اشاره:
در میان دختران امام هفتم حضرت موسی بن جعفر(ع) از همه برتر، حضرت معصومه(س) بود، که او را با عنوان ((فاطمه کبری)) می خواندند. مطابق قرائن، مادر او همان مادر حضرت رضا(ع)، حضرت نجمه(س) بود، که او را به خاطر طهارت و پاکی معنوی، ((طاهره)) می خواندند.
حضرت معصومه (س) در روز اول ذیقعده سال 173 هجری قمری، در مدینه چشم به جهان گشود، و در روز دوازدهم ربیع الثانی سال 201 در 28 سالگی از این جهان، رخت بربست.[1]
روز ولادت و وفات او، در مدارک معتبر، دیده نشده، ولی همان گونه که بعضی از بزرگان گفته اند: «انصاف این است که با توجه به روایاتی که در مورد روز وفات آن حضرت، از دهم، یازدهم و دوازدهم ربیع الثانی نقل شده، مناسب و شایسته است که این سه روز را به عنوان ایام معصومیه، مراسم سوگواری برگزار کرد.» همان گونه که مسوولین و تولیت آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در سالهای اخیر همین کار را شروع نموده، و این سنت خوب، به جریان افتاده است، و این سه روز به عنوان ((ایام معصومیه)) رسمیت یافته است. به امید آن که در این ایام در سایر مساجد و محافل، چه در قم و چه در شهرهای دیگر، از آن بانوی باعظمت که فاطمه دیگری از آل محمد(ص) و اختر تابنده ولایت است، تجلیل شایان گردد، و خاطره زندگی پربار و درخشانش، تجدید شود.
مقام علم و طهارت حضرت معصومه (س)
می دانیم که کمال و شخصیت انسان بستگی به علم و پاکی او دارد، او هرقدر در این راستا به پیش رود، کاملتر و ممتازتر خواهد بود، چنان که در قرآن می خوانیم: «ان اکرمکم عندالله اتقاکم؛[2] همانا گرامی ترین شما در پیشگاه پروردگار، پاکترین شما است.» و نیز می خوانیم: «یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات؛[3] خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، و کسانی را که علم به آنان داده شده، درجات عظیمی می بخشد.»
کمالات حضرت معصومه(س) در حدی است که از فرازهای زیارتنامه اش که از حضرت رضا(ع) نقل شده فهمیده می شود که او دختر روح و جسم پیامبر اکرم(ص) و حضرت زهرا(س) و خدیجه کبری(س) و امامان معصوم(ع) است.
و در فرازی از این زیارتنامه آمده است:«یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه، فان لک عندالله شأنا من الشأن؛ ای فاطمه! مرا در بهشت شفاعت کن، چرا که برای تو در پیشگاه خداوند، مقامات و درجات بسیار ارجمند است.»[4]
و در فرازی از زیارتنامه غیر معروفه آن حضرت، که آن هم از معصومین(ع) نقل شده، خطاب به آن حضرت می خوانیم: «السلام علیک ایتها الطاهره الحمیده البره الرشیده التقیه النقیه الرضیه المرضیه؛ سلام بر تو ای پاک سرشت و پاک روش، ای ستوده، ای نیکوکار، ای بانوی رشد یافته و پاک و پـاکیـزه، و ای بـانوی شایسته و پسندیده.»[5]
در این فراز، حضرت معصومه(س) با هشت لقب، که هر کدام بیانگر یکی از ابعاد شخصیت اوست، تمجید شده است.
و نیز در فرازی از همین زیارتنامه آمده است: «السلام علیک یا فاطمه بنت موسی بن جعفر و حجته و امینه؛ سلام بر تو ای فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) و حجت و امین موسی بن جعفر(ع).»[6]
جالب این که با این که نام حضرت معصومه(س)، فاطمه است، او را معصومه گویند، این لقب را که بیانگر مقام عصمت و اوج طهارت او است، بنا به روایتی، حضرت رضا(ع) به خواهرش حضرت معصومه(س) داده، آن جا که فرمود: «من زار المعصومه بقم کمن زارنی؛ کسی که معصومه را در قم زیارت کند، مانند آن است که مرا زیارت کرده است.»[7]
جالبتر این که امام صادق(ع) سالها قبل از ولادت حضرت معصومه(س) سخن از قم به میان آورد، و آن را به عنوان حرم امامان(ع) ستود، آن گاه فرمود: «تقبض فیها امراه من ولدی اسمها فاطمه بنت موسی، و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنه باجمعهم؛ در قم بانویی از فرزندان من که نامش فاطمه دختر موسی(ع) است از دنیا می رود، بانویی که به شفاعت او همه شیعیانم داخل بهشت می گردند.»[8]
شباهت حضرت معصومه (س)به حضرت زهرا(س)
از گفتنی ها در شان و مقام حضرت معصومه(س)، آن که: از یکی از علمای معروف نجف اشرف مرحوم آیه الله مستنبط(ره) نقل شده که گفت: از کتاب ((کشف اللئالی)) که نسخه خطی آن در کتابخانه شوشتریهای نجف موجود است، روایت شده: روزی جمعی از شیعیان برای دریافت پاسخ پرسشهای خود، به محضر امام کاظم(ع) رهسپار شدند، آن حضرت مسافرت کرده بود نظر به این که آنها ناگزیر به مراجعت بودند، پرسشهای خود را نوشتند و به افراد خانواده امام کاظم(ع) تحویل دادند، تا در سفر بعد به آن نایل شوند، هنگام خداحافظی دیدند حضرت معصومه(س) پاسخ پرسشهای آنها را نوشته و آماده کرده است، آنها شادمان شدند و آن را گرفتند. هنگام مراجعت در مسیر راه با امام کاظم(ع) ملاقات نمودند، و ماجرا را به عرض رساندند، امام آن نوشته را از آنها طلبید و مطالعه کرد، و پاسخهای حضرت معصومه(س) را درست یافت، سه بار فرمود: «فداها ابوها؛ پدرش به فدایش باد.»[9]
این موضوع در زمانی رخ داد که حضرت معصومه(س) خردسال بود، و در این هنگام حدود ده سال داشت.
این ماجرا انسان را به یاد حضرت فاطمه زهرا(س) می اندازد که پیامبر اکرم(ص) در شان او به طور مکرر فرمود «فداها ابوها؛ پدرش به فدایش باد.»[10]
ماجرای دیگری که بیانگر شباهت حضرت معصومه(س) به حضرت زهرا(س) است این که: بعضی از شاگردان مرحوم آیه الله العظمی نجفی مرعشی(ره) بارها از ایشان شنیده اند، که ایشان در درس خود می فرمود: من در نجف اشرف چشم به جهان گشودم، پدر و مادرم در آن جا سکونت داشتند، در همان جا بزرگ شدم، علت آمدن من به قم این بود که: پدرم مرحوم آیه الله سید محمود مرعشی، چهل شب در حرم حضرت علی(ع) به عبادت به سر برد، به این امید که به طریقی محل قبر شریف جده اش حضرت زهرا(س) را بیابد، برای حصول به این مقصود، ختم مجربی را (یعنی یکی از دعاهایی را که استجابت آن به تجربه رسیده، به طور مکرر با حضور قلب و خلوص) چهل شب خواند، شب چهلم اندکی خوابید، در عالم خواب، امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) را دید که به او فرمود: «خداوند به خاطر مصالحی قبر حضرت زهرا(س) را برای همه مخفی نموده است، اگر می خواهی به موهبت زیارت مرقد حضرت زهرا(س) برسی، مرقد حضرت معصومه(س) را که بانوی بزرگوار اهل بیت(ع) است زیارت کن، و به دامن او چنگ توسل بزن» آیه الله العظمی مرعشی نجفی(ره) افزود: از این رو من طبق سفارش پدر، به قصد زیارت مرقد مطهر حضرت معصومه(س) از نجف به قم آمدم، و در قم به اصرار موسس حوزه علمیه قم، حضرت آیه الله حائری (ره) ماندگار شدم، شصت سال است که هر روز من، نخستین زائر حضرت معصومه(ص) هستم.
بنابراین مرقد حضرت معصومه(س) تجلیگاه مرقد منور حضرت زهرا(س) است، و با زیارت آن، گویا مرقد حضرت زهرا(س) زیارت شده، و همان مقصود به دست آمده است.
دفاع حضرت معصومه (س)از حریم ولایت
یکی از شباهتهای حضرت معصومه(س) به حضرت زهرا(س) دفاع او از حریم ولایت و مقام عظیم رهبری صحیح اسلامی بود، تا آن جا که حضرت زهرا(س) در این راه به شهادت رسید. حضرت معصومه(س) نیز مطابق پاره ای از روایات، در همین مسیر به شهادت رسید.
توضیح این که: همان گونه که حضرت زهرا(س) با استدلال و گفتار استوار خود، رهبری حق را مشخص و تایید می کرد، حضرت معصومه(س) نیز در این راستا می کوشید، و به نقل روایات می پرداخت، به طوری که به عنوان ((عالمه محدثه)) خوانده می شد.
یکی از روایات او در مورد ماجرای غدیر است، که با ذکر سلسله سند آن را نقل نموده است.[11]
روایت دیگر او در این زمینه، نقل حدیث ((منزلت)) است، که پیامبر اکرم(ص) مطابق این حدیث، به حضرت علی(ع) فرمود: «نسبت تو به من همانند نسبت هارون به موسی(ع) است، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد بود.»[12]
روایت دیگر او با چند واسطه به رسول خدا می رسد که فرمود: «الا من مات علی حب آل محمد مات شهیدا؛ آگاه باشید! کسی که با حب آل محمد(ص) از دنیا رفت، شهید از دنیا رفته است.»[13]
روایت دیگر او، روایت معراجیه است، که حضرت معصومه(س) آن را، با چند واسطه، از حضرت زهرا(س) نقل می کند که پیامبر(ص) فرمود: در شب معراج، وارد بهشت شدم، بر روی پرده درگاه قصر بهشت دیدم چنین نوشته شده: «لااله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی القوم؛ خدایی جز خـدای یکتـا و بی همتا نیست، محمد رسول خدا است، و علی(ع) رهبر مردم است.»
و بر روی پرده درگاه قصر دیگری دیدم، نوشته بود: «شیعة علی هم الفائزون؛ شیعیان علی(ع) کسانی هستند که رستگارند.» به جبرئیل گفتم: این قصر، از آن کیست؟
در پاسخ گفت: «از آن پسر عمو و وصی تو علی بن ابی طالب است.... »[14]
سرانجام حضرت معصومه(س) یک سال پس از هجرت حضرت رضا(ع) به خراسان، از مدینه به سوی خراسان رهسپار شد، تا غم پرسوز فراق برادر را به پایان رساند، و از نزدیک یار دلسوز مقام رهبری گردد، و در غم و شادی برادر و رهبرش، حضرت رضا(ع) شریک شود، مطابق پاره ای از روایات، هنگامی که به ساوه رسید، دشمنان خاندان رسالت، در یک جنگ نابرابر، برادرش هارون و جمعی از بستگان و همراهانش را به شهادت رساندند، و در ظرف غذای آن حضرت، زهر ریخته، و آن حضرت را از این طریق مسموم کردند که بیمار شد و از ساوه به قم آمد و پس از شانزده یا هفده روز در سنین جوانی (28 سالگی) به شهادت رسید.[15]
به این ترتیب آخرین کوشش خود را در گفتار و رفتار، برای تثبیت رهبری حق، انجام داد، و با اتخاذ چنین شیوه ای، همواره به شیعیان و مردان خدا پیام داد که در راه تقویت رهبری حق هیچ گونه دریغ ننمایند.
کوتاه سخن آن که: از مجموع آنچه که پیرامون شان و مقام حضرت معصومه(س) گفته شده، چنین فهمیده می شود که او یک بانوی عادی نیست، بلکه از بانوان بسیار ارجمند، و جلوه بسیار تابان از آل محمد(ص) است، برای او به خصوص، از امامان معصوم(ع) زیارتنامه نقل شده، و در شان پاداش زیارت او مطالب بسیار ارجمندی گفته اند، از جمله امام صادق(ع) فرمود: «من زارها وجبت له الجنة؛ کسی که او را زیارت کند بهشت بر او واجب می گردد.»[16]
بر همین اساس علمای ربانی و فقهای بزرگ، همواره با کمال تواضع، کنار مرقد آن بانوی باعظمت اسلام میآمدند و میآیند، و آن شفیعه بزرگ درگاه الهی را واسطه بین خود و خدا قرار داده و می دهند، در این جا نظر شما را به سه نمونه زیر جلب می کنیم:
1 ـ ملا صدرا در کنار مرقدحضرت معصومه(س)
عالم ربانی و حکیم صمدانی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملا صدرا و صدرالمتالهین که از حکما و علمای بزرگ دوره صفوی است، مدتی از عمر پربار خود را در روستای کهک (چند فرسخی قم) به سر برد، این مرد بزرگ، هرگاه با مشکلات پیچیده علمی رو به رو می شد، کنار مرقد مطهر حضرت معصومه(س) میآمد، و با توسل به آن اختر فروزان ولایت، به مقصود خود نایل می شد و مشکلات علمیش حل می گردید.[17]
دو شاگرد برجسته ملاصدرا، به نامهای: ملا محسن فیض کاشانی، و مولی عبدالرزاق لاهیجی ملقب به فیاض که هر دو از حکما و علمای برجسته و فرزانه بودند و هر دو داماد ملاصدرا شدند، بر اثر کسب علم در پرتو عنایات خاصه حضرت معصومه(س) و در جوار آن بی بی دو عالم و منبع فیض به درجه عالی رسیدند، و هر دو به خاطر استفاضه از آن منبع فیض، به فیض و فیاض معروف گردیدند، و به گفته بعضی وجه نامگذاری مدرسه فیضیه نیز به خاطر فیض بخشی حضرت معصومه(س) و مستفیض شدن فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، از آن سرچشمه فیض، در این مدرسه، بود، از این رو دارای این نام باشکوه و ماندگار شد.
آری، حضرت معصومه(س) در اقامت هفده روزه خود در قم، حوزه علمیه را بقای جاودانه بخشید، و همواره پشتیبان محکمی برای حوزه بود و چون خورشید بر آن نورافشانی کرد، و در نتیجه هزاران فرهیخته و دانش پژوه، و دهها مراجع بزرگ و حکمای نامدار، و اساتید برجسته و عالمان ربانی و عارفان وارسته را به جهان تشیع ارزانی داشت، و این برنامه همچنان بیش از پیش ادامه دارد.
2 ـ تواضع آیه الله العظمی بروجردی در برابرمرقد حضرت معصومه(س)
مرجع کل حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) مکرر کنار مرقد مطهر حضرت معصومه(س) میآمد و در برابر عظمت مقام آن جلوه پرفروغ کوثر، با تواضع خاص، تضرع می کرد و با تجلیل و احترام و احترام ویژه ای، آن بانوی عظما را در پیشگاه خدا واسطه قرار می داد.
از گفتنی ها این که: در آن عصر، شاه عربستان سعودی به ایران آمد، و هدایایی برای مرجع کل آیه الله العظمی بروجردی فرستاد، آقا از میان آن هدایا، چند قرآن و مقداری از پرده کعبه را پذیرفت، و بقیه را رد کرد، در ضمن شاه عربستان تقاضای ملاقات با آقای بروجردی کرده بود، و این تقاضا توسط سفیر عربستان، به آقا ابلاغ شد، ولی آقای بروجردی آن را رد کرد، وقتی که از علت آن پرسیدند، فرمود: «این شخص (شاه عربستان) اگر به قم بیاید[به خاطر این که وهابی است، به زیارت مرقد مطهرحضرت معصومه(س) نمی رود] اگر او به زیارت حضرت معصومه(س)نرود، به مقام ارجمند حضرت معصومه(س) توهین خواهد شد، و من به هیچ وجه، چنین امری را که توهین غیرمستقیم به حضرت معصومه(س) است نمی پذیرم و تحمل نمی کنم.»[18]
3 ـ حضرت معصومه(س) در اشعار امام خمینی(ره)
حضرت امام خمینی(ره) با معرفت و تواضع ویژه ای، کنار مرقد مطهر حضرت معصومه(س) میآمد، و در برابر عظمت او تعظیم می کرد، و او را بین خود و خداوند بزرگ، واسطه قرار می داد، امام خمینی(ره) که به شدت به خاندان نبوت، دل بسته بود، به خصوص برای حضرت معصومه(س) مقام بسیار ارجمندی قائل بود تا آنجا که در قصیده ای، آن حضرت را با حضرت زهرا(س) مقایسه کرده، و عظمت آن گوهر عصمت را در آن اشعار (که شامل 43 بیت است) ترسیم نموده، که در بخشی از آن اشعار، چنین آمده است:
دختر چون این دو از مشیمه قدرت
نامد و ناید دگر هماره مقدر
آن یک امواج علم را شده مبدا
وین یک افواج حلم را شده مصدر
آن یک بر فرق انبیإ شده تارک
وین یک اندر سر، اولیا را مـغفر
آن یک در عالم جلالت، کعبه
وین یک در ملک کبریایی مشعر
لم یلدم بسته لب و گرنه بگفتم
دخت خدایند این دو نور مطهر
آن یک خاک مدینه کرد مزین
صفحه قم را نموده این یک، انور
خاک قم این کرد، از شرافت، جنت
آب مدینه نموده آن یک، کوثر
زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر
شاید گر لوح را بیابد همسر
خاکی عجب خاک، آبروی خلایق
ملجا بر مسلم و پناه به کافر[19]
پی نوشت ها
[1] شیخ علی نمازی، مستدرک سفینه البحار، ج8، ص؛257 عباس فیض، گنجینه آثار قم، ج1، ص؛386 علامه بحرانی، عوالم العلوم، ج21، ص328.
[2] حجرات (49) آیه13.
[3] مجادله (58) آیه11.
[4] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج102، ص267.
[5] شیخ محمد علی بن حسین کاتوزیان، انوار المشعشعین، ج1،ص211.
[6] همان.
[7] شیخ ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج5، ص35.
[8] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج60، ص228.
[9] علی اکبر مهدی پور، کریمه اهلبیت، ص63 و 64.
[10] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج43، ص88.
[11] علامه امینی، الغدیر، ج1، ص197.
[12] همان.
[13] شیخ محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج1، ص16 و 17، به نقل از کتاب اللولو الثمینه.
[14] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص76 و 77 (به طور تلخیص)
[15] جعفر مرتضی عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ص428.
[16] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج48، ص317، به همین مضمون روایات دیگری نیز وجود دارد، شرح بیشتر این مطلب را در کتاب ((حضرت معصومه (س) فاطمه دوم)) نوشته نگارنده، بخوانید.
[17] شیخ محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج1، ص39.
[18] به نقل از آیه الله شیخ لطف الله صافی.
[19] حضرت امام خمینی، کلیات دیوان اشعار، ص253 ـ 257.