هفته نامه سلامت - دکتر حمیدرضا نادری، متخصص بیماری های عفونی و گرمسیری، مدیرگروه دانشکده پزشکی مشهد: پنومونی یا عفونت ریه یک بیماری عفونی ریوی است که در بیشتر موارد علت باکتریایی دارد، اما ممکن است عوامل ویروسی یا به ندرت قارچ ها نیز در بروز آن نقش داشته باشند. پس از ابتلا، کیسه های هوایی ریه پر از مایع و عفونت می شود و در نتیجه تنفس دردناک خواهدشد. از طرفی، جذب اکسیژن کاهش می یابد. پنومونی بیشتر سالمندان و کودکان را مبتلا می کند.
بیمارانی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند نیز در معرض خطر خواهند بود که در این صورت نیاز به بستری در بیمارستان ضروری است. البته اگر وضعیت بیمار مبتلا به پنومونی طبیعی باشد، بیماری معمولا پس از 2 یا 3 هفته به کمک درمان های مناسب در منزل بهبود می یابد. ویروس ها و باکتری های عامل بیماری از طریق استنشاق هوا یا ذرات عطسه و سرفه بیمار به فرد دیگری منتقل می شود.
به علاوه، پنومونی در شرایط خاصی مثل تزریق ناسالم مواد، حین بارداری یا پس از تولد نیز ممکن است از طریق خون سرایت کند. در این باره نیز مانند دیگر بیماری های عفونی، رعایت اقدامات پیشگیرانه مانند شستشوی مرتب دست ها و پوشاندن بینی و دهان هنگام عطسه و سرفه اهمیت زیادی دارد. در صورت انتقال بیماری در بیمارستان، عفونت به طور کلی تهاجمی تر و عموما مقاوم به آنتی بیوتیک خواهدبود. گرچه سیستم دفاعی طبیعی کودکان قدرت مقابله با عفونت را دارد، اما کودکانی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند، در معرض خطر بسیار بالاتر ابتلا به پنومونی قرار دارند.
سوءتغذیه یکی از مهم ترین علل ضعف سیستم ایمنی کودکان، به خصوص در شیرخوارانی است که به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه نشده اند. بیماری های زمینه ای مانند آلودگی به ویروس HIV (به خصوص در نوزادان زیر 6 ماه)، سرخک، آنفلوانزا، سرماخوردگی، برونشیت، آسم و ناراحتی های قلبی نیز می تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
عوامل خطرساز
علاوه بر عوامل پیش گفته، به نظر می رسد عوامل ابتلا به پنومونی در زمستان 30 درصد افزایش می یابد؛ یعنی فصل نیز می تواند جزو عوامل خطرساز قلمداد شود. همچنین عوامل دیگری نیز زمینه عفونت ریه را در کودکان تشدید می کند که عبارتند از:
• آلودگی هوای منزل ناشی از دود هیزم
• زندگی در منازل پرازدحام
• استعمال دخانیات والدین
• مصرف داروهای ضعیف کننده سیستم ایمنی مانند کورتیکواستروییدها و شیمی درمانی
• پیوند قلب
علائم و عوارض
• تب بالا (39 یا 40 درجه) همراه لرز
• تنفس سریع و مشکل، همچنین نفس نفس زدن (به خصوص در موارد پنومونی ویروسی)
• خستگی و دردهای عضلانی
• درد قفسه سینه
• ناراحتی های گوارشی مانند اسهال، حالت تهوع و استفراغ
• سرگیجه یا هذیان (به خصوص در سالمندان)
• بی اشتهایی در کودکان
• سردرد
علائم بیماری در نوزادان و کودکان ممکن است متفاوت با بزرگسالان باشد. در صورت عفونت حاد، نوزاد نمی تواند شیر بخورد و ممکن است کاهش هوشیاری و تشنج نیز عارض شود. پنومونی عوارض متعددی برای بیمار دارد و ممکن است در بعضی موارد منجر به مرگ وی شود. از همین رو، بیماری های عفونی، به خصوص در افراد ضعیف، سالمندان و کودکان باید جدی تلقی شود. از جمله عوارض این بیماری می توان به سپتیسمی، ورم ریوی، تجمع مایع و چرک در پرده های جنب، مننژیت و درگیری قلبی اشاره کرد.
تشخیص و درمان
پزشک متخصص با انجام معاینات بالینی، بررسی علائم و رادیوگرافی ریه ها یا آزمایش خون وضعیت دقیق بیماری را تشخیص می دهد.
البته ممکن است بررسی سطح اکسیژن ریه ها و در موارد حادتر برونکوسکوپی (معاینه و بررسی داخل نای و نایژه ها) نیز لازم باشد. از طرفی، اگر بیمار دچار مشکلات تنفسی باشد یا همراه سرفه خون دیده شود، مراجعه به پزشک اورژانس ضروری خواهدبود.
رویکردهای درمانی نیز با توجه به عامل زمینه ساز بیماری، متفاوت خواهدبود. با توجه به وخامت و وضعیت بیمار ممکن است ابتدا آنتی بیوتیک تزریق و سپس داروهای خوراکی تجویز شود. پس از 1 تا 3 روز، علائم به خصوص تب بالا بهبود می یابد. در غیر این صورت نیاز به مراجعه دوباره به پزشک خواهدبود. از آنجا که پنومونی یک بیماری جدی است، برای بهبود نباید تنها به درمان های سنتی اکتفا کرد. این مساله به خوصص در مورد نومونی باکتریایی بسیار اهمیت دارد زیرا در این صورت مصرف آنتی بیوتیک ضروری است. استفاده از گیاهانی مانند اکالیپتوس یا آویشن به شکل دمنوش یا شربت تنها می تواند به بهبود سرفه کمک کند.
بهبود و پیشگیری
مانند دیگر بیماری های عفونی، در مورد پنومونی نیز توصیه اکید می شود بیمار استراحت کامل داشته باشد. درواقع بدن برای مقابله با عوامل بیماری زا نیاز به انرژی دارد و استراحت نقش مطلوبی در این زمینه ایفا می کند. نوشیدن مایعات فراوان به خصوص در پنومونی ویروسی بسیار مفید است زیرا باعث رقیق شدن مایعات بدنی می شود و به دفع ویروس ها کمک می کند. در صورت بی اشتهایی کودک، مواد غذایی مغذی در حجم کم و دفعات مکرر به او خورانده شود و اگر گرسنه نیست، او را وادار به غذاخوردن نکنند. هرگز نباید به طور خودسرانه از داروهای ضدسرفه به خصوص برای کودکان استفاده کرد زیرا گرچه سرفه را تسکین می دهد، ممکن است مانع تجمع ترشحات در نایژه ها و ریه ها شود و زمینه ایجاد مشکلات جدی تر تنفسی را فراهم کند.
سیگار و قلیان
شستشوی مرتب دست ها به خصوص هنگام حضور در اماکن آلوده بهترین شیوه پیشگیری است. استفاده از صابون های ضدعفونی کننده نیز در مدارس، بیمارستان ها، پادگان ها و دیگر محیط های شلوغ توصیه می شود. برای پیشگیری از انواع پنومونی باکتریایی واکسن وجود دارد که در شرایط خاص با نظر پزشک تجویز می شود. سالمندان بالای 65 سال نیز بهتر است واکسن آنفلوانزا بزنند زیرا در صورت ضعف سیستم ایمنی، ممکن است پنومونی در نتیجه آنفلوانزای فصلی بروز کند.
پنومونی از تشخیص تا درمان
التهاب بافت ریه که یک یا دو طرف قفسه سینه را درگیر می کند و معمولا در اثر عفونت ایجاد می شود، «پنومونی» یا «عفونت ریه» نامیده می شود. ممکن است منبع عفونت ریه در نقطه دیگری از بدن باشد و از طریق جریان خون منجر به عفونت ریه ها شود. این بیماری به خصوص در افراد مسن و کودکان کم سن، خطرناک است.
علل بیماری
• ارگانیسم های مختلفی شامل ویروس ها، باکتری ها، قارچ ها و انگل ها
• استنشاق مواد شیمیایی مانند بخارهای سمی
• التهاب ریه در اثر استنشاق مواد حساسیت زا
• مواجهه با موادی که در محیط کار یا محیط های دیگر وجود دارند. مثلا برخی کشاورزان در اثر تنفس گرد و غبار، دچار التهاب ریه می شوند.
• نوعی استرپتوکوک
• وارد شدن بخشی از محتویات معده به ریه ها در اثر استفراغ
افراد در معرض خطر
• کودکان خصوصا آنهایی که بیماری مزمن دارند.
• افراد مبتلا به بیماری های مزمن قلبی، ریوی، کبدی، کلیوی، آسم و دیابت.
• افرادی که سیگار می کشند.
• افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند مانند افراد مبتلا به ایدز.
• افراد پیر و ضعیف.
• افرادی که طحال آنها با جراحی برداشته شده است.
• افراد الکلی.
پیشگیری از پنومونی
• سیگار کشیدن بافت ریه را تخریب می کند و ریه را نسبت به عفونت ها آسیب پذیر خواهدکرد.
• برای باکتری پنوموکوک واکسنی تهیه شده، اما جزو برنامه واکسیناسیون کشوری نیست. برای دریافت آن می توانید به پزشک مراجعه کنید.
• اگر بالای 65 سال دارید، سیستم ایمنی شما ضعیف شده یا به بیماری مزمنی مانند بیماری مزمن قلبی، ریوی، کلیوی، کبدی، آسم یا دیابت دچار هستید، باید واکسن پنوموکوک را دریافت کنید. همچنین باید به خوبی از خود مراقبت کنید و برای پیشگیری از ابتلا به پنومونی ویروسی، واکسن آنفلوانزا بزنید.
• اگر به هر علتی طحال شما با جراحی برداشته شده، دریافت واکسن پنوموکوک بسیار اهمیت دارد.
• در صورت ابتلا به سرماخوردگی و سایر عفونت های تنفسی باید نکات بهداشتی را رعایت کنید تا از انتقال عوامل بیماری زا به افراد مستعد بیماری پیشگیری شود.
طرز تشخیص
بیماری با معاینات و برخی اقدامات دیگر (رادیوگرافی و...)، تشخیص داده می شود. در موارد نادری، ممکن است یک بیماری شبیه عفونت ریه و نیازمند بررسی های بیشتر باشد، مثلا سرطان ریه با چنین علائمی بروز می کند.
راهکارهای درمان
در مواردی به صورت سرپایی قابل درمان است و در موارد دیگر به صورت بستری انجام می گیرد. درمان آنتی بیوتیکی، فیزیوتراپی قفسه سینه و در مواردی اکسیژن استفاده می شوند. در صورتی که در 2 تا 3 ماه گذشته سفری به کشورهای دیگر داشته اید، بسیار مهم است که فورا این موضوع را با پزشک خود در میان بگذارید. ممکن است نوع ارگانیسمی که از مکان های دیگر موج بیماری شما شده به درمان متفاوتی نیاز داشته باشد. با توجه به نوع و شدت بیماری ممکن است درمان خوراکی یا تزریقی استفاده شود. پس از درمان موفقیت آمیز عفونت ریوی ممکن است احساس خستگی، کوتاهی نفس و سرفه آزاردهنده و طولانی مدت را برای چند هفته داشته باشید که طبیعی است.
آنفلوانزا می تواند باعث پنومونی شود
بیماری آنفلوانزای معمولی، مبتلایان را دچار عفونت ریه و عوارض مغزی، قلبی- عروقی، تورم مغز و نیز تورم سطح داخلی مخاط قلب می کند، حتی در مواردی منجر به مرگ مبتلایان به این بیماری می شود. بهترین روش مقابله با عوارض این بیماری، رعایت بهداشت فردی و واکسینه کردن افراد علیه آنفلوانزاست. پزشکان، اواخر شهریور و اوایل پاییز را به عنوان زمان مناسب برای تزریق واکسن آنفلوانزا توصیه می کنند. آنفلوانزا به شدت واگیردار است. رعایت نکردن بهداشت، سرفه و عطسه در فضای باز، دست دادن، بوسیدن و استفاده مشترک از لیوان و ظروف سبب انتقال این بیماری می شود و در مکان هایی که اصول اولیه بهداشت فردی رعایت نمی شود، شیوع بیشتری دارد.
مقایسه پنومونی و برونشیت
پنومونی اغلب شدیدتر از برونشیت است. برونشیت، التهاب یا عفونت راه های هوایی بزرگ (برونش ها) است. در برخی مواقع، برونشیت و پنومونی همزمان ایجاد می شود که به آن «برونکوپنومونی» می گویند.
درمان های سنتی، خانگی و طبیعی
آویشن: به عنوان ضدگرفتگی در درمان سیاه سرفه، برونشیت، عفونت ریه، سرماخوردگی و آنفلوانزا استفاده می شود. برای درمان سرفه، یک مشت آویشن را در یک لیتر آب بجوشانید و آن را صاف کنید. بعد 250 گرم عسل به آن اضافه کرده و هر روز نصف فنجان میل کنید.
سیر: ضدعفونی کننده قوی برای مجاری ریه است و مصرف آن به سرعت خلط سینه را کم می کند. سوپ سیر در زمستان، مجاری تنفسی را تقویت می کند و برای برونشیت مفید است.
کدو حلوایی: نرم کننده سینه و خنک کننده است.
جوشانده عناب: تسکین دهنده برای درمان عفونت های گلو، برونشیت، روده ها و مجاری ادرار است. به این صورت که 30 تا 60 گرم عناب خشک را در یک لیتر آب 30 دقیقه می جوشانند و آن را مصرف می کنند.
دمکرده گل ختمی و برگ ختمی: برای درمان عفونت های مجاری تنفسی، تورم روده، انواع زکام، برونشیت، درد گلو، ورم حنجره و آنژین بسیار مفید است.
جوشانده خرما: 60 گرم خرما را در یک لیتر آب جوش بریزید و پس از ولرم شدن میل کنید. برای درمان زکام، درد گلو و عفونت های ریوی موثر است.
جوشانده برگ کرفس: جوشانده 30 گرم برگ کرفس در یک لیتر آب مخلوط با شیر، در درمان بیماری های ریوی و گرفتگی صدا موثر است.
پیاز: گوگرد پیاز، پس از ورود به خون و ریه ها، با عفونت های مجاری تنفسی مبارزه می کند.
جوشانده انجیر: برای درمان برونشیت های کهنه دارای خاصیت فوق العاده ای است.
آب هویج: در رفع ترشحات برونش ها و ریه ها فوق العاده موثر است.
