نماز، کامل ترین مصداق ذکر

نماز، کامل ترین مصداق ذکر است و آیه شریف «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکرِی».[1]به همین نکته ظریف، اشارت دارد. نماز اگر با آداب و شرایط آن به ویژه حضور قلب، انجام شود، در گام اوّل، دل را از همه زشتی ها و آلودگی ها پاک می کند؛ همان طور که خداوند سبحان می فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکرِ»[2] و با پاکی از آلودگی ها، انسان به صفت تقوا متّصف می گردد و در گام دوم، انسان را به بساط قرب و انس و محبّت خداوند متعال می رساند؛ چنان که امام علی علیه السلام می فرماید: الصَّلاةُ قُربانُ کلِّ تَقِی.[3]

نماز نردبان هر پرهیزگار است.

بنابراین، نماز، بهترین وسیله برای خودسازی و سازندگی و ساختن جامعه توحیدی و مبتنی بر محبّت خداست. به همین جهت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از آن به عنوان «خَیرُ مَوضُوع»[4]یاد می کند و امام صادق علیه السلام درباره ارزش نماز و نقش آن در سازندگی انسان می فرماید: ما مِن شَیءٍ بَعدَ المَعرِفَةِ تَعدِلُ هذِهِ الصَّلاةَ.[5] پس از شناخت [خدا] هیچ چیزی همپایه نماز نیست. از این رو، امام خمینی رحمه الله در وصیت نامه اخلاقی خود، پس از آن که خودخواهی و خودبینی را ریشه همه فتنه ها و گرفتاری های بنی آدم می خواند و جهاد برای قطع این ریشه را جهاد اکبر می نامد و پیروزی در این جهاد را مایه اصلاح همه چیز و همه کس تعریف می کند، تأکید می فرماید که راه رسیدن به این پیروزی- پس از استمداد از خداوند متعال- نماز است. متن نوشته امام، خطاب به فرزندش چنین است:

پسرم! سعی کن که به این پیروزی دست یابی، یا دست کم به بعض مراحل آن. همّت کن و از هواهای نفسانیه که حدّ و حصر ندارد، بکاه و از خدای متعال- جلّ و علا- استمداد کن که بی مدد او، کسی به جایی نرسد و نماز، این معراج عارفان و سفر عاشقان، راه وصول به این مقصد است و اگر توفیق یابی و یابیم به تحقّق یک رکعتِ آن و مشاهده انوار مکنون در آن و اسرار مرموز آن، ولو به قدر طاقت خویش، شمّه ای از مقصد و مقصود اولیای خدا را استشمام نمودیم و دورنمایی از صلاة معراج سید انبیای عرفا- علیه و علیهم وعلی آله الصلاة والسّلام- را مشاهده کردیم که خداوند منّان، ما و شما را به این نعمت بزرگ، منّت نهد.[6] نکته قابل توجّه این که بهره گیری کامل از آثار و برکات نماز در سیر و سلوک إلی اللَّه، دو شرط اصلی دارد:

الف- تمسّک و توسّل به اهل بیت

راه توحید و معرفت و محبّت خداوند متعال، راهی است بس دشوار و صعب العبور که طی کردن آن بدون چراغ و راهنما و تمسّک به ولایت و بهره گیری از شفاعت وسایلی که خداوند متعال برای تقرّب[7] به خود معین فرموده است و ورود از دری که خداوند متعال برای گام نهادن بر بساط قرب خود مشخص کرده است،[8] امکان پذیر نیست. لذا در زیارت ائمه اهل بیت می خوانیم: مَن أرادَ اللَّهُ بَدَأ بِکم و مَن وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنکم وَ مَن قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکم.[9]

هر که خواهد را بخواهد، از شما می آغازد و هر که او را به یگانگی بشناسد، از شما پذیرفته است و هرکه قصدِ او کند، به شما روی می آورد. لذا امام صادق علیه السلام برای دستیابی به حقیقت نماز و بهره گیری کامل از این بهترین وسیله سلوک إلی اللَّه، می فرماید: إذا قُمتَ إلَی الصَّلاةِ فَقُل: «اللَّهُمَّ! إنّی اقَدِّمُ إلَیک مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بَینَ یدَی حاجَتی وأتَوَجَّهُ بِهِ إلَیک، فَاجعَلنی بِهِ وَجیهاً عِندَک فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ ومِنَ المُقَرَّبینَ، اجعَل صَلاتِی بِهِ مَقبولَة، وذَنبی بِهِ مَغفوراً، وَ دُعائی بِهِ مُستَجاباً إنَّک أنتَ الغَفورُ الرَّحیم.[10] هرگاه به نماز ایستادی، بگو: بارالها! من محمد صلی الله علیه و آله را برای برآوردن حاجتم به درگاهت می آورم و به وسیله او به تو روی می آورم. پس به سبب او مرا در دنیا و آخرت، نزدت آبرومند و از مقرّبان قرار ده. نمازم را به سبب او مقبول، گناهم را آمرزیده و دعایم را مستجاب کن که تویی بخشاینده مهربان.

ب- احسان به خلق

یکی از شرایط مهم پذیرفته شدن نماز و بهره گیری از آثار و انوار و برکات آن که در متون اسلامی بر آن تأکید شده، زکات است. قرآن کریم در کنار نماز، مردم را به پرداختن زکات دعوت کرده است.

امام رضا علیه السلام درباره راز این اقتران می فرماید: إنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ أمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرُونٍ بِها ثَلاثَةٌ اخری: أمَرَ بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ، فَمَن صَلّی ولَم یزَک لَم تُقبَل صَلاتُهُ...[11] خداوند عزّوجل، سه چیز را قرین سه چیز دیگر قرار داد: به نماز و زکات فرمان داد. پس هرکه نماز بخواند، امّا زکات نپردازد، نمازش پذیرفته نمی شود. ...

نقش پرداخت زکات در بهره گیری از آثار نماز تا آنجا است که امام صادق علیه السلام می فرماید: لا صَلاةَ لِمَن لا زَکاةَ لَهُ.[12] هرکه زکات نپردازد، نمازی ندارد. زکات در مفهوم عام خود، شامل مطلق حقوق مالی، اعم از واجب و مستحب است. لذا هنگامی که شخصی از امام صادق علیه السلام می پرسد: «فی کم تَجِبُ الزَّکاةُ مِنَ المالِ؛ حدّ نصاب مالی در زکات چیست؟». امام می فرماید: «الزَّکاةَ الظَّاهِرَةَ أمِ الباطِنَةَ تُریدُ؟»، قَالَ: «اریدُهُما جَمیعاً». فَقالَ: «أمَّا الظّاهِرَةُ فَفی کلِّ ألفٍ خَمسَةٌ وَ عِشرونَ دِرهَماً، و أمَّا الباطِنَةُ فَلا تَستَأثِر عَلی أخیک بِما هُوَ أحوَجُ إلَیک مِنک.[13] [امام فرمود:] «مقصودت، زکات ظاهری است یا باطنی؟». پرسنده گفت: «هر دو را می پرسم». حضرت فرمود: «امّا نصاب زکات ظاهری، در هر هزار درهمی، بیست و پنج درهم است؛ امّا زکات باطنی، آن است که آنچه را برادرت بدان نیازمندتر است، ویژه خود نکنی. بر این اساس، می توان گفت که همه گونه احسان به خلق، برای خدا، شرط کمالِ بهره گیری از برکات هر نوع ذکر و در رأس آن، نماز است. خدمت به مردم، تا آنجا در تکامل انسان نقش دارد که پیغمبر اسلام خدمتگزاران مردم را بهترینِ مردم می نامد و در این باره می فرماید: خَیرُ النّاسِ مَنِ انتَفَعَ بِهِ النّاسُ.[14] بهترین مردم، کسی است که مردم از او بهره برند. و امام علی علیه السلام احسان را در کنار اطاعت خداوند متعال به عنوان فلسفه خلقت انسان مطرح می کند و می فرماید: بِتَقوَی اللَّهِ امِرتُم و لِلإِحسانِ وَ الطّاعَةِ خُلِقتُم.[15] به تقوای خدا فرمان یافتید و برای احسان [به خلق ] و اطاعت [از خدا]، آفریده شدید. اصولًا همان طور که امام خمینی فرموده،[16] خدمت به خلق، در واقع، خدمت به خدا و عبادت اجتماعی است و هر چه انسان به خلق، خصوصاً مردم محروم، بیشتر خدمت کند، به خالق نزدیک تر می شود و به بساط انس و قرب و محبّت او بهتر راه می یابد؛ چنان که در حدیث قدسی آمده است: یا أحمَدُ! مَحَبَّتی، مَحَبَّةُ الفُقَراءِ.[17] دوستی من، دوست داشتنِ فقیران است. باری! آنچه درباره راه رسیدن به معرفت شهودی و محبّت خدا گفتیم در پنج نکته خلاصه می شود:

1.حضور دایم در محضر حق تعالی؛

2.اهتمام به حضور قلب در نماز؛

3.استمداد از خداوند متعال؛

4.تمسّک و توسّل به اهل بیت علیهم السلام؛

5.خدمت به خلق برای خدا.

پی نوشت ها

[1] سوره طه، آیه 14.

[2] سوره عنکبوت، آیه 45.

[3] خصال، ج 2 ص 620 ح 10، نهج البلاغه: حکمت 136.

[4] معانی الأخبار، ص 333 ح 1 و مسند ابن حنبل: ج 8 ص 132 ح 21608.

[5] الکافی، ج 3، ص 264 ح 1 و امالی طوسی: 694/ 147 از زرعه، ارشاد القلوب ص 145، بحار الانوار: ج 27 ص 202 ح 71.

[6] صحیفه نور، ج 22، ص 372.

[7] یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ: سوره مائده، آیه 35.

[8] اهل بیت در قرآن و حدیث، ویژگی های اهل بیت (1/ 12).

[9] من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 615، زیارت جامعه کبیره.

[10] کافی، ج 3، ص 309 ح 3.

[11] بحارالأنوار، ج 96، ص 12 ح 17 به نقل از خصال.

[12] مشکاة الأنوار، ص 46 ح 212.

[13] معانی الأخبار، ص 153، (ح 1).

[14] اختصاص، ص 243.

[15] بحار الانوار: ج 32 ص 356 ح 337 به نقل از شرح نهج البلاغه.

[16] در وصیت نامه اخلاقی امام (ره) به فرزندش آمده است: «پسرم! زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است، شانه خالی مکن. .. (صحیفه نور، ج 22، ص 359).

[17] ر. ک: دوستی در قرآن و حدیث، ص 199 ح 648.