برج طغرل ورامین ؛ برجی با پلان ستاره ای شکل

 یکی از زیباترین آثار به جای مانده از دوران قدیم، برج طغرل واقع در شهرری، در 20 کیلومتری جنوب تهران است. این برج به فاصله ای اندک در شرق بقعه ابن بابویه واقع شده که مردم محل بیشتر آن را برج قدیم می نامند. جهانگردانی که از خرابه های ری دیدن کرده اند، کما بیش شرحی در باب این برج در سفرنامه های خود نوشته اند: از جمله کرپوتر که سفرنامه خود را به سال 1820 به چاپ رسانده و خلاصه آن چنین است: پس از گذشتن از باروها، در داخل شهر برجی آجری بلند ظریفی را مشاهده کردیم که بنای آن بسی زیبا و جالب بود. محیط این برج به 24 قسمت (به صورت مضلع) تقسیم شده است، و دو طرف هر قسمت ضلع مثلثی را می سازد و در حدود چهار پا و شش اینچ بعد دارد، که بر روی هم گرداگرد به را به صورت خط ممتدی درآورده است. در قسمت فوقانی برج کتیبه ای با خط کوفی است که از آجر فراهم آمده است. مدخل آن به سوی جنوب شرقی هلالی شکل و دری چهارگوش دارد که با مهارتی مخصوص آرایش یافته است. بلندی بنا را محاسبه کردم با تقریبی در حدود 160 پا می شود و سقف آن اکنون باز است. در سخن پورتر نامی از صاحب برج برده نشده است. در مجله همگردی با ما همراه باشید تا اطلاعاتی از برج طغرل در ورامین و نقشه برج طغرل ورامین بدست آوریم.

برج طغرل ورامین

جکسن نیز در سفرنامه خود از نقشه برج طغرل ورامین وصفی دارد که خلاصه ای از آن این است؛ در درون شهر باستانی برجی آجری و مرتفع وجود دارد، که مردم آن را کهنه و قدیمی می دانند، اما این دعوی نمیتواند به پیش از هزار سال برسد. پاره ای از نویسندگان آنجا را مدفن خلیل سلطان نوه تیمورلنگ و همسر وی شادالملک در قرن پانزدهم میلادی پنداشته اند، و جمعی دیگر آن را مدفن طغرل متوفی به سال 1063 میلادی دانسته اند. شاید دلیل انتساب این برج به خلیل سلطان این باشد که او در همان حدود دفن شده و بعدها برج طغرل اشتباها به وی نسبت داده شده باشد. ولی در تعمیراتی که به سال 1301 هجری قمری در زمان ناصرالدین شاه قاجار در این بنا انجام شده است ضمن مطالبی به قلم صنیع الدوله که در روزنامه شرف شماره 29 سال 1302 قمری درج گردیده است، صحت نسبت برج به طغرل به اثبات رسیده است. این تعمیرات به دست امین السلطان وزیر ابنیه صورت گرفته، و به یادبود این مرمت، لوحه ای مرمر بر سردر آن نصب شده است. این لوحه دارای کتیبه ای است به خط نستعلیق برجسته و مشتمل بر ده سطر که بر سنگ مرمر سفیدی به طول 90/1 و عرض 99 سانتی متر نوشته شده است. این تعمیر هرچند بنا را از خرابی نجات بخشیده اما آثار قدمت و ظریف کاری های قدیم و بقیه کتیبه کوفی آن را از بین برده است.امروزه برج طغرل ورامین جز توده ای از آجر چیزی ندارد. اکنون از باغ و بستان در لوحه و سفرنامه جکسن نیز جز حیاطی کوچک چیزی به جای نمانده است.

معماری خارج برج طغرل در ورامین

 نقشه برج شبیه ستاره ای 24 گوشه است که بدنه آن را ترک های برجسته مثلثی شکلی تشکیل می دهد. این برج عظیم الجثه آجری تقریبا 21 متر ارتفاع و قطری در حدود 16 متر دارد. در دو سمت شمال و جنوب برج دو مدخل هم محور با درهای چهارگوش قرار گرفته اند که مدخل جنوبی، ورودی اصلی برج است. این مدخل دارای درگاهی مرتفع و هلالی شکل است که با تزیینات آجری ساده ای مزین است. بر روی سردر، علاوه بر لوحه مرمرین که شرح آن گذشت، یک سطح چهارگوشه مستطیل شکل دیده می شود که فاقد هرگونه تزیین یا نوشته است و احتمالا محل تزیین یا کتیبه ای بوده است. مدخل شمالی برج ساده تر از درگاه جنوبی بنا شده است. در سمت چپ این مدخل، بر روی یکی از ترک ها، دریچه ای دیده می شود که ورودی پله های برج است. این پله ها که تعداد آنها به 60 عدد می رسد شبیه به پله های حلزونی شکل داخل مناره های مساجد ساخته شده و به بالای برج راه پیدا می کند. این پله ها در داخل بدنه برج تعبیه شده و برای ورود به آن به نردبان بلندی نیاز است. قسمت فوقانی برج پس از تعمیر، شکل اولیه خود را پیدا کرده است. شیارها به ردیف های مقرنس زیبایی منتهی می شوند. این مقرنس ها نسبت به دیگر مقرنس های موجود در معماری این دوره بسیار ساده و از طاق های کوچکی که آنها را طاق های ربعی می گویند ساخته شده اند. مقرنس کاری های برج گرچه ساده و بی آرایش است ولی در نوع خود بسیارجالب است. سال ها پیش مقرنس کاری این برج مورد توجه یک مبلغ آمریکایی به نام دکتر پرکینز قرار گرفت، وی در نامه ای به تاریخ دوم دسامبر 1845 نوشته:" ملاط میان آجرها به صورتی عجیب مضرس شده و به هیئت قطعه هایی کندو مانند درآمده و لطفی به بنا بخشیده است." این تشابه زید خارج از تصور نیست چرا که قطاربندی و مقرنس های موجود در برج به صورت شگفت انگیزی همانند کندوی زنبور لانه لانه شده است و اگرچه موجب حیرت واقع شده اما با توجه به مقرنس کاریهای گنبد علی در ابرقو یا گنبد کبود مراغه از همین دوره بسیار ساده بنظر می رسد. بر فراز این قطاربندی و مقرنس ها، یک قرنیز در انتهای ساقه برج چون یک کمربند پهن به دور آن پیچیده که مرکب از یک نوار ظریف و یک جفت فرورفتگی کوچک است. از گنبد این برج اثری به جای نمانده و امروز برای جلوگیری از فرو ریختن بدنه برج، در قسمت فوقانی دیواره مقبره، سنگ های مستطیل شکل مسطحی چیده شده است که مانع از فرسایش بدنه برج در مقابل برف و باران می گردد. برج اگرچه در حال حاضر فاقد هرگونه پوشش یا اثری از نمونه گنبد اصلی است اما با توجه به شکل بدنه و وضع معماری آن به احتمال زیاد می توان گفت که این برج زمانی دارای یک گنبد مخروطی شکل بوده است، زیرا مقرنسها و حاشیه های تزیینی اطراف آن داشتن گنبدی این چنین را گواهی می دهند.به طور کلی منظره خارجی برج و طرز معماری آن شباهت زیادی به گنبد قابوس دارد و تنها سطوح قوس دار میان پایه های ترک دار گنبد قابوس در اینجا مورد استفاده قرار گرفته است.

معماری داخل برج طغرل در ورامین

نقشه برج طغرل ورامین دایره شکل و بدنه آن استوانه آجری است. روزنه های کوچکی در بدنه برج مشاهده می شود که جهت داربست و اسکله بندی چوبی، در موقع تعمیر، استفاده می شده که اکنون این روزنه ها لانه کبوتران برج گردیده است. داخل برج خالی و بالایش باز است و کف آن با آجرهای نسبتا بزرگی مفروش است.
طاق های هلالی دو مدخل در داخل، از دو ردیف طاق روی هم درست شده که فاصله بین طاق ها را دیواره های آجری پر می کند.

تاریخ بنای برج طغرل در ورامین

اگرچه به هنگام تعمیر برج در مرمت نوشته ها کوششی نشده است و این تعمیرات باعث تغییر قسمت هایی از این اثر قدیمی و از بین رفتن بعضی از ویژگی های معماری سلجوقی آن گردیده است، اما از قطعات باقی مانده از در فلزی برج استنباط می شود که برج به سال 534 هجری (1139) ساخته شده است.