل مختلف و در زمان های مختلف انجام شده است. در یکی از این بررسی ها یک کوره سفالگری کشف شد که قدمت آن به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری باز می گردد. در این تحقیقات و بررسی ها یی که در این کارگاه سفالگری انجام شد آتشدانی در قسمت تحتانی کوره و طاقچه هایی برای قرار دادن سفال ها بر روی آن در زمان پخت و سکوی پخت کشف شد و همچنین گنبدی که طبق روال این کوره ها باید داشته باشد. این کوره اولین کوره سفالگری و پخت سفال در کل منطقه خراسان شمالی می باشد که در آن سفال های لعاب دار بخصوص لعاب فیروزه ای درست می کردند.

6) مقبره شیخ آذری شهر بلقیس

یکی از شعرای معروف قرن هشتم هجری معروف به شیخ آذری " شیخ فخرالدین حمزه طوسی اسفراینی " نام داشت. ایشان فرزند علی ملک بودند و عمر خود را در هند و بخصوص ایران سپری کردند. پدرشان که از اعیان اسفراین و همچنین از رجال سربداران بیهق بوده است علی ملک (علی مالک، عبدالملک) نام داشت. این شاعر بزرگ در سال 784 در شهر اسفراین به دنیا آمد و به طوسی و اسفراینی اشتهار کامل داشت و چون در ماه آذر متولد گردید تخلص خود را آذری نامید. ایشان مراحل سلوک را پیاپی طی کرد و دو بار به زیارت خانه خدا (کعبه) رفت و مدتی نیز در آن جا اقامت کرد سپس در بازگشت به هندوستان رفت و نزد سلطان احمد شاه  بهمنی ماند و از طرف این شاه به ملک الشعراء ملقب شد. طبق دستور شروع به نوشتن بهمن نامه کرد که مضمون آن مدح پادشاه بود پس از نوشتن این نظم البته نه چندان کامل اجازه خواست تا به وطن باز گردد اما شاه وقت اجازه ندادتا اینکه یکی از شاهزادگان به نام علاءالدین پسر احمد شاه وساطت کرد و اجازه بازگشت وی به وطن را گرفت البته به شرط اتمام بهمن نامه پس از بازگشت، که ایشان نیز به عهد خود وفا کرده و این کتاب را به اتمام رساند. ایشان در سن 82 سالگی یعنی در سال 866 در شهر اسفراین فوت کرده و در همان مکان به خاک سپرده شد و آرامگاه وی همواره مورد زیارت مردم قرار می گرفت. بقعه ایشان با شماره 4497 جزو فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای آن از دو بخش تشکیل شده است که یک بخش آن در سمت جنوب و به عنوان نمازخانه بوده وبخش دیگر آن در قسمت شمال و بخش اصلی مدفن این شیخ و آرامگاه وی است. این بقعه نیز در طول زمان دستخوش خرابی های بسیاری بوده است اما درسال 1390 بازسازی شد.