خبرگزاری مهر ـ گروه استان‌ها: معماری ایرانی دارای ویژگی‌هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است، ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است. این ویژگی‌ها در معماری مشهد نیز دارای پیشینه تاریخی قوی است که آثار آن را می‌توان در بناهای تاریخی به‌جامانده از گذشتگان مشاهده کرد.
خانه طالبیان، خانه موسوی، خانه ملک، خانه پیشه وران، سرای ترکمن‌ها، خانه ملک جعفریان، خانه زارعی،خانه رجایی، فرهنگسرای بهشت، منزل آیت‌الله خامنه‌ای و ... ازجمله بناهای تاریخی خراسان رضوی هستند که هرکدام تلفیقی از معماری غنی ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارند.
شهر مذهبی و سنتی هزار سال اخیر ایران، این روزها تحت تأثیر هزاران میلیارد تومان سرمایه‌گذاری که در قالب یک‌میلیون مترمربع بنا در حال رویش است، در حال تغییر هویت بوده و دیگر آن بافت قدیمی و سنتی خود را ندارداما شهر مذهبی و سنتی هزار سال اخیر ایران، این روزها تحت تأثیر هزاران میلیارد تومان سرمایه‌گذاری که در قالب یک‌میلیون مترمربع «بنا» در حال رویش است، در حال تغییر هویت بوده و دیگر آن بافت قدیمی و سنتی خود را ندارد.
آیت‌الله رئیسی، تولیت آستان قدس رضوی چندی پیش از روند گسترش مجموعه‌های تجاری بسیار بزرگ در شهر امام رضا(ع) انتقاد و بهره‌برداری از «مشهدمال» و چند پروژه شبیه آن را مغایر با روح اقتصاد مقاومتی دانست.
وی با اشاره به حضور برندهای خارجی که پس از بهره‌برداری از این پروژه‌ها وارد حریم اقتصاد مشهد می‌شوند، این اقدام را قابل‌تجدید نظر دانست.
آیت‌الله علم الهدی امام‌جمعه شهر هم در سخنانی گفته بود که توسعه مراکز تجاری و تفریحی کم‌کم هویت شهر مذهبی مشهد را مخدوش می‌کند.
به نظر می‌رسد، جاذبه‌های مشهد که قرار است به قطب گردشگری کشور تبدیل شود، نگاه سرمایه‌گذاران زیادی را به‌سوی خود جلب کرده است، این شهر در افق 1404 قرار است سالانه از30 میلیون زائر ایرانی و 2 میلیون گردشگر خارجی پذیرایی کند، و این ظرفیت زمینه‌ای بوده است تا خیلی‌ها سود را در مشهد جستجو کنند، بدون آن‌که به هویت و ماهیت این شهر زیارتی توجه داشته باشند.
شراره معدنیان و محمدهادی عرفان، کارشناسانی از خانواده معماری مشهد بوده که با توجه به سوابق و حوزه فعالیت‌هایشان در سطح کشور شناخته‌شده هستند و یقیناً می‌توانند در شناخت هر چه بیشتر ویژگی‌های معماری اصیل مشهد و سیر تحولی که در طول تاریخ طی کرده است و تأثیرش بر سبک زندگی، اطلاعات قابل‌توجهی را بیان کنند.
شراره معدنیان را بسیاری به‌عنوان نخستین شهردار زن مشهد می‌شناسند. وی که دارای مدرک دکترای برنامه‌ریزی شهری است، سابقه مشاور معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، شهردار و معاون شهردار بودن و همچنین مدیریت در پروژه‌های مشارکتی و حتی کمیسیون ماده صد شهرداری مشهد را نیز در کارنامه خود دارد.
محمدهادی عرفان نیز که در حال حاضر به‌عنوان مشاور و رئیس حوزه معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری مشهد فعالیت می‌کند، سال‌ها در جایگاه‌هایی مانند استاد معماری دانشگاه‌های مشهد، قائم‌مقام مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد، مدیر امور هنری شهرداری مشهد، مدیر دفتر مطالعات شهرداری مشهد، مدیر طراحی شهری و زیباسازی شهرداری مشهد، معاون فرهنگی هنری حوزه هنری خراسان بزرگ، رئیس مرکز مطالعات حکمت، دانش و فن شهرسازی و معماری ایرانی اسلامی، دبیری انجمن معماری اسلامی- ایرانی بسیج مهندسین خراسان رضوی فعالیت کرده است.
خبرنگار مهر به سراغ آن‌ها رفت تا درباره معماری سنتی و اصیل مشهد و تأثیر متقابل آن بر سبک زندگی گفت‌وگویی داشته باشد.
معماری مشهد در گذر زمان
هادی عرفان، در ابتدای این گفت‌وگو به ویژگی‌های معماری مشهد در گذر زمان پرداخت و اظهار کرد: معماری خانه‌ها در ایران یک سیر تحولی داشته که مشهد هم از آن مستثنا نیست و همان قالب برای این شهر قابل‌تعریف است.
وی افزود: این حوزه در تاریخ معماری ایران تا اواخر دوره قاجار یک سیر مستمری را دنبال کرده است که بعد از ظهور پهلوی هم به دلیل ظهور مدرنیزه و شتاب‌زدگی در تصمیمات آن دوره، معماری مسکونی نیز دچار تحولی جدی می‌شود و در مشهد هم این اتفاق شکل می‌گیرد.
در سال‌های اخیر ما توسعه شتاب آمیز مشهد را داشتیم که تقریباً از اوایل دهه پنجاه شروع می‌شود و مشهد از میدان سعدآباد و پنج راه سناباد و احمد آباد به شدت گسترش پیدا می‌کند
وی در رابطه با سیر گذر معماری در توسعه شهر مشهد افزود: به‌طور عمومی اگر ما بخواهیم تقسیم کنیم، یک بافت توسعه‌یافته از دوره رضاخان و پهلوی دوم داریم که منتهی به انقلاب اسلامی می‌شود که در این دوره نیز نوعی معماری دوره گذار داریم که بعضاً نسبت به فضا و کالبدش جالب است.
عرفان ادامه داد: خیابان‌هایی در این دوره‌ها مثل خیابان دانشگاه در مشهد شکل‌گرفته است. در این دوره نمونه‌های جالبی از خانه‌های مسکونی وجود دارد با الگوی حیاط و سقف شیروانی که البته ظاهراً متأثر از معماری روسیه به ایران آمده است.
این استاد معماری تصریح کرد: در سال‌های اخیر ما توسعه شتاب آمیز مشهد را داشتیم که تقریباً از اوایل دهه پنجاه شروع می‌شود و مشهد از میدان سعدآباد و پنج راه سناباد و احمدآباد به‌شدت گسترش پیدا می‌کند.
وی افزود: از اوایل دهه شصت نیز به‌سرعت مناطقی در شمال شرق مشهد که اتفاقاً مناطق بسیار مساعد کشاورزی هم هستند زیر ساخت و ساز و خانه‌سازی می‌رود که شامل مناطق 10 و 11 مشهد و مناطق بزرگی مثل قاسم‌آباد می‌شود و پس‌ازآن در سال‌های اخیر الهیه هم اضافه‌شده است. اخیراً هم انبوه‌سازی مسکونی و آپارتمانی را در مشهد باکیفیت‌ها و کمیت‌های بسیار مختلف می‌بینیم.
تأثیر همجواری با حرم رضوی در معماری شهری
شراره معدنیان هم درباره ویژگی‌های معماری مشهد گفت: عبارت معماری سنتی عنوان ثبت‌شده‌ای نیست. این عبارت در هر شهر و حتی هر کشوری معمولاً می‌تواند به معماری اطلاق شود که در طول تاریخ همواره مورداستفاده قرارگرفته است و از مولفه هایی در آن بهره گرفته‌شده که بر اساس تجربه، نقل سینه‌به‌سینه و با توجه به شرایط بومی منطقه شکل‌گرفته‌است.
در معماری مشهد باتوجه به همجواری با بارگاه مطهر امام رضا(ع)، نکاتی از معماری سنتی که برمبنای اقلیم و رفتار و فرهنگ مردم و احترام به بارگاه امام هست به نکاتی از معماری اسلامی با تعریف کلی آن اضافه می‌شود
این استاد دانشگاه ادامه داد: در معماری مشهد با توجه به همجواری با بارگاه مطهر امام رضا(ع)، مولفه هایی از معماری سنتی برمبنای اقلیم، رفتار و فرهنگ مردم و احترام به بارگاه امام به معماری اسلامی با تعریف کلی آن اضافه می‌شود. ازجمله «رو به حرم بودن» خانه‌ها و بهره‌گیری از نمادهایی چون اسلیمی‌های خاص حرم. اگر ما به آن عنوان «معماری سنتی» می‌دهیم، شاید به دلیل نزدیک بودن معنای این کلمات به این تعاریف است.
وی افزود: اما به نظر می‌رسد بهترین و به تعبیری دقیق ترین تعریف معماری سنتی یا معماری دوره اسلامی تعریفی است که مرحوم دکتر پیرنیا در کتاب معماری اسلامی ایران ذکر کردند؛ درون‌گرایی، مردم واری، نیارش، خودبسندگی و پرهیز از بیهودگی اصول معماری اسلامی هستند که ایرانیان مسلمان در معماری به کار گرفته‌اند.
سیر تاریخی توسعه پیرامون حرم نیازمند مطالعه
معدنیان در پاسخ به سؤال خبرنگار مهر که پرسید آیا حرم مطهر رضوی به‌عنوان یکی از مظاهر تشیع در مشهد، ازنظر معماری دارای خصیصه‌هایی منحصربه‌فرد است، بیان کرد: البته که حرم مطهر دارای ویژگی‌های معماری منحصربه‌فرد است، این ویژگی‌ها هم در طرح و هم در نحوه ساخت قابل‌تأمل است، جز در زمان حمله مغول که حتی باوجود دزدی از اموال بازهم به خود بنا آسیب نزدند، در دیگر دوره‌ها همواره شاهان و حاکمان دوره‌های مختلف انگار که در رقابت با یکدیگر بهترین کار عصر خود را برای زیباتر و عظیم‌تر کردن بارگاه امام انجام داده‌اند.
وی افزود: سیر تاریخی توسعه حرم مطهر، نیاز به مطالعه و صحبت مفصل دارد. قول معمول است که مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بی‌نظیر است و کتیبه‌های ورودی مسجد گوهرشاد در جهان اسلام همانند ندارد.
نگاه مدرنیته زده فضاهای معماری و تلقی بافت فرسوده یا بافت مسئله‌دار به بافت تاریخی خروجی‌اش شده است برخورد لودری با این میراث های گران بهاهادی عرفان نیز در همین رابطه و در خصوص برخورد افراطی با بافت تاریخی در اطراف حرم مطهر رضوی نیز گفت: معمولاً نتیجه و خروجی نگاه مدرنیته زده به فضاهای معماری و تلقی بافت فرسوده یا بافت مسئله‌دار از بافت تاریخی «برخورد لودری» با این میراث‌های گران‌بها شده است.
وی ادامه داد: گویا برخی معتقد بوده‌اند باید با لودر این میراث را تخریب کرده و به جایش برج بسازند و این موضوع به‌طور خاص در بافت‌های پیرامون مکان‌های مقدسی مثل حرم‌ها و عتبات شدیدتر بوده است.
وی ادامه داد: ما درواقع انهدام بافت‌های تاریخی و نوسازی کامل را هم در عراق و هم در مدینه، اخیراً در مکه و در همین راستا در مشهد داشته‌ایم. در شهر ری تا حدی در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم، در شیراز در اطراف حرم شاه‌چراغ نیز همین موضوع دیده‌شده که البته حد آن باهم متفاوت است اما به‌طورکلی تقریباً تمامی شهرهایی که اماکن مقدس در جهان اسلام داشته‌اند، دچار این تحول بوده‌اند و تخریب‌های گسترده و بازسازی‌هایی با کیفیت‌های متنوع و بعضاً پایین را تجربه کرده‌اند.
معصومیت و سر به درون بردن از ویژگی‌های بناهای قدیمی مشهد
شراره معدنیان هم با اشاره به معماری خانه‌های تاریخی مشهد گفت: تأثیر بناهایی که در یک شهر، ویژه و موردتوجه مردم هستند در ساخت بناهایی که مردم برای خودشان می‌سازند بدون تردید بسیار مهم است که این موضوع برای خانه‌های تاریخی مشهد مشهود است، ضمن اینکه به‌هرحال درگذشته برخلاف امروز توجه به تجربه به‌دست‌آمده از معماری بزرگ و مطرح هم‌عصر ارزش تلقی می‌شده و لذا تأثیرات معماری حرم مطهر بر سایر بناها انکارناپذیر است.
وی ادامه داد: در این معماری همان فاخر بودن در عین «مردم واری» همان «نیارش و پرهیز از بیهودگی» در بناهای تاریخی مختصری که باقی‌مانده به چشم می‌خورد، خصوصاً احترام به طبیعت و خودبسندگی ازجمله خصوصیاتی است که در خانه‌هایی چون خانه «داروغه» یا خانه «کوزه کنانی» صلاحیت معماران گذشته را به ما یادآوری می‌کند.
وی افزود: البته معصومیت و سر به درون بردن نیز در بناهای قدیمی مشهد ازجمله ویژگی‌ها بارز است.
از بافت تاریخی شهر مشهد تنها کمتر از 19 ساختمان باقی‌مانده استهادی عرفان هم با تأکید بر اینکه از بافت تاریخی شهر مشهد تنها کمتر از 19 ساختمان باقی‌مانده است، تصریح می‌کند: ما یک دسته معماری مسکونی در بافت مرکزی مشهد پیرامون حرم مطهر داریم که به دوره‌های مختلف تاریخی قابل رصد و دسته‌بندی بوده که البته بخش زیادی از آن از بین رفته و تقریباً چیزی دیگر باقی نمانده است.
وی ادامه داد: درواقع تک بناهایی وجود دارند که گزارش‌ها نشان‌دهنده این است که فقط 19 بنای دارای ارزش در کل بافت مرکزی پیرامون حرم باقی‌مانده است. آثار به‌جامانده از ساختمان‌های قدیمی در مشهد تلفیقی از فرهنگ نقاط مختلف کشور است.
در سؤالی دیگر از اولین شهردار زن مشهد پس از انقلاب پرسیده شد با توجه به تفاوت در معماری خانه‌های امروز این تغییرات تا چه اندازه تحت تأثیر سلیقه مردم بوده و تا چه اندازه مربوط به مقتضیات زمان و اجبار بوده است و تأثیرش بر زندگی مردم چیست، که شراره معدنیان پاسخ داد: برای رسیدن به جواب درست باید به این نکته توجه کنیم که معماری هر زمان انعکاس و چکیده درون مردم آن دوره است، چون معماری فقط کشیدن خطی بر کاغذ نبوده و نیست، معماری حاصل فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری یک جامعه و آینه مردم هم‌عصر خود است.
وی ادامه داد: اینکه مردم چه رفتار اجتماعی و چه نوع احترام یا چه نوع گفت‌وگویی با همنوعان و اطرافیان خود برقرار می‌کنند در معماری منعکس است.
وی خاطرنشان کرد: درگذشته معماری یک بنا در اوج احترام به بنای همسایه و درنهایت «مردم واری» و احترام به عابران بنا می‌شد که این در رفتار مردم نیز نمود داشت. دیگر اینکه فرایند تولید معماری که از طریق استفاده از تولیدات صنعتی منجر به رقابت در واردات مصالح بی‌هویت شد، چهره معماری را دگرگون کرد، مردم نیز از این سیستم به دلایل اقتصادی، چشم‌وهم‌چشمی‌ها و مطابق روز بودن‌ها و موافق جریان اطراف بودن‌ها تبعیت و حمایت کردند، و این شد که می‌بینید.
ماکتی از کل ایران
در ادامه، هادی عرفان با اشاره بر نقش مردم و فرهنگ و سبک زندگی آن‌ها در نوع معماری بافت تاریخی مشهد، آثار به‌جامانده در ساختمان‌های قدیمی را تلفیقی از فرهنگ نقاط مختلف کشور دانست و گفت: سیر مهاجرت به سمت مشهد معمولاً به‌گونه‌ای بوده است که آدم‌های شاخص هر منطقه و روستا آرام‌آرام در یک سیر چند صدساله به شهر نزدیک خودشان مهاجرت می‌کردند و از آن شهر به شهر بزرگ‌تر منطقه‌شان و ازآنجا به‌عنوان آدم‌های مشهور و شناخته‌شده چه در تجارت و چه در روحانیت، مقصد و هدف سکونتشان را مشهد تعیین کرده‌اند.
نوع معماری متاثر از سبک زندگی در مشهد همگرایی از تنوع ایران است و شما سبک معماری مناطق مختلفی از سیستان و بلوچستان، آذربایجان، جنوب خراسان ودیگر مناطق را می‌توانید در مشهد ببینیدوی ادامه داد: با این تفاسیر مشهد در طول تاریخ چند صدساله‌اش هدف و مقصد سکونت بزرگانی از تجارت و دانش حوزوی از سراسر کشور بوده است.
وی در توضیح این موضوع با اشاره به اینکه عناصر معماری روسی و تلفیق آن با هنر معماری ایرانی را در بافت تاریخی مشهد می‌توان مشاهده کرد، افزود: بنابراین نوع معماری مشهد با توجه به آنچه که بوده و البته از بین رفته است را می‌شود ماکتی از کل ایران دانست و نوع معماری مناطق مختلفی مثلاً سیستان و بلوچستان، آذربایجان، جنوب خراسان و دیگر مناطق را می‌توانید در مشهد پیدا کنید.
این استاددانشگاه معتقد است که این تلفیق و تنوع ویژگی خاص معماری تاریخی مشهد بوده که در سایر نقاط ایران کمتر این همگرایی و این تنوع معماری را شاهد هستیم.
عرفان با اعلام اینکه ما سبک زندگی‌مان عوض‌شده و معماری ما هم به‌تبع این رویکرد عوض‌شده است، ادامه داد: سبک زندگی تغییر کرده و درواقع معماری نیز تابعی از سبک زندگی است اگرچه این تأثیر متقابل بوده و هم در نوع معماری اعم از پلان و نقشه و هم در کارکرد و هم در نقش معماری و ساختمان در منزلت اجتماعی و ... تأثیر گذاشته است.
وی افزود: کالا شدن ساختمان خودش این مسیر را تشدید کرده است. یک نوعی بسازوبفروش و برخورد کالا محور این بازار را داغ‌کرده و درنهایت مردم دراین‌بین آسیب دیدگان حقیقی هستند.
نقش سبک زندگی مدرن در تغییر نوع معماری
وی در نقد تأثیر تغییر سبک زندگی در تغییر معماری بناهای امروزی گفت: زندگی آپارتمانی حاصل سبک زندگی مدرن است که البته بسیاری از اشتباهات آن را تقلید کردیم اما مزایای آن به‌طور کامل استفاده‌نشده است، به‌عنوان‌مثال در غرب برای واحدهای آپارتمانی کوچک مبلمان ساده و سبک خاص آن استفاده می‌شود که غالباً نیز نیاز به اسباب‌کشی ندارد درحالی‌که مردم ما همچنان مبلمان های سنگین و دست و پاگیر را با زحمت زیاد از این آپارتمان به آن آپارتمان منتقل می‌کنند.
برای ذائقه متفاوت مردم که حاصل شرایط متفاوت زندگی ایشان بلحاظ تفاوت در شغل، سن، ترکیب خانواده، بافت فرهنگی و غیره است، پاسخ‌های متفاوتی در معماری زمان خود نمی‌یابیم
این استاد دانشگاه معتقد است که تغییر معماری جز فراموشی سنت و هویت که منفی و مشکل‌آفرین بوده، لااقل می‌توانست آثار مثبت داشته باشد که متأسفانه به آن بی‌توجه هستیم.
وی ادامه داد: ضمن اینکه استفاده از یک الگو برای همه شهر نیز نادرست بوده اما اتفاق افتاده، این مطلب بحثی در شهرسازی دارد که مفصل است اما به‌طور خلاصه ما برای ذائقه متفاوت مردم که حاصل شرایط متفاوت زندگی ایشان به لحاظ تفاوت در شغل، سن، ترکیب خانواده، بافت فرهنگی و غیره است، پاسخ‌های متفاوتی در معماری زمان خود نمی‌یابیم، این نیز حاصل نوعی برنامه‌ریزی در اقتصاد شهری و اقتصاد معماری است که خود بر پایه برنامه‌ریزی سیاسی و اجتماعی شکل می‌گیرد و صرفاً به سبک زندگی مردم مربوط نیست بلکه بیشتر وابسته به نگاه و سیاست‌گذاری‌های دولتی است.
عرفان در خصوص نقش سبک زندگی مدرن در تغییر نوع معماری و نابودی معماری اصیل اسلامی - ایرانی در مشهد، یکی از مراجع اثرگذار را رسانه‌ها دانست و گفت: یک بحث جدی در این قصه تأثیر رسانه‌هاست. رسانه‌ها در تغییر ذائقه مردم مقصر هستند. چه رسانه‌های تصویری و چه رسانه‌های مکتوب که البته نقش رسانه‌های تصویری دراین‌بین خیلی بیشتر است.
وی افزود: امروزه ما متأسفانه شاهد یک جریان معماری ژورنالی هستیم، معماری که از غرب وارد می‌شود و بر اساس پاسخگویی به یک سری نیازهای دیگری طراحی‌شده‌اند و خاستگاه و تولد و چرایی‌اش به غرب برمی‌گردد. این جریان در اینجا با یک کیفیت نامناسب وارد می‌شود و به عبارتی با یک کیفیت نامناسب تقلید می‌شود.
نه مردم می‌دانند به دنبال چه هستند و نه سازنده
وی ادامه داد: اینجا آن‌کسی که بیشتر از همه ضرر می‌کند خود مردم هستند چراکه به‌خوبی نمی‌دانند برای چه باید پول بدهند و برای چه خدماتی هزینه می‌کنند. نه مردم می‌دانند به دنبال چه هستند و نه سازنده می‌داند که باید در مقابل این معماری به چه کسی پاسخگو باشد.
استاد معماری دانشگاه‌های مشهد در ادامه به برخی رقابت‌های اشتباه در بین فعالان حوزه ساخت‌وساز اشاره و تصریح کرد: به عبارتی یک سری بسازوبفروش هستند که با این تفکر که شغل ساختمان‌سازی شغل خوبی است خانه می‌سازند و چون در یک نظام معمارانه چیده نشده‌اند، به سمت یک سری رقابت‌های ژورنالی حرکت می‌کنند.
وی یادآور شد: رقابت در یک مقطع مثلاً در ساخت شومینه محدود می‌شود، در یک مقطع به سمت ساخت نماهای عجیب‌وغریب سوق پیدا می‌کند، یک مقطع می‌رود به این سمت که آشپزخانه را در پذیرایی حل کنند. یک مقطع به سمت این می‌رود که گسست طبقاتی بالا را نشان می‌دهد که در یک بافتی از شهر کوچک‌سازی افراطی و در یک بافت برعکس تجمل سازی افراطی را دنبال می‌کنند.
عرفان خاطرنشان کرد: این وضعیت به دلیل این است که ما یک مرجع نداریم که در مورد کیفیت معماری تصمیم بگیرد و مردم را آگاه کند که از جامعه معماری چه انتظاری داشته باشند. اینجا خیلی مهندسین معمار مقصر نیستند، چون سازوکاری را فراهم نکرده‌ایم که بتواند خدمات خود را عرضه کنند و ناچار شده‌اند که وارد این جریان شوند. البته بعضی‌ها با این جریان همراه می‌شوند و موج‌سواری می‌کنند و بعضی‌ها هم هستند که در مقابل این جریان ایستادگی می‌کنند و مقاومت می‌کنند.
منظر شهری مشهد از دست رفت
عباس تفضلی، استاد تاریخ و هنر معماری دانشگاه فردوسی هم در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: منظر شهری مشهد دیگر ازدست‌رفته است و معماری مراکز تجاری و ساختمان بلندمرتبه که اصالت غربی دارد و به شکلی ناهماهنگ با هویت شهر مشهد در حال قد کشیدن هستند همچنان ادامه دارد.
وی می‌افزاید: ساختارهای تقلیدی این مراکز حتی وقتی می‌خواهند معماری تلفیقی داشته باشند بازهم مدرن و به سیستم غربی ساخته می‌شوند.
تفضلی بیان می‌کند: ازآنجایی‌که مرتفع سازی به لحاظ جلوگیری از گسترش شهر در سطح، نیاز هر شهری ازجمله مشهد است، به همین دلیل جامعه شهری هم به مرتفع سازی روی آورده است.
به‌هرروی به نظر می‌رسد با استمرار روند تغییر چهره مشهد به‌عنوان شهری که بارگاه منور رضوی را در خود جای‌داده شاهد از دست رفتن هویت ایرانی - اسلامی این شهر و دگرگونی در معماری آن هستیم. بی‌تردید با این اتفاق، مشهد که زمانی در احاطه بازارهای سنتی و خشتی و پذیرای مغازه‌های عطاری و سوغات دل‌انگیز بود به شهری با شمایل جدید و فروشگاه‌های در اوج رفتار غربی تبدیل خواهد شد.
