روش شناسی تفسیر فقهی

مقدمه

قرآن کریم دارای آیات متعددی در مورد احکام تکلیفی انسان است که از پانصد تا دو هزار آیه گفته شده است (فاضل مقداد، کنز العرفان، 1/5؛ ابن عربی، آیات الاحکام، 4/208 ـ 209). در زمان پیامبر اکرم(ص) به این آیات عمل می شد و موارد ابهام از ایشان پرسیده می شد. در عصر صحابه نیز از این آیات استنباط می شد و بدانها عمل می شد و گاهی صحابه در مورد آیات الاحکام اختلاف می کردند که اختلاف امام علی(ع) و عمر در مورد «اقل مدت حمل» و استناد امام علی(ع) به آیات قرآن ((حَوْلَینِ کامِلَینِ)؛ بقره/ 233؛ (وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً)؛ احقاف/ 15) و تعیین مدت شش ماه به عنوان اقل مدت حمل مشهور است (ذهبی، التفسیر والمفسرون، 433). در این میان، روایت های پیامبر(ص) و اهل بیت: راهگشای فقهای صحابه و تابعین شد و در حقیقت، روایات فقه، نوعی تفسیر موضوعی قرآن شد که بعدها علم« فقه» و «فقه القرآن» در دامان آن رشد کرد.

فقه القرآن یا آیات الاحکام در حقیقت، نوعی تفسیر موضوعی قرآن است که به صورت یک گرایش تفسیری از قرن های اولیۀ اسلام تاکنون ادامه داشته و ده ها کتاب در این زمینه نگارش یافته است، اما با پیدایش مذاهب فقهی از قرن دوم به بعد، شیعه و پیروان مذاهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی به تفسیر آیات الاحکام و تألیف در این زمینه پرداختند.

احکام تشریعی قرآن، گرچه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی می گردد، اما آنچه به صورت اصطلاح آیات احکام در زبان فقهیان و مفسران به کار رفته یا در کتاب های حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینۀ عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط می شود یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضائل و دوری از رذایل مربوط می باشد و خلاصه، آنچه از مقولۀ بایدها و نبایدهای ذهنی و جانحی (قلبی) است، از مصادیق احکام تشریعی به شمار نیامده و آیات مربوط به آن جزو احکام قرآن شمارش نگردیده است. از این رو، عمدۀ مفسران تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات به عنوان تشریعیات قرآن خودداری نموده اند.

حال، در پی پاسخ این پرسش هستیم که آیا این تلقی از احکام قرآن درست است؟ به عبارت دیگر، آیا می توان آیات احکام را در محدوده احکام عملی قرار داد؟

1.مفهوم شناسی

مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفته اند که از آن می توان به «منهج تفسیری» نیز تعبیر کرد. در بعضی از اصطلاحات، گرایش های تفسیری، منابع تفسیری یا اتجاه تفسیری با تعاریف گوناگون به جای روش تفسیری آمده است (ر.ک: رضایی، منطق تفسیر قرآن، 24 ـ 34).

2.ویژگی های تفسیر فقهی

مفسر در تفسیر فقهی به عناصر زیر توجه بیشتری می کند:

الف) به تفسیر آیاتی می پردازد که احکام فقهی در مورد زندگی بشر دارد و تکلیف انسان را به صورت واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح در ابواب عبادات و معاملات و... بیان می کند.

ب) همت مفسر به استنباط احکام شرعی فرعی عملی از آیات قرآن است.

ج) معمولاً مفسر آیات الاحکام، شخصی مجتهد در فقه است. معمولاً مفسر در این گرایش با روش فقهی، مسایل را تجزیه و تحلیل می کند و در این راه از کتاب، سنت، عقل و اجماع بهره می برد.

3.انواع روش های تفسیری

الف) تفسیر ادبی: گروهی از مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن می پردازند. در چنین تفسیرهایی به واژگان، لغات، زبان عرب، صرف و نحو و... اهمیت زیادی داده می شود. تفسیر ادبی خود دو گونه است:

یک. تفسیر بلاغی و بیانی: مفسران در تفسیرهای بلاغی و بیانی، به جنبۀ بلاغی عبارات و کلمات قرآن، اهتمام بیشتری دارند و به اجتهاد در تفسیر مرکبات قرآن با کمک علم معانی و بیان می پردازند؛ مانند: تفسیر الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الاقاویل فی وجوه التأویل اثر جار الله محمود بن عمر زمخشری و تفسیر جوامع الجامع اثر فضل بن حسن طبرسی.

دو: تفسیر لغوی: اهتمام غالب مفسران در تفسیرهای لغوی بر شناخت و اجتهاد در لغات، ریشه و اشتقاق و شکل و تغییرات آنهاست؛ مانند: تفسیر مفردات الفاظ قرآن اثر راغب اصفهانی.

ب) تفسیر فقهی: در تفسیرهای فقهی، همت و اجتهاد بیشتر مفسران، بر شناخت و دریافت احکام فقهی الهی و احکام فرعی از آیات قرآن است که حدود پانصد آیۀ در قرآن جزء آیات الاحکام شمرده شده است؛ مانند «تفسیر کنز العرفان فی فقه القرآن اثر فاضل مقداد».

مهم ترین تفسیرهای فقهی از این قرار است:

1.احکام القرآن جصّاص (م 370)؛

2.احکام القرآن منسوب به شافعی (م 204)؛

3.فقه القرآن راوندی (م 573)؛

4.کنزالعرفان فی فقه القرآن، سیوری (م 726)؛

5.زبدة البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی (م 993)؛

6.مسائل الافهام الی آیات الاحکام، جواد کاظمی (قرن یازدهم)؛

7.قلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثر، احمد بن اسماعیل جزایری (م 1151).

ج) تفسیر کلامی: مفسر با سبک و گرایش کلامی به تفسیر آیات پرداخته و بیشتر آیاتی که بیانگر عقاید مسلمانان، اعم از توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد و... است با اعتقادات خاص خودشان تفسیر نمودند؛ مانند تفسیر الفرقان، شیخ محمد صادق تهرانی.

د) تفسیر فلسفی: از اصول و قواعد فلسفی برای درک مفاهیم قرآن، کمک گرفته می شود؛ مانند تفسیر القرآن الکریم اثر صدر المتألهین.

هـ ) تفسیر عرفانی: مفسر با سبک و گرایش عرفانی، باطنی، رمزی و اشاره ای به تفسیر قرآن می پردازند؛ مانند تفسیر شاه نعمت الله اثر نعمت الله کرمانی.

و) تفسیر اجتماعی: مفسر اهتمام خود را برای حل مشکلات اجتماعی را در پرداختن به آیات می دانند؛ مانند تفسیر نمونه.

ز) تفسیر علمی و تجربی: از نگاه عده ای، قرآن متعرض نکات علمی و تجربی شده است و با گذشت زمان و رشد تکنولوژی نمود آنها بیشتر مشخص می شود؛ مانند: تفسیر الجواهر فی تفسیر القرآن اثر شیخ طنطاوی.

ح) تفسیر جامع: شامل تفسیرهایی است که مفسر از دو روش روایی و اجتهادی در تفسیر خود استفاده کرده است و به تمام ابعاد اعم از ادبی، کلامی، فلسفی و فقهی و... پرداخته اند؛ مانند المیزان فی تفسیر القرآن، اثر علامۀ طباطبایی (ر.ک: مؤدب، روش های تفسیر قرآن؛ بابایی، عزیزی کیا و روحانی راد، روش شناسی تفسیر قرآن؛ عمید زنجانی، مبانی و روش های تفسیر قرآن).

4.کتاب شناسی احکام القرآن

در این جا به مهم ترین کتاب های احکام القرآن به ترتیب قرن ها از قرن دوم به بعد اشاره می شود.

الف) قرن دوم

1.احکام القرآن یا تفسیر آیات الاحکام، محمد بن سائب (م 146) شیعه. وی از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است. ابن ندیم در کتاب الفهرست هنگام یادکرد کتاب های نوشته شده در موضوع احکام قرآن می نویسد: «احکام القرآن للکلبی رواه عن ابن عباس». این اثر غیر از تفسیرکامل قرآن است که محمد بن سائب نوشته و در کتابخانه استانبول به صورت خطی موجود است. وی یکی از مفسران مهم شیعه در قرن دوم بوده و سیوطی در الاتقان می نویسد: «وی صاحب بزرگ ترین تفسیر قرآن بوده است.» در کتب رجالی بر شیعه بودن وی تصریح شده است (مامقانی، رجال، 3/119؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 3، 556).

2.تفسیر خمسمأة آیة فی الاحکام، مقاتل بن سلیمان (م 150) شیعه. وی از آغازگران فرقه بتریه است (ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، 227). این کتاب بین اصحاب حدیث تداول داشت واحمد بن حنبل ضمن ستایش از مضامین این کتاب، تألیف آن را به مقاتل بن حیان نسبت می داد.

ب) قرن سوّم

3.احکام القرآن، حیی بن آدم بن سلیمان (م: 203) از فقیهان بتریه.

4.تفسیرآیات الاحکام، هشام بن محمد بن السائب (م 6 ـ 204) شیعه و از اصحاب صادقین8.

5.احکام القرآن، محمد بن ادریس(150ـ204) سنی شافعی، بنیانگذار مذهب شافعی و دارای دو اثر در موضوع احکام القرآن:

اول. گردآوری شده از نوشته های وی توسط بیهقی صاحب سنن (م 458). دوم. اثر خود مؤلف که زرکشی در البرهان (2/128) بدان اشاره کرده و نیز ابن ندیم (مقدمه، 464) از آن یاد کرده است.

6.احکام القرآن، جبیر بن غالب.

7.احکام القرآن، احمد بن معذل (معدل)، (م حدود 240) مالکی.

8.احکام القرآن، ابراهیم بن خالد معروف به ابوثور کلبی (م 240) از فقیهان اهل حدیث با روشی نزدیک به شافعی.

9.ایجاب (ایجاد) التمسک باحکام القرآن، یحیی بن اکثم (م 242) از فقیهان منفرد بصره.

10.احکـام القرآن، ابوعبداللّه محمد بن ابراهیم (م 245) سنّی.

11.احکـام القرآن، علی بن حجر السعدی (154-246) حنفی.

12.احکام القرآن، حفص بن عمربن عبدالعزیز(م 246) از فقیهان اصحاب حدیث.

13.احکام القرآن، خصاف احمدعمر (م261) سنی.

14.تفسیر خمسمأة آیة، ابوالمؤثر بهلاوی، عالم اباضی عمان در سده 3 ق.

15.احکام القرآن، محمد بن عبداللّه (ابن الحکم) (182-268) مالکی.

16.احکام القرآن، داود بن علی الظاهری (201-270 یا 273) ظاهری.

17.احکـام القرآن، اسماعیل بن اسحاق الازدی (199 یا200-282) مالکی.

ج) قرن چهارم

18.احکام القرآن، قاسم بن اصبغ (247-304) مالکی.

19.احکام القرآن، علی بن موسی بن یزداد (م305) حنفی.

20.احکام القرآن، محمد بن احمد بکیر(م 305) مالکی. به عقیده ابن عبدالبر، این کتاب در عرض سنن ترمذی و مختصر ابن عبدالحکم در موضوع خود بهترین اثر به شمار می رفته است.

21.احکام القرآن، ابوالاسود موسی قطان (232- 309 یا 306) مالکی.

22.احکام القرآن، احمد بن محمد الفارسی (م318) مالکی.

23.احکام القرآن، ابوجعفر احمد القیروانی (م 319) سنّی.

24.احکام القرآن، احمد بن محمد بن سلامة (239 ـ 319 یا 321) حنفی.

25.احکام القرآن، عبدالله بن احمد ابن المغلس (م324) ظاهری.

26.احکام القرآن، بکربن محمد بن العلاء (264-344) مالکی.

27.احکام القرآن، ابومحمد قاسم القرطبی ( 273-340 یا 355) مالکی.

28.احکام القرآن، محمد بن قاسم بن شعبان (م 355) مالکی.

29.الانباه علی استنباط الاحکام من کتاب اللّه، منذربن سعید (273-355) مالکی.

30.احکام القرآن، 5 جلد، احمد جصّاص رازی (305-370) کتاب مشهورحنفی ها.

31.احکـام القرآن، محمد بن الحسیـن ابویعـلی ( 380-458).

32.آیات الاحکام، عبّاد بن عباس (385) سنی. در الذریعة به عنوان شیعه و متوفی 335 ذکرشده است.

33.شرح آیات الاحکام، صاحب اسماعیل بن عبّاد (م385) شیعه.

د) قرن پنجم

34.احکام القرآن، احمد بن علی الربعی الباغانی(345-401) مالکی.

35 ـ 36.الف) مختصر احکام القرآن؛ ب) المأثور عن مالک فی احکام القرآن وتفسیره، مکی بن ابیطالب القیسی (م438).

37.احکام القرآن، ابی حزم (384 -456) ظاهری.

38.احکام القرآن، حافظ ابوبکر احمد البیهقی (م 458) شافعی. وی تمامی گفتارهای پراکنده شافعی را در زمینه احکام القرآن از لابه لای آثاربازمانده او گردآوری کرده و در قالب کتابی تدوین کرده که در واقع، جایگزین کتاب مفقود شافعی گردیده است.

39.آیات الاحکام، محمد بن الحسین بن محمد بن الفراء (380 ـ 458) حنبلی.

هـ ) قرن ششم

40.احکام القرآن، علی بن محمد الطبری، معروف به الکیاهراسی (م 504) شافعی.

41.احکام القرآن، محمد بن عبداللّه اندلسی اشبیلی (468ـ543) مالکی. حاجی خلیفه (کشف الظنون، 1/20) گوید: این کتاب تفسیر پانصد آیه متعلق به احکام مکلفین است، لکن با تحقیقی که شده، در این کتاب مهم مالکی ها، حدود هزار آیه قرآن تفسیر شده است.

42ـ43.فقه القرآن، قطب الدّین راوندی (م 573) شیعه. مرحوم آغابزرگ تهرانی (الذریعه، (1/42) می نویسد: شرح آیات الاحکام غیر از فقه القرآن است؛ هم­چنان که درامل الآمل بدان تصریح شده، لکن صاحب ریاض گوید: همان فقه القرآن است).

44.تفسیر آیات الاحکام، ابوالحسن محمد بیهقی نیشابوری (م حدود 576) شیعه.

45.مختصر احکام القرآن، عبدالمنعم الانصاری الاندلسی (524-599 یا 597) مالکی.

46.تفسیر سورتی آل عمران و النّساء من کتاب احکام القرآن، عبد المنعم الانصاری الغرناطی (524 ـ 597 یا 599) مالکی.

ز) قرن هفتم

47.کتاب فی احکام القرآن، محمد یحیی الشلوبین الاشبیلی (م640) مالکی.

48.آیات الاحکام (جامع احکام القرآن)، ابوبکر صائن الدین(م 670) مالکی.

49.الجامع لاحکام القرآن (تفسیرقرطبی)، محمد بن احمد الانصاری القرطبی (578 ـ 671) مالکی.

ح) قرن هشتم

50.التبیان فی احکام القرآن، علی بن حسین بن عبدالعزیز (م700) مالکی.

51.شرح آیات الاحکام، السید یحیی بن حمزة (م 749) زیدی.

52.انوار المضیئة علی آیات الاحکام، سید محمد بن هادی بن تاج الدّین، زیدی.

53.تفسیر آیات الاحکام، ابن قیم الجوزیة ( م 751) حنبلی.

54.احکام القرآن (القول الوجیز فی احکام الکتاب العزیز)، احمد بن یوسف بن عبدالدایم سمین (م 756) شافعی.

55.تلخیص(تهذیب) احکام القرآن، محمد سرّاج قونوی (م 777 یا770) حنفی

56.النهایة فی تفسیر الخمسمأة آیة فی احکام القرآن، احمدبن عبداللّه المتوج البحرانی (م حدود 771) شیعه.

57.احکام الرای من احکام الآی، شمس الدین محمد صائغ (م776) حنبلی.

ط) قرن نهم

58.تیسیر البیان فی احکام القرآن، الخطیب نورالدین الموزعی (م 825) سنی.

59.کنزالعرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد سیوری (م826) شیعه.

60.الثمرات الیانعة والاحکام الواضحة القاطعة، یوسف الثلائی الیمانی (م 832) سنّی.

61.آیات الاحکام، ابن متوج البحرانی، شیعه.

62.آیات الاحکام، احمد المهدی لدین الله الصنعائی (م840) زیدی.

63.حصرآیات الاحکام الشرعیه، محمد بن ابراهیم بن علی (775- 840) زیدی.

64.احکام القرآن، ابن حجر عسقلانی (773-852) شافعی.

65.آیات الاحکام، ناصربن جمال الدین (م حدود 860) شیعه.

66.شافی العلیل فی شرح الخمسمأة آیة من التنزیل، عبداللّه النجری الیمانی(825-877) زیدی.

67.معارج السؤول و مدارج المأمول فی تفسیر آیات الاحکام، کمال الدین استرآبادی (م حدود 900)، شیعه.

ی) قرن دهم

68.آیات الاحکام، شرف الدین شهفتیکی (م 907) شیعه.

69.الاکلیل فی استنباط التنزیل، جلال الدین السیوطی (849-911) شافعی.

70.معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن، ابراهیم بن حسن الدراق (اوائل قرن 10) شیعه.

71.شرح آیـات الاحکام، محمدبن یحیی صعدی (م 957) زیدی.

72.تفسیر شاهی اوآیات الاحکام، سیدامیرابوالفتح شریف جرجانی (م 976 یا 986)، شیعه.

73.آیات الاحکام، محمد بن حسن طبسی، شیعه.

74.زبدة البیان فی شرح آیات الاحکام، مقدس اردبیلی (م 993) شیعه.

ک) قرن یازدهم

75.آیات الاحکام، محمد بن علی حسینی المرعشی (م900 به بعد) شیعه.

76.انوار القرآن فی احکام القرآن، محمد کافی اقحصاری (م1025) حنفی.

77.مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل جواد کاظمی (م قرن 11) شیعه.

78.(تفسیر)آیات الاحکام، محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی (م1026 یا 1028)، شیعه.

79.(تفسیر) آیات الاحکام، رفیع الدین محمد حسینی مرعشی (م 1034) شیعه.

80.تفسیر قطب شاهی فی شرح آیات الاحکام، محمد یزدی (م1040) شیعه.

81.تفسیر شاهی، عبد المحمدبن سلطان بدخشی، تألیف در 1057.

82.منتهی المرام فی شرح آیات الاحکام، محمد القاسم الحسنی (م1067) سنی.

83.فتح ابواب الجنان فی تفسیر آیات الاحکام، محمد بن حسین عاملی (م حدود 1080) شیعه.

84.آیات الاحکام الفقهیة (فارسی)، مولی ملک علی تونی.

85.مفاتیح الاحکام فی شرح آیات الاحکام القرآنیة، محمد سعید قهپائی (م1092) شیعه. (شرح زبدة البیان)

ل) قرن دوازدهم

86.احکام القرآن، آقاحسین خوانسـاری (م1100) شیعه.

87.انوار القرآن فی احکام (آیات) القرآن، شمس الدین بخاری (م 1109) حنفی.

88.حواشی زبدة البیان، سید نعمت الله جزائری (1050ـ1112) شیعه.

89.احکام القرآن، شیخ جعفر القاضی (م1115)، شیعه.

90.احکام القرآن، سلیمان بن عبداللّه البحرانی (م1122) شیعه.

91.حاشیة علی زبدة البیان فی تفسیر أحکام القرآن، میرزا محمد تنکابنی (1040-1124) شیعه.

92.احکام القرآن، اسماعیل حقی بروسوی (م1127) حنفی، صاحب تفسیر روح البیان.

93.التفسیرات الأحمدیة فی بیان الأحکام الشرعیة، احمد جونفوری (1047-1130) شیعه.

94.أحکام القرآن، میرمحمد صالح خاتون آبادی (م1130) شیعه.

95.اساس سلطان المؤمنین باقتباس علوم الدین عن النبراس المعجز المبین فی تفسیر الآیات، سید محمد حیدر موسوی العاملی (م1139) شیعه.

96.تحصیل الاطمینان فی شرح زبدة البیان، محمدابراهیم القزوینی (1069-1149) شیعه.

97.قلائد الدرر فی بیان آیات الأحکام بالأثر، احمدبن اسماعیل الجزائری (م1150) شیعه.

98.آیات الأحکام، سیدحسین ابراهیم قزوینی (احتمالاً قرن12) شیعه.

99.آیات الأحکام، شمس الدین محمدالحسینی المرعشی (م1181) شیعه.

100.مدارک الأحکام، عبدالله بلخی (م1189) حنفی.

101.آیات الأحکام، مولی محمد کاظم طبرسی (م1190) شیعه.

م) قرن سیزدهم

102.نمط الدرر، محمدبن الحسن الخراسانی (م1200) شیعه.

103.آیات الأحکام، سید محمد ابراهیم الحسینی المرعشی (م1240) شیعه.

104.تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحکام، محمد علی موسوی نیشابوری (م1260) شیعه.

105.دلائل المرام فی تفسیر آیات الأحکام، محمد بن جعفربن سیف الدین (شریعتمدار)، (م1263) شیعه.

106.آی أحکام القرآن، عبدالله ابومحمد الحسینی الهندی (م1270) حنفی.

107.الوجیز فی تفسیر آیات الأحکام، عبدالحسین المخزومی (م1279) شیعه.

ن ) قرن چهاردهم و پس از آن

108.منار الاسلام فی شرح آیات الأحکام، احمد زینی دحلان (م1304) شافعی.

109.نیل المرام فی شرح آیات الأحکام، محمد صدیق (1248-1307) حنفی.

111ـ112.نثر الدرر الأیتام فی شرح آیات الأحکام (بسیط) ـ الدرر الأیتام فی تفسیر آیات الأحکام (وجیز)، (مولی محمد) علی بن جعفر الاسترآبادی شریعتمداری (م1315) شیعه.

114.أحکام القرآن، سیدشرف الدین مرعشی (م1316) شیعه.

115.الفتوحات الربانیة فی تفسیر ما ورد فی القرآن من الأوامر والنواهی الالهیة، محمد بن عبد العزیز(م پس از 1324) سنی.

116.لب الألباب فی تفسیر أحکام الکتاب، عبد علی موسوی خوانساری (م1336) شیعه.

117.آیات الأحکام فشندی، شیخ حمزه علی (1267 ـ 1338) شیعه.

118.مقلاد الرشاد فی شرح آیات الأحکام، محمد بن فضل الله (م1342) شیعه.

119.موضح الأحکام فی شرح آیات الأحکام. محمد مهدی بنابی (م حدود 1345یا 1365) شیعه.

120.آیات الأحکام، اسماعیل بن نقی التبریزی (1295) شیعه.

121.آیات الأحکام، محمد باقر قاینی بیرجندی (1276-1352) شیعه، صاحب کتاب بغیة الطالب وکبریت الأحمر و...

122.تفسیر آیات الأحکام من سورة النساء، محمد بن محمد الخانجی (م1363).

123.شرح آیـات الأحکـام، یحیی بن محمد الحسنی (م1367) زیدی.

124.آیات الأحکام، سید محمد ابراهیم الحسینی الاصفهانی (م1377) شیعه.

125.تفسیـر آیات الأحکام، محمدعبد الله دراز (م1377) سنی.

126.آیات الاحکام، طرز دادرسی و مسئولیت کیفری در حقوق اسلام، ابراهیم خجسته. در 1328 در رشت در انتشارات سایبان منتشر شده است.

127.آیات الأحکام، شیخ خلف آل عصفور (م اواخر قرن 14) شیعه.

128.الجمان الحسان فی أحکام القرآن، سید محمود موسوی (متولد 1345) شیعه.

129.آیات الأحکام، علامه قاضی حسین یمانی صنعائی (م حدود 1380) زیدی.

130.الفتاوی، محمود شلتوت (1310 ـ 1383) سنی.

131.تفسیر آیات الأحکام وفق المذهب الجعفری والمذاهب الأربعة، سید محمد حسین طباطبائی یزدی (1332-1386) شیعه.

132.آیات الأحکام، سید یحیی یزدی (م1388) شیعه.

133.مسائل معارف القرآن، محمد شفیع دیوبندی، سنی. گردآورنده: محمد اقبال قریشی، اردو.

134.دفع ایهام الاضطراب عن آیات الأحکام، محمد امین جکنی (1305-1393) سنی.

135.بدایع الکلام فی تفسیر آیات الأحکام، محمد باقر ملکی (تألیف سنه 1398) شیعه.

136.ادوار فقه اسلامی در المیزان، سید محمد حسین طباطبایی (1321-1402) شیعه.

137.آیات الأحکام، احمد میرخانی (م1414) شیعه.

138.احکام القرآن، محمد خزائلی (تولد1292ش) شیعه.

139.أحکام القرآن، سید ابوالفضل برقعی، شیعه. در این اثر 2664 مسئله فقهی به آیات قرآن استناد شده است.

140.تبصرة الفقهاء بین الکتاب والسنة، محمد صادقی تهرانی (تولد1307) شیعه.

141.أقصی البیان فی آیات الأحکام و فقه القرآن، مسعود سلطانی، شیعه.

142.تفسیر آیات الأحکام، مناع قطان (تألیف1384) سنی.

143.تفسیر آیات الأحکام من سورتی الانعام والاعراف، فرید مصطفی، سنی.

144.الدین والقرآن، زین العابدین التونسی، سنی. مطبعه أبی العلاء 1396.

145.روائع البیان ـ تفسیر آیات الأحکام من القرآن، محمد علی الصابونی، سنی.

146.أحکام من القرآن، عبد الجبار الراوی، سنی.

147.تفسیر آیات الأحکام، محمد علی السایس،سنی.

148.البرهان لعلوم القرآن شیخ موسی السودانی، شیعه.

149.تفسیر آیات الأحکام، احمد محمد الحصری (تألیف1409) سنی.

150.مع القرآن فی آیات الأحکام، محمودعبدالله، سنی.

151.احکام القرآن (ارث، ربا)، محمد باقر بهبودی، شیعه.

152.ادوار فقه، محمود شهابی، (م 1365)،شیعه.

153.مذکرة فی تفسیر آیات الأحکام، سلطان حسینی ودیگران.

154.مذکرة فی تفسیر آیات الأحکام، عبد السلام العسکری.

155.ترجمه و تلخیص زبدة البیان، مقدس اردبیلی. سید جعفر سجادی.

156.قبس من التفسیر الفقهی، الشافعی عبد الرحمن، سنی.

157.دراسات فی تفسیر بعض آیات الأحکام، کمال جودة، سنی.

158.أحکام قرآن یا قانون اسلام، غلامرضا امیری(گروسی)، شیعه.

159.فقه القرآن وخصائصه، فرج توفیق الولید، سنی.

160.احکام القرآن، محمدبن احمد عبدالله خویز، مالکی.

161.أحکام القرآن علی مذهب المالک، مؤلف نامشخص.

162.الایضاح عن أحکام القرآن،مؤلف نامشخص.

163.الامام فی بیان ادلة الأحکام، عزالدین عبدالسلام السلمی (577 ـ 660) سنی.

164.اهل بیت وآیات الأحکام، قاضی زاهدی و بخشایشی (جمع آوری بخشی از سخنان اهل بیت: درباره آیات احکام از کتابهای روایی)

165.آیات الأحکام، هاشم هاشم زاده هریسی.

166.تاریخ الأحکام والتشریع فی الاسلام، محمود فرحات،شیعه.

167.فقه القرآن، محمد یزدی، شیعه.

168.تفسیر جامع آیات الأحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، شیعه.

169.بررسی سیر تدوین وتطور تفسیرهای فقهی و رجال شناسی مؤلفین آنها، نعمت الله سلیمانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تهران، سال 1372 به راهنمایی ابوالفضل شکوری در بخشی از آن به بررسی سیر تاریخی تفسیرهای فقهی واحکام قرآن پرداخته شده است.

170.آیات الاحکام جزایی، به قلم محمد مهدی کریمی نیا. این کتاب به صورت درسنامه و در قالب پانزده درس و حدود 240صفحه تدوین، و درسال1389ش. توسط نشر المصطفی به زیور طبع آراسته شده است.

5.مبانی بحث

فقه، علم به احکام شرعی است، اما آیا احکام همان تکالیف عملی جوارحی است یا احکام و وظایف جوارحی و جوانحی را نیز شامل می شود؟ اگر میان حکم و فقه چنین ارتباطی است و فقها منظورشان از حکم تنها اعتبارات و وظایف مربوط به اعضای انسان باشد، باید اعضایی که به قلب و دل انسان ارتباط پیدا می کند نیز شامل بشود در حالی که در اصطلاح، فقه علم به احکام فرعی عملی دانسته شده است و منظور فقها از حکم عملی، حکم بیرونی خارجی قابل توصیف است؛ لذا دستورات غیر عملی اعتقادی و اخلاقی با این تعریف خارج می گردد.

به عبارت دیگر، در دین توصیفاتی از جهان داریم که رنگ اعتقادی و دینی دارد؛ این­که جهان دارای مدبر و پروردگاری است و باید او را پرستید؛ این­که آفرینندۀ این جهان دارای صفاتی، چون علم، قدرت و حیات است که باید بدان اعتقاد داشت، یا این­که خداوند برای راهنمایی مردم، پیامبرانی ارسال کرده که باید به آن­ها ایمان داشت یا زندگی فرجامی دارد و این فرجام در روزی است که به کارهای انسان رسیدگی می شود و هر کسی پاداش اعمال خویش را می بیند و ده ها مسئله اعتقادی دیگر که در آغاز، شکل توصیف جهان را به دست می دهد و در محدودۀ شریعت، دستورات و احکام عملی به معنای عام جای نمی­گیرد، اما نتیجه­ای دارد و الزام دینی را در پی می آورد که شکل تکلیف و حکم را نشان می دهد.

گاه مسئله در حوزۀ اعتقادات قرار دارد، اما به بایدها و نبایدها پیوند می خورد؛ مثلاً قرآن در آیات زیادی تقلید از اجداد و پدران را نکوهش می کند؛ مانند آیه (وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَینَا عَلَیهِ آبَاءَنَا أَوَ لَوْ کانَ آبَاؤُهُمْ لا یعْقِلُونَ شَیئاً وَلاَ یهْتَدُون)]1[ یا در زمینۀ مسائل کلی اعتقادی و جهان بینی دستور به تفکر و تأمل می دهد ]2[؛ یا از تکذیب آیات الهی برحذر می دارد؛ یا الزام می کند که انسان باید به خدا، ملائکه و پیامبران پیشین ایمان پیدا کند یا نسبت به عالم غیب در برابر عالم شهادت، ایمان بیاورد]3[؛ و ده ها مسئله دیگر که در آن تکلیف قلبی مطرح است.

این مسئله در زمینۀ آراستگی به فضائل، سیر، سلوک و تهذیب نفس که در محدودۀ فقه عملی قرار نمی گیرد نیز مطرح است؛ مثلاً آن­جا که خداوند اخلاص در عمل را می خواهد و پرستش خود را خالصاً مخلصاً درخواست می کند یا در باب حرمت یأس را با شدت فراوان یاد می­کند یا محبت به کفار را نهی می­کند یا در کارها و زندگی اجتماعی دستور به عفو و بخشش می دهد. در این گونه موارد، گرچه در محدودۀ قلب انسان است، اما آیا در محدودۀ احکام قرآن قرار می گیرد چنان که برخی از مفسران آیات احکام ذکر کرده اند یا در این محدوده قرار ندارد؛ چنان که فقهیان در کتاب های فقهی متعرض این دسته از دستورات اعتقادی و اخلاقی نشده اند؟

6.دیدگاه ها

به طور کلی در این باره دو دیدگاه کلی وجود دارد:

الف) مفهوم خاص فقه: این دیدگاه مربوط به اصولیان و فقیهان است. آنان به هنگام تعریف فقه و علم اصول فقه، احکام را به احکام عملی خاصی محدود کرده اند و در تعریف، با قید «احکام فرعی عملی» خواسته اند احکام اصولی، اعتقادی و اخلاقی را از بحث خارج کنند.

ب) مفهوم عام فقه: بر اساس این دیدگاه، احکام شرعی اختصاص به آن موارد فقه ندارد و احکام شرعی به سه بخش تقسیم می شود:

قسم اول: احکام اعتقادی یعنی احکامی که واجب است مکلف به آنها اعتقاد داشته باشد؛ مانند اعتقاد به اسماء و صفات خداوند، ملائکه، کتب انبیاء و روز قیامت.

قسم دوم: احکام اخلاقی یعنی احکامی که بر اساس آن­ها مکلف باید خود را به فضائل اخلاقی آراسته کند و از رذایل دور سازد.

قسم سوم: احکام عملی یعنی اعمالی که از مکلف صادر می شود و شامل اقوال، افعال، عقود و تصرفات می گردد و بر دو قسم است: الف) احکام عبادی که رابطه میان انسان و پروردگار را بر قرار می سازند و ب) احکام معاملات، نظیر عقود، تصرفات، جزائیات و غیره که درآ ن­ها رابطه میان مکلفان در شکل فردی، اجتماعی و سیاسی تنظیم شده است.

7.ادله دیدگاه دوم

در این­جا به چند دلیل در ذیل دیدگاه دوم اشاره می شود.

دلیل اول: دکتر محمد دسوقی در این زمینه معتقد است احکام شرعی اختصاص به آن موارد فقه ندارد و اطلاق کلمه فقه، گر چه در موضوعات خاصی اصطلاح شده، اما فقه در آیه شریفۀ (فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ) به معنای اعم از این اصطلاح است. تفقه هم اختصاص به آداب و احکام فرعی ندارد. این اصطلاح پس از عصر بعثت و صدر اسلام رواج یافت و با دوران پیدایی مذاهب به صورت مجموعه هایی خاص شکل گرفته است (ایازی، فقه پژوهی قرآنی، 115 ـ 116)

دلیل دوم: آنجا که مسألۀ اعتقاد است، امر اختیاری نیست تا تکلیف باشد؛ زیرا اعتقاد و عقیده از عقد می آید و عقده، گره و علقه ای است درونی و در قلب که نسبت به چیزی ایجاد شده است؛ لذا می توان نسبت به مقدمات ایجاد اعتقادی، همچون پی جویی یا زوال دلیل اقدام کرد و عمل و اراده شخص را نسبت به مقدمات حصول اعتقاد دخیل دانست. اما نفس اعتقاد اختیاری نیست و در دایره اراده و تکلیف انسان قرار نمی گیرد.

این مسئله در مورد آراستگی نفس به فضایل (مانند شرح صدر، ایثار و شجاعت) و آلودگی به رذایل (مانند حسد، بخل، حرص) مطرح است؛ یعنی انسان می تواند کاری کند که قدرت تحمل عقاید دیگران را پیدا کند یا در نفس خود حالتی به وجود آورد که در برابر مشکلات و سختی ها مقاومت کند و یا روحیه ترس را زایل نماید، ولی باید توجه داشت که اتصاف نفس به این حالت، صفت است نه اعتبار و اراده. بنابراین، در آنجا که اعتقاد به اراده انسان تعلق بگیرد و جای امر و نهی در آن مطرح شود، چه انجام آن در بیرون باشد یا در درون و ذهن انسان؛ یعنی همین اندازه که بتواند متعلّق اراده و حکم قرار گیرد، مشمول اوامر و نواهی حکمی قرار می گیرد. پس، ملاک تعلّق حکم فعلی، کسبی است، اگر این فعل به ذهن یا اعضا تعلق گرفت، تعلق حکم صدق می کند. طبق تعریف جرجانی، منظور از کسبی آن کارهایی است که از اختیار مکلف صادر می گردد و منتهی به جلب نفع یا دفع ضرر می شود (جرجانی، التعریفات، 97؛ شاطبی، الموافقات، 2/108). به همین دلیل، اگر در جایی حکم به فعل جبلی و فطری انسان تعلق گرفت، در حقیقت، به آثار و مقدمات آن تعلّق می گیرد (عزالدین بن عبدالسلام، الامام فی بیان ادله الاحکام، 78)؛ مثلاً اینکه خداوند فرموده است: (ٍوَلَا تَأْخُذْکم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِن کنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِر) (نور/2)؛ « و اگر به خدا و روزِ بازپسین ایمان دارید، نسبت به آن دو، در (کار) دین خدا هیچ دلسوزی شما را گرفتار نکند» یعنی آن شفقت غیر اختیاری را با اراده مانع شوید و از نظر اثر بیرونی دل سوزی نکنی. حال اگر امر و نهی به مقدمات اعتقادی تعلق گرفت یا به مقدمات اخلاقی مربوط شد، می تواند در دایرۀ حکم واقع شود. اگر آیه ای نسبت به موضوعی از موضوعات اعتقادی و اخلاقی امر و نهی داشت (که در حقیقت به مقدمات و آثار تعلق می گیرد) جزو آیات احکام محسوب می شود، گرچه فقیهان آن را جزو احکام شرعی ندانند؛ زیرا پیام های قرآن در صورتی که جنبۀ عملی پیدا کند، صورت تکلیف و الزام پیدا می کند و تفکیک میان احکام عملی خارجی و احکام عملی ذهنی(قلبی) بی وجه است.

به همین سبب، شریعت قرآن از سه جهت، حکم دارد: احکامی که در ارتباط انسان با خداست؛ احکامی که در ارتباط انسان با خودش است و احکامی که در ارتباط انسان با جامعه و همنوعان، بلکه جهان خارج است؛ مانند رفتار با حیوانات یا جمادات، استفاده از آب، نوع برخورد با کتاب های مقدس مثل اینکه در باره قرآن آمده که قرآن را نباید مهجور کرد (فرقان/ 30) یا تماس با آن با وضو باشد (واقعه/ 79).

بنابراین، اگر قرآن دستور می دهد که مؤمنان به کتاب «بما أنزل الله» ایمان بیاورند یا به ملائکه و کتاب های پیشین الهی و پیامبرانش ایمان آورند یا دستور می دهد که پیامبر(ص) را الگوی خود قرار دهند (احزاب/ 31)، در حقیقت دستور می دهد و تکلیف می خواهد؛ منتها نسبت به مسائل اعتقادی، پس از شناخت و کسب معرفت و القای در نفس و تصدیق عملی مربوط به قلب می شود. برای مثال، خدا به مؤمنان دستور می دهد که این باور را کمال ببخشید و ایمانی که دارید و مؤمن هستید افزون کنید: (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکتابِ الَّذی نَزَّلَ عَلی رَسُولِهِ وَالْکتابِ الَّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ یکفُرْ بِاللَّهِ وَمَلائِکتِهِ وَکتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعیداً) (نساء/ 136)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و فرستاده او، و کتابی که بر فرستاده اش فرود آورد، و کتاب [های الهی ] که قبلاً فرو فرستاد، ایمان (واقعی) آورید؛ و هر کس به خدا و فرشتگان او و کتاب هایش و فرستادگان او و روز واپسین کفر ورزد، پس بیقین به گمراهی دوری، گمراه شده است.».

این دستورها گاه ویژگی های خاصی پیدا می کنند و از شکل اعمال و رفتار جوارحی مشهود، خارج می گردد، مانند آیه: (یا أَهْلَ الْکتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکمْ وَلاتَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَق)(نساء/ 171)؛ «ای اهل کتاب! در دینتان، غُلُوّ مَکنید؛ و در باره خدا، جز حق مَگویید». در این آیه گرچه بحث، نهی از قول است، اما مسلماً با توجه به سیاق و صدر و ذیل آیه، سخن از شرک و قبول تثلیث است؛ لذا تعبیر می کند که غلو در دین نکنید و نسبت به خدا جز حق نگویید. همه اینها، گرچه به ظاهر در قالب تعریف های فقهی نمی گنجد، ولی دستوراتی است که جزو احکام به شمار می آید.

این دستورها را می توان «احکام الایمان و العقاید» به حساب آورد و نکاتی مقدماتی اما فقهی در باب لزوم معرفت، دقت در منابع شناخت، بر طرف کردن موانع شناخت، پرهیز از غلو و تعصب و ده ها مسئله دیگر مربوط به کسب عقاید صحیح و تقویت آن دانست.

8.شیوه های دسته بندی و ارائه تفسیر آیات الاحکام

روش بحث در آیات الاحکام باید منطبق بر مبنایی صحیح، معتبر و قابل اعتماد در تفسیر قرآن باشد. می توان گفت که روش مؤلفان در بحث آیات الاحکام می تواند به یکی از طرق زیر باشد.

الف) برخی از آنان مانند احمد بن علی رازی معروف به جصاص در احکام القرآن و محمد علی صابونی در روائع البیان، آیات الاحکام را به ترتیب سوره های قرآنی مورد بحث قرار داده اند و در هر سوره فقط آیات فقهی را تفسیر نموده اند و در عین حال در هر سوره ای ترتیب موضوعی فقهی را رعایت کرده اند.

ب) برخی مانند ابن عربی در احکام القرآن به ترتیب سوره ها و سپس به ترتیب آیات هر سوره مباحث فقهی مربوط به هر آیه را مطرح و مورد بحث قرار داده اند.

ج) جمعی دیگر نیز آیات الاحکام را به ترتیب ابواب و موضوعات فقهی تقسیم بندی نموده و ترتیب سوره ها و آیات را رعایت ننموده اند. اکثر مفسران شیعی آیات الاحکام، همچون فاضل مقداد در کنزالعرفان و مقدس اردبیلی در زبدة البیان و استرآبادی در آیات الاحکام این شیوه را به کار برده اند.

د) تقسیم بندی آیات الاحکام به لحاظ مشخص بودن شأن نزول و مناسبات زمانی و مکانی (ر.ک: شهابی، ادوار فقه، 2/4) گرچه نوعی تقسیم بندی واقعی است، ولی از شارحان آیات الاحکام کسی به این روش نگرویده است.

هـ ) تقسیم آیات الاحکام بر مبنای سؤال و جواب، گرچه تعدادی از آیات فقهی در پاسخ سؤال مذکور یا مقدر نازل گردیده، ولی این نوع تفاوت، تأثیری عملی در تقسیم بندی آیات نمی تواند داشته باشد.

و) تقسیم آیات الاحکام به دو دستۀ آیاتی که احکام آنها به صورت امر و نهی و انشایی است مانند نساء/2؛ و آیاتی که به طریق خبری بیان شده است، مانند نساء/ 11؛ این نوع تقسیم بندی نیز در برابر سه روش اول نمی تواند منطقی و مفید فایده باشد.

ز) جدا کردن آیات فقهی که به طور صریح بیان شده، مانند آیۀ (لاتَتَّخِذُوا الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ) (نساء/ 144)؛ از آیاتی که به طور ضمنی و در قالب ذم یا تهدید ارائه شده است، مانند آیۀ (بَشِّرِ الْمُنافِقینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلیماً الَّذینَ یتَّخِذُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ أَیبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً)(نساء/ 138 ـ 139).

ح) دسته بندی آیات الاحکام طبق معیار کلی و عام بودن یا جزیی و خاص بودن (ر.ک: شهابی، ادوار فقه، 6)، مانند: حج/ 77؛ از آیات جزئی و خاص، مانند: آیات مربوط به وضو، نماز و روزه (ر.ک: عمید زنجانی، آیات الاحکام، 28 ـ 30).

9.معیار صحیح در تفسیر آیات الاحکام

به نظر می رسد مفسّر در تفسیر و تبیین آیات الاحکام باید روشی معتبر را در پیش گیرد و از خصوصیات زیر برخوردار باشد:

الف) ایمان به رسالت و تماس عقیدتی با قرآن داشته باشد تا مصداق آیۀ (هُدی لِلْمُتَّقِین) باشد و طهارت نفسانیتش با (لَایمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُون) وفق دهد.

ب) برای فهم خطاب زبان با علوم، قواعد و لغت زبان عرب آشنا باشد نیز با علوم فصاحت و بلاغت نیز آشنا باشد.

ج) تنزیل و اسباب نزول آیات را بداند تا از قراین و اشارات آیات استفاده کند، گرچه شأن نزول آیه، دلالت آن را محدود به موارد خاص نمی کند.

د) با مقدمات مربوط به علوم قرآن را از قبیل ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، محکم و متشابه و... که در علوم قرآنی به تفصیل ذکر شده است، آشنا باشد تا بتواند موارد این عناوین را تشخیص دهد.

هـ ) دلالت لفظی و قواعد تفسیر را رعایت نماید تا به دام تأویل، تطبیق و تفسیر به رأی نیافتد.

و) با خصوصیات صناعتی اختصاصی قرآن که از آن به اسالیب القرآن نیز تعبیر می شود، آشنا باشد.

ز) توانایی علمی کافی برای تشخیص انواع دلالت ها مانند، حقیقت، مجاز، نص، ظاهر، اشاره، اقتضاء، کنایه، تعریص، دلالات مفهوم و استعاره، را داشته باشد.

ح) آشنایی با قرائات و تفاوت های دلالتی آنها به گونه ای که بتواند قرائات معتبر را تشخیص بدهد.

ط) توانایی علمی برای مراجعه به احادیث تفسیری و تشخیص احادیث صحیح و معتبر داشته باشد.

ی) در تفسیر آیات الاحکام لازم است با اصول فقه آشنا باشد.

ک) از تقوای باطنی و سلامت نفس و طهارت فکر و روح برخوردار باشد؛ زیرا این امور از شرایط اصلی توانایی بر تفسیر صحیح قرآن می باشد: (وَاتَّقُوا اللّهَ وَیعَلِّمُکمْ اللّه) (بقره/ 282). حدیث نبوی9 هم بر این امر گواه است که می فرماید: «من عمل بما یعلم ورثه الله علم ما لا یعلم». این شرط در حقیقت زمینه ساز نوری است که در این حدیث شریف به آن اشاره شده است: «العلم نور یقذف الله فی قلب من یشاء» و گاه به آن «علم الموهبه» نیز گفته می شود (ر.ک: عمید زنجانی، آیات الاحکام، 27 ـ 28).

10.قلمرو و قواعد تفسیر فقهی

الف) عام و کلی بودن آیات الاحکام

شیوۀ بیان احکام در قرآن معمولاً به گونه ای فشرده و در حد اشاره و اجمال انجام گرفته است و از وارد شدن در خصوصیات و جزئیات احکام به ویژه در امور عبادی پرهیز نموده است. اگر بارها دربارۀ نماز سخن گفته، چگونگی تقسیم نماز در پنچ وقت را به طور صریح و گویا بیان نکرده است و نیز تعداد رکعات، آغاز، انجام، شرایط، ارکان وتوصیف افعال نماز در آن نیاورده است. خصوصیات رکوع، سجود، تشهد، قیام و حتی اوقات نماز به طور صریح و به شکل مدون بیان ننموده است. روزه، زکات، حج و خمس نیز چنین وضعیتی دارند و فقط به اصل حکم و برخی از احکام کلی آنها اشاره کرده است. این مسئله در مورد معاملات، بسیار عجیب تر می نماید؛ چون تنها به قاعده های بسیار عام و اجمالی و حتی عقلایی از قبیل (أَوْفُواْ بِالْعُقُود) (مائده/ 1) و (تِجرَةً عَن تَرَاض) (نساء/ 29) اکتفا کرده و می توان از آن به «بیان خطوط اساسی» توصیف کرد و معتقد شد قرآن در بیان ترسیم کلیات در همۀ زمینه هاست. در زمینۀ احکام نیز قرآن خطوط اساسی و نقشه کلی را در زمینه های مختلف و با شیوه ها و روش های مستقیم و غیر مستقیم بیان کرده است.؛ این نکته که قرآن در تمام زمینه ها تقریباً به این شیوه تکیه کرده، ظاهراً مورد قبول بسیاری از قرآن پژوهان و دانشمندان اسلامی قرار گرفته است (ر.ک: عزة دروزه، عصر النبی و بیئته، 11 ـ 12؛ محمد شریف، نظریة تفسیر النصوص المدنیه، 25؛ احمد خطیب، فقه الاسلام، 57؛ محمد بابکر، الاعجاز التشریعی فی القرآن الکریم، 42. به نقل از: ایازی، فقه پژوهی قرآنی، 28 ـ 30).

ب) پراکندگی بیان

ویژگی دیگر قرآن در بیان احکام، بیان پاره پاره احکام فقهی است؛ مثلاً احکام نماز در یک سوره و در بخشی خاص از قرآن نیامده، بلکه در سوره ها و بخش های مختلف به صورت پراکنده بیان شده است. درباره لزوم تحفظ بر اوقات نماز، به ویژه نماز وسطی، در سورۀ بقره آیه 238 تأکید شده است. در سورۀ بقره آیه 142 و از شرط طهارت و چگونگی انجام آن در سورۀ مائده آیه 6 سخن گفته شده است. این ویژگی در مسائل دیگر نماز نیز مشاهده می گردد و هر موضوع در جایی از قرآن بیان شده است. احکام ارث در سورۀ نساء اشاره شده است، اما قسمتی از آن در آیۀ 7، قسمتی دیگر درآیۀ 11 و 12 و قسمتی نیز در آیۀ 19 و 33 آمده است.

ج) وابستگی فهم کامل قرآن به سایر ادله

در کنار آیات قرآن باید سایر ادلۀ اجتهادی نیز مورد بررسی قرار گیرد، لکن می توان تفسیر صحیح این آیات را نخستین و مهم ترین گام در استنباط احکام به شمار آورد. چنان که در کتب معتبر و استدلالی فقهی همواره فقیهان در آغاز بخش های اجتهادی از دلالت آیات سخن به میان می آورند و وجود و دلالت آیات مربوط به مسئله مورد بحث را بسیار مهم تلقی می کنند. (ر.ک: عمید زنجانی، آیات الاحکام، 12 ـ 13).

د) شباهت آیات الاحکام با فقه

شباهت مباحث آیات الاحکام با فقه آن است که در آیات الاحکام مباحث فقهی بر اساس دلالت یکی از ادلۀ فقه، یعنی آیات قرآن، مورد بررسی قرار می گیرد، ولی اصول حاکم بر استنباط از دلالت آیات بر مطالب فقهی همان اصول و مبانی تفسیری است که در تفسیر همۀ آیات قرآن باید رعایت گردد. محقق کسی است که بتواند فروع بسیاری را از مفاد آیات الاحکام استنباط و استنتاج کند و در عین حال، اصول و ضوابط تفسیری را نیز دقیقاً رعایت و به آن استناد نماید. نسبت دادن هر نوع مطلب به هر آیه ای از قرآن بدون ذکر مأخذ و وجه دلالی آن از حوزۀ تفسیر آیات الاحکام، نوعی تطبیق و در برخی از موارد تفسیر به رأی به شمار می رود، ولی رعایت این نکتۀ اصولی منافات با آن ندارد که به فواید دیگر و غیر فقهی آیه مورد بحث اشاره گردد و فواید تفسیری آیات الاحکام عمومیت یابد، آن چنان که فاضل مقداد در «کنز العرفان» انجام داده است. (همان، 31).

11.آسیب شناسی تفسیر فقهی

الف) توجه افراط گرایانه به روایات اسباب نزول

در فهم مقاصد عالیۀ قرآن کریم، و استفاده احکام شرع، روایات اسباب نزول چه مقدار می تواند نقش داشته باشد؟ آیا می توان با توجه به این گونه روایات، از ظاهر آیه دست کشید؟ بسیاری از مفسران، برداشت خود از آیات فقهی را متکی و وابسته به این دسته از روایات نموده اند. لازمۀ این نگاه آن است که فهم مراد آیات، وابسته به قرائنی گردد که در هزار و اندی سال پیش عینیت داشته اند و گزارش آن قرائن هم اکنون به گونه ای معتبر و قطعی در دست ما قرار ندارند.

تأثیر دادن سبب نزول در فهم آیات الاحکام، همانند آن است که در فهم قانون اساسی یک کشور، به شرایط جلسۀ قانون گذاری و اوضاع و احوال حاکم بر مذاکرات آن استناد کنیم. این طریقۀ تفسیری، هر چند ممکن است مجاز تلقی شود، اما قانون گذار حکیم، قانون را به گونه ای انشا می کند که بر معنای مورد نظر دلالت کند و فهم آن وابسته به دانستن شرایط حاکم بر جلسۀ پیدایش آن نشود. بنابر این، اوضاع و احوال حاضران را به غایبان تعمیم نمی دهد و متن قانون را مبهم و نارسا نمی سازد (نجفی، درآمدی بر آسیب شناسی تفسیر فقهی، 24 ـ 23).

به عقیدۀ علامۀ طباطبایی، در فهم مقاصد عالیۀ قرآن مجید، نیازی قابل توجه یا به روایات اسباب نزول هیچ نیازی نیست (طباطبایی، قرآن در اسلام، 106).

به عقیده آیت الله جعفر سبحانی آیات قرآن، به حکم اینکه مایۀ هدایت، بینه و فرقان هستند، بدون مراجعه به شأن نزول ها مفهوم خواهند بود، ولی توجه به شأن نزول ها سبب می شود که معنی آیه روشن تر جلوه کند (سبحانی، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، 306 ـ 305).

به عقیدۀ صالحی نجف آبادی نیز آیات زیادی در قرآن وجود دارد که شأن نزول های ساختگی و غیر واقعی، تفسیر آنها را از مسیر اصلی خود دور کرده و مفسران نیز تسلیم این شأن نزول های نامقبول شده و آیات را بر خلاف مفاهیم واقعی آنها تفسیر کرده اند (صالحی نجف آبادی، حدیث های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری، 19).

محمد عبده نیز بر این باور است که آیات قرآن باید فی نفسه مفهوم باشند و اگر سببی در آیۀ مذکور و یا مورد اشاره نباشد، صحیح نیست که قرینه ای برای تعیین مراد الهی از الفاظ آیه قرار گیرد (رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، 2/229).

در یک جمع بندی می توان گفت که برخی از شأن نزول ها متواتر و از این جهت قابل اعتنا است، اما موارد بسیاری از این گونه روایات، از روایات آحاد است که اینها نیز بر دو قسم است: قسم اول، روایات آحادی که دارای سند بوده و با توجه به سلسلۀ سند آن، صحیح و معتبر است. بنابراین، از این جهت قابل اعتنا است و قسم دوم، روایات آحادی که صحیح یا معتبر نمی باشد. این گونه روایات که زیاد هم هست، قابل اعتنا نبوده و نمی تواند بیانگر حکم شرعی باشد.

ب) رویکرد افراطی و تفریطی به سنت

بی تردید، میزان اعتبار و ارزشی که یک مفسر برای سنت قایل است. در تفسیر فقهی وی تأثیری مستقیم و مشهود دارد. میزان اعتبار سنت منقول از رسول اکرم9مسئله ای است که از همان سده های نخستین هجری تاکنون همواره معرکۀ آراء و محل نزاع بوده است.

برخی معتقدند قرآن در دلالت بر مفاهیم، مستقل است و در تفسیر به احادیث نیاز ندارد؛ به عبارت دیگر، عقل ما برای فهم آن کافی است. ظاهر کلام علامۀ طباطبائی در ذیل آیۀ 7 سورۀ آل عمران آن است که تفسیر استقلالی آیات قرآن، صحیح نیست؛ زیرا تفسیر به رأی است و تفسیر قرآن به وسیلۀ سنت نیز صحیح نیست؛ زیرا با قرآن و خود سنت منافات دارد (ر.ک: طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 3/89). به عقیدۀ وی، هرکس که به لغت عرب آشنایی داشته باشد، از آیات کریمۀ قرآن، معنی آنها را آشکارا می فهمد؛ هم چنان که از هر کلام عربی دیگر معنی آن را می فهمد (طباطبایی، قرآن در اسلام، 18). علامه، این مبنا را که در فهم مراد قرآن صرفاً باید به بیان پیامبر یا اهل بیت: رجوع نمود، غیر قابل قبول می داند (همان، 19) و تفسیر واقعی قرآن را تفسیری می شناسد که برای فهم معنی یک آیه از مجموع آیات مربوط به آن استمداد می جوید (همان، 53). به عقیدۀ علامه، اگر بنا شود که خبر، محصل مدلول یک آیه را تشخیص دهد، برای عرض اخبار به قرآن معنی صحیحی متصور نخواهد بود (همان، 55)؛ بنابراین، علامه دقیقاً در نقطۀ مقابل اخباریون شیعه، حجیت آیات قرآن را با قطع نظر از روایات و به گونه ای مستقل به رسمیت می شناسد (همان، 57).

هرچند ظاهر کلام علامه طباطبایی بر بی نیازی تفسیر قرآن از روایات و حتی عدم جواز تفسیر قرآن با روایات دلالت دارد، اما وقتی سخن ایشان را در ذیل آیۀ 44 سورۀ نحل ملاحظه می کنیم، در می یابیم که ایشان، بیان پیامبر و اهل بیت(ع) را در تفسیر قرآن حجت می داند (ر.ک: رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن، 2/99).

در نقطه مقابل، اخباری ها معتقدند تفسیر قرآن جز با روایت جایز نیست (دربارة ادلة اخباری ها و پاسخ به آنها ر.ک: همان، 2/ 64 ـ 61). و اگر در ذیل یک آیه، خبری نباشد، آن آیه به صورت متشابه باقی می ماند و نمی توان از آن به عنوان مدرکی شرعی استفاده نمود (صدر حاج سید جوادی و دیگران، دایره المعارف تشیع، 2/10ـ 9).

به نظر می رسد هم دیدگاه «استقلال قرآن از احادیث» و هم دیدگاه افراطی «عدم جواز تفسیر قرآن جز با روایات» باطل است. اما بر اساس دیدگاه اعتدالی معتقدیم احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت: همانند قرائن عقلی و خود آیات قرآن، قرینه ای برای تفسیر آیات است. بر اساس آیۀ ذیل، سنت پیامبر اکرم(ص) در تفسیر قرآن حجت است: (وَأَنزَلْنَا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یتَفَکرُون) (نحل/ 44)؛ «و آگاه کننده (: قرآن) را به سوی تو فرو فرستادیم، تا آنچه را به سوی مردم فرود آمده، برای آنان روشن کنی؛ و تا شاید آنان تفکر کنند». بر اساس این آیه، قرآن بر پیامبر(ص) فرو فرستاده شد تا آن را برای مردم بیان کند. و اگر بیان پیامبر(ص) برای مردم، معتبر، حجت و لازم الاتباع نبود، این دستور لغو می شد و خلاف حکمت خدا می بود، حال آنکه خدای حکیم، خلاف حکمت نمی گوید. (رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن، 104). این مطلبی است که مورد تصریح مفسران بزرگ ذیل آیۀ مذکور قرار گرفته است (ر.ک: طباطبایی، المیزان، 12/261).

روایت های تفسیری اهل بیت(ع) همچون روایت های تفسیری پیامبر(ص) نیز حجت است و با شرایط خاص خود در تفسیر معتبر است؛ یعنی بیان آنان به بیان پیامبر(ص) در آیۀ 44 سورۀ نحل ملحق می شود. دلیل این امر حدیث متواتر ثقلین (ترمذی، صحیح الترمذی، 2/308؛ فضائل الخمسه، 2/60ـ52) و نیز احادیث متعدد از اهل بیت(ع) است که فرموده اند: «هرچه ما می گوییم کلام پیامبر(ص) است.» (طباطبایی، المیزان، 19/33؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، 18/276).

حال آیا می توان روایات آحاد را بر ظواهر قرآن ترجیح داد؟ منظور از روایات آحاد، روایاتی است که به حد تواتر نرسیده باشد. به طور عمده سه دیدگاه در این زمینه وجود دارد.

دیدگاه اول: مفاد روایات آحاد اساساً تشریعی عمومی نیست. به عقیدة صاحب تفسیر المنار هرچند بر فردی که به سند و دلالت یک روایت واحد اطمینان و وثوق دارد، لازم است که مطابق آن روایت عمل نماید (رشید رضا، تفسیر المنار، 1/138). رشید رضا تنها احکامی را الزام آور می داند که با نص قطعی صریح ثابت شده باشند (همان، 118).البته وی گاه از نص قطعی صریح سخن می گوید و گاه از نص صحیح صریح، (همان، 1/ 118؛ 7/200) در حالی که روایت صحیح می تواند روایتی واحد و غیر قطعی باشد.

به عقیدۀ رشید رضا سنت سلف صالح در برخورد با روایات غیر متواتر این گونه بوده است که در فرض ثبوت حدیث ـ با توجه به طریق آن ـ به مفاد آن عمل می نمودند، ولی هرگز برای همگان و حتی برای کسانی که خود را صرفاً مشغول تحصیل علم کرده بودند، الزامی نساخته بودند که جمع روایات آحاد را جستجو کنند و مطابق آنها عمل نمایند (همان، 2/ 85 ـ 84).

شیخ طوسی; با آنکه بر اصل حجیت خبر واحد ادعای اجماع کرده است، ولی حجیت خبر واحد در تفسیر قرآن کریم را مورد مناقشه قرار داده است. از نظر وی مفسر باید به دلیل عقلی یا شرعی (مثل اجماع یا خبر متواتر) مراجعه کند و در مورد تفسیر، خبر واحد قبول نمی شود، به ویژه هنگامی که از چیزهایی باشد (مانند اصول عقاید) که طریق آن علم است.

دیدگاه دوم: موافقان حجیت خبر واحد در تفسیر قرآن است. از نظر ایشان، « خبر واحد»، فردی از افراد علم است، ولی فردی تعبدی، نه وجدانی؛ بنابراین، همۀ آثار قطع بر آن مترتب می شود. پس صحیح است که طبق آن خبر داده شود (خوئی، البیان، ص 308). آیت الله معرفت نیز همین دیدگاه را دارد و می گوید: «حجیت خبر واحد (ثقه) مستند به سیرۀ عقلا (بنای عقلا) است و عقلا خبر واحد ثقه را اطمینان بخش و دلیل علمی (یقین آور) می دانند و در تمامی موارد به آن ترتیب اثر می دهند، مگر آنکه خللی در آن خبر آشکار باشد؛ از این رو، تمامی احکام و سنن شریعت را که تفصیل مجملات قرآن است و تفسیر این آیات به شمار می آید و با خبر واحد جامع الشرایط به دست رسیده است، می پذیریم و معتبر می دانیم» (معرفت، التفسیر والمفسرون، 2/311).

یکی از قرآن پژوهان در تأیید مطلب فوق می گوید: «شکی نیست که بخشی از تفسیر، مربوط به آیات الاحکام است و روایاتی که از پیامبراکرم(ص) و اهل بیت(ع) در مورد تفسیر آیات الاحکام وارد شده است، عمدتاً به صورت اخبار آحاد است؛ بنابراین، می توان گفت: اخبار آحاد معتبر در آیات الاحکام حجت است؛ چرا که سیرۀ عقلا بر قبول خبر واحد و مترتب کردن آثار بر آن بوده و هست» (رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن، 2/125).

دیدگاه سوم: تفصیل در حجیت خبر واحد در تفسیر است. آیت الله جوادی آملی معتقد است باید بین اخبار در مورد احکام عملی، معارف اعتقادی اصول دین و مسایل علمی خلقت، تفاوت قائل شد و در قسم اول، حجت و در قسم دوم و سوم حجت نیست (همان).

ج) تلاش برای تطبیق دادن آیات قرآن کریم با مذاهب فقهی

بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) کم کم مذهب های مختلفی همچون شیعه و اهل سنت و در اهل سنت نیز مذاهب فقهی حنفی، حنبلی، مالکی و شافعی پدید آمدند و از طرف دیگر، مکاتب کلامی مشهور همچون معتزله و اشعری و نیز برخی نحله های دیگر همچون متصوفه پیدا شدند.

این اختلافات به حوزۀ تفسیر قرآن کشانده شد و برخی مذاهب و مکاتب و نحله ها تلاش کردند آیات قرآن را طوری تفسیر کنند که عقاید و باورهای آنان را اثبات کند و آیات مخالف عقایدشان را تأویل کردند و به وسیلۀ آیات، عقاید طرف مقابل را نفی می نمودند. علامۀ طباطبائی این گونه روش تفسیری را «تطبیق» می نامد (طباطبایی، المیزان، 1/5 ـ 6).

در دورۀ پیدایش مذاهب فقهی، ائمۀ این مذاهب نظیر مالک، شافعی و... به قرآن به عنوان یکی از ادلۀ فقه می نگریستند، اما در دوره های بعد که روند تقلید و منع اجتهاد گسترش یافت، در نگاه بسیاری از علما، فتاوی این ائمه درگذشته معیار و مبنایی مسلم فرض شد که نصوص قرآن و سنت باید با آنها سنجیده شوند؛ به بیان دیگر، این علمای مقلد، پیش از ورود به قرآن، به پیش فرض ها و فتاوی معین ملتزم شده بودند و آگاه یا ناخودآگاه، در صدد حمل آیات وحی برآن فتاوی پیش ساخته بر می آمدند. صاحب تفسیر المنار قرن چهارم را قرن مستقر شدن تقلید در جامعۀ اسلامی می داند و شواهدی از سیره و اقوال ائمۀ اربعه نقل می کند که نشان می دهد ایشان از اخذ اقوالشان، بدون فهم مستند و دلیل آن اقوال نهی نموده اند (رشید رضا، تفسیر المنار، 2/ 85 ـ 84).

به عقیدۀ دکتر ابوالقاسم گرجی، فراگیری و شدت اختلاف و پراکندگی و تفرقۀ شدید در صفوف مسلمانان و حاکم شدن تعصب مذهبی بر فضای علمی حوزه ها و نهادهای آموزشی و حمایت بی دریغ و یک جانبۀ هر یک از صاحب منصبان و فرمان روایان از مذهب مورد اعتقاد خود را باید از مؤثرترین عوامل گرایش افراطی به تقلید و تن دادن دانشمندان و مصلحان اجتماعی آن روزگار، به بنای باب انسداد اجتهاد دانست. وی انسداد باب اجتهاد را امری آنی نمی داند، بلکه از دهۀ سوم قمری طلیعه های گرایش به تقلید از بعضی مذاهب عمده پدیدار شده بود. به گفتۀ وی، در محافل و حوزه های فقهی اهل سنت، ابتدا اجتهاد مطلق، به معنای اجتهاد مستقل از آرای پیشوایان مذاهب چهارگانه ممنوع شد و تا مدت ها پس از وفات ائمۀ اربعه، مجتهدان منتسب یا مجتهدان در مذهب وجود داشتند تا اینکه به تدریج این نوع اجتهاد نیز ممنوع شد و فقهای هر یک از مذاهب اربعه به ترجیح آرای مذاهب یا نقل فتاوی پرداختند. (ر.ک: دایره المعارف بزرگ اسلامی، 6/ 606ـ602؛ به نقل از روح الله نجفی، درآمدی بر آسیب شناسی فقهی، 33 ـ 32).

برای مثال، واژۀ «أرجلکم»]4[ که به بیان حکم وضو می پردازد، هم با نصب و هم با جر قرائت شده است. پیامد روشن قرائت جر، عطف شدن « ارجلکم» به «رؤوسکم» و در نتیجه، واجب شدن مسح پاها می باشد. زمخشری که مطابق مذهب فقهی اش ملتزم به شستن پاها در وضو می باشد، در توجیه قرائت جر می گوید: پا، در میان سه عضوی که در وضو شسته می شوند، این ویژگی را دارد که شستشوی آن با ریختن آب بر روی آن می باشد. بنابراین، در شستن آن احتمال رخ دادن زیاده روی مذموم و نهی شده وجود دارد. به همین سبب، پاها به عضوی که مسح می شود، یعنی سر، عطف شده اند تا مخاطبان به لزوم میانه روی در ریختن آب بر روی پاها آگاه شوند، نه برای آنکه پاها مسح شوند (زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، 1/611).

در نقد آن می توان گفت: در وضو، صورت و دست ها نیز با ریختن آب بر روی آنها شسته می شوند و اساساً به مقتضای اطلاق آیه، می توان آب را بر روی پاها نریخت، بلکه آنها را در آب فرو برد؛ بنابر این، خصوصیتی که زمخشری برای پاها در میان اعضای سه گانه مغسول در وضو بر شمرده است، خصوصیتی بی وجه به نظر می رسد و قطعاً اگر وی متعهد به مطابقت دادن آیۀ شریفه با مذهب فقهی خود نبود، به بیان چنین توجیه بی پایه ای روی نمی آورد. (رک: نجفی، درآمدی بر آسیب شناسی فقهی، 34)

د) نادیده گرفتن سیاق آیات

منظور از سیاق، ساختار کلی یک کلام است؛ در کلام یک گویندۀ حکیم، کلمات و جملات با یکدیگر ارتباط و تناسب منطقی دارند و از این ارتباط و تناسب، ساختاری پدید می آید که در فهم سخن گوینده اثرگذار است. در تفسیر آیات فقهی، توجه به ما قبل و ما بعد یک عبارت، اهمیتی ویژه دارد. متأسفانه مفسران، کم و بیش از توجه به این اصل غفلت ورزیده اند. اینک به چند نمونه از این موارد اشاره می کنیم:

مورد اول: طبق آیۀ 235 سورۀ بقره، طرح پیشنهاد ازدواج به زنانی که در عدۀ وفات به سر می برند، به شکل تعریض و کنایه مجاز می باشد. فقهای اهل سنت در جواز چنین امری برای زنانی که در عدۀ طلاق بائن به سر می برند، اختلاف نموده اند. اکثر آنها طلاق بائن را در این مسئله همانند وفات دانسته اند. دلیل این گروه، در جواز خواستگاری کنایه آمیز از زنان در حال عدۀ طلاق بائن، عمومیت آیۀ 235 سورۀ بقره می باشد (مصطفی حسن، اثر الاختلاف فی القواعد الاصولیة فی اختلاف الفقهاء، 571).

در نقد کلام فوق می توان گفت: هرچند واژۀ «النساء» در آیۀ عام می باشد، اما ساختار متن و سیاق کلام نشان می دهد که این واژه، ناظر به زنانی است که در عدۀ وفات به سر می برند. محتوای آیۀ 234 و ارتباط آن با آیۀ بعد، به روشنی بر این نکته گواهی می دهد: (وَالَّذِینَ یتَوَفَّوْنَ مِنکمْ وَیذَرُونَ أَزْوَاجاً یتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیکمْ فِیما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیر وَلَا جُنَاحَ عَلَیکمْ فِیما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ...) (نساء/ 234ـ 235)؛ «و کسانی از شما که می میرند و همسرانی بر جای می گذارند، [همسران آنها] چهار ماه و ده روز انتظار می برند. پس هرگاه عدۀ خود را به پایان رساندند، در آنچه در بارۀ خود به نیکی انجام دهند، بر شما گناهی نیست و خداوند به آن چه انجام می دهید، آگاه است و دربارۀ آنچه تلویحاً از زنان خواستگاری می کنید، بر شما گناهی نیست».

لزوم کنایه آمیز و تلویحی بودن خواستگاری هم نشان می دهد که واژۀ «النساء» در اینجا شامل همۀ زنان نمی شود، بلکه ناظر به زنان معینی است. برای تعیین این عده راهی جز مراجعۀ به سیاق کلام وجود ندارد. به علاوه، واو عاطفه در آغاز آیۀ 235 نیز مؤید ارتباط وثیق این آیه با آیۀ پیش از خود می باشد.

مورد دوم: (نِسَاؤُکمْ حَرْثٌ لَکمْ فَأْتوْا حَرْثَکمْ أَنَّی شِئْتُمْ)؛ (بقره/223) «زنانتان کشتزار شما هستند، پس به کشتزارتان هرگونه که می خواهید درآیید».

«أنی» در لغت به معنی «کیف»، «من أین» و «متی» آمده است. (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1/ 315-314) برخی مفسران همانند صاحب تفسیر شاهی، «أنی» را در این آیه به معنی «من أین» گرفته و این آیه را دلیل بر جواز نزدیکی با زوجه از راه دبر دانسته اند. (جرجانی، تفسیرشاهی، 1/375) نقل شده که مالک نیز «أنی شئتم» را مفید این معنی شمرده است. (راوندی، فقه القرآن، 2/14)

بی تردید، این برداشت از بی توجهی به سیاق آیه ناشی شده است؛ چون اگر پیام این آیه، جواز آمیزش با زن از راهی باشد که در آن تولید نسل متصور نیست، به هیچ وجه مناسبت ندارد که بیان این مطلب در سیاقی واقع شود که دو بار، آن هم در عبارتی کوتاه، از زنان با عنوان «حرث» یاد شده است؛ چرا که این عنوان، به نیروی زایندگی و قدرت تولید نسل در زنان اشاره دارد (رک: نجفی، درآمدی بر آسیب شناسی فقهی، 35 به بعد).

و) حمل ناصواب اوامر و نواهی بر استحباب و کراهت

فعل امر در ادبیات قرآن، کاربردهای گوناگونی دارد. وجوب، استحباب، اباحه، تهدید، تعجیز و دعا از جمله این کاربردها به شمار می روند. در میان اصولیان اهل سنت و شیعه، قول مشهور آن است که فعل امر حقیقت در وجوب است؛ بنابر این، حمل بی قرینۀ فعل امر به معنایی غیر از وجوب جایز نیست.

به همین شیوه، مشهور اصولیان، فعل نهی را حقیقت در تحریم دانسته اند. برخی مفسران الزامی بودن بسیاری از اوامر و نواهی قرآن را امری غریب و نامأنوس یافته اند؛ بنابر این، بدون اتکا به دلیلی استوار این گونه الزامات را به استحباب و کراهت حمل کرده اند. اینک به دو مورد اشاره می شود.

مورد اول: آیۀ 2 سورۀ طلاق با تعبیر (وَأَشْهِدُوا ذَوَی عَدْلٍ مِنْکمْ) بر لزوم شهادت در هنگام رجوع یا در هنگام جدایی کامل زوجین پس از سپری شدن عده فرمان می دهد. برخی از اهل تفسیر، این شهادت را مربوط به طلاق دانسته اند (راوندی، فقه القرآن، 2/166؛ مدیر شانه چی، آیات الاحکام، 266).

با توجه به دلالت فعل امر« اشهدوا» تردیدی نیست که این شهادت را باید الزامی تلقی نمود، خواه آن را مربوط به رجوع و فراق بدانیم و خواه مربوط به طلاق. با این وجود، برخی از مفسران نظیر شوکانی این امر را بر استحباب حمل کرده اند. وی برای توجیه این حمل، آن را همانند تعبیر (وَأَشْهِدُوا إِذا تَبایعْتُمْ وَلایضَارَّ کاتِبٌ وَلاشَهید) (بقره/282) معرفی نموده است.

مورد دوم: آیۀ 25 سورۀ نساء ازدواج با کنیزان مؤمن را برای مردان مؤمن با دو شرط عدم توانایی مالی برای ازدواج با زنان آزاد مؤمن و ترس از مشقت و گناه مباح می سازد. مفهوم مخالف شرایط مذکور در این آیه را باید معتبر تلقی نمود؛به این معنا که در صورت وجود توانایی و نیز عدم ترس از مشقت و گناه، دلیلی برای ازدواج با کنیزان وجود ندارد. با این وجود، به عقیدۀ فاضل مقداد، به فرض حجیت داشتن مفهوم مخالف این شروط، دلالت آنها بر تحریم اولی از دلالتشان بر کراهت نیست (فاضل مقداد، کنزالعرفان، 2/174).

در مقام نقد باید گفت: اگر شارع، در فرض تحقق این شرایط به جواز نکاح با کنیزان حکم داده باشد، مفهوم مخالف آن، عدم جواز در فرض فقدان آن شرایط است؛ بنابراین، مساوی دانستن احتمال تحریم و کراهت وجهی ندارد (ر.ک: روش شناسی تفسیر فقهی، 107).

نتیجه

احکام تشریعی قرآن، گر چه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی می گردد، اما آنچه به صورت اصطلاح آیات احکام در زبان فقهیان و مفسران به کار رفته یا در کتاب های حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینۀ عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط می شود یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضایل و دوری از رذایل مربوط می باشد و خلاصه، آنچه از مقولۀ بایدها و نبایدهای ذهنی و جانحی (قلبی) است، از مصادیق احکام تشریعی محسوب نشده و آیات مربوط به آن جزو احکام قرآن، شمارش نگردیده است. به همین دلیل، عمدۀ تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات به عنوان تشریعیات قرآن خودداری نموده و آن را از حدود فقه قرآن خارج کرده اند. چنانچه احکام تشریعی قرآن را به معنای اعم در نظر بگیریم، در این صورت، آیات الاحکام منحصر به 500 آیه نخواهد بود. اگرچه کتب زیادی در تفسیر فقهی نگاشته شده است، ولی با توجه به معنای وسیعی که از احکام تشریعی ارایه شد، لازم است تلاش های جدیدی در این باره صورت گیرد و علاوه بر بیان احکام فقهی قرآن، احکام اعتقادی و اخلاقی نیز تبیین گردد.

فهرست منابع

1.ایازی، سید محمد علی، فقه پژوهی قرآنی، قم، بوستان کتاب، 1369.

2.جرجانی، سید امیر ابوالفتح، تفسیر شاهی، نشر نوید، شیراز، 1363.

3.جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1380.

4.حسن، مصطفی، اثر الاختلاف فی القواعد الاصولیة فی اختلاف الفقهاء، بیروت، 2003م.

5.خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، 1394 ق.

6.راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، قم، 1405ق.

7.رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، بیروت، بی تا.

8.رضایی اصفهانی، محمد علی، منطق تفسیر قرآن، قم، جامعة المصطفی العالمیة، چاپ سوم، 1387.

9. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق التنزیل، بیروت، 1990م.

10.سبحانی، جعفر، تفسیر صحیح آیات مشکلۀ قرآن، قم، 1364.

11.سیوطی،جلال الدین، الاتقان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، بی تا.

12.صالحی نجف آبادی، نعمت الله؛ حدیث های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری؛ تهران، 1382.

13.صدر حاج سید جوادی، احمد، و بهاء الدین خرمشاهی و کامران فانی، دائرة المعارف تشیع.

14.صرامی، صیف الله، جایگاه قرآن در استنباط احکام، قم، بوستان کتاب، 1378.

15.طباطبائی، محمد حسین، قرآن در اسلام، قم، 1362.

16.عمید زنجان، عباسعلی، آیات الاحکام، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی،1382

17.کریمی نیا، محمد مهدی؛ درسنامۀ آیات الاحکام جزایی، قم، جامعة المصطفی العالمیة، بی تا.

18.مدیر شانه چی، کاظم، آیات الاحکام، نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، 1378، تهران.

19.نجفی، روح الله، درآمدی بر آسیب شناسی تفسیر فقهی در باب خانواده، قم، عقل سرخ، 1385.

پی نوشت

1.بقره/ 170؛ آیات دیگری به همین مضمون آمده است؛ مانند مائده/104؛ اعراف/ 28؛ شعرا/ 74.

2.مانند بقره/ 285: (کلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِکتِهِ وَکتُبِهِ وَرُسُلِه) و نساء/136: (وَمَنْ یکفُرْ بِاللَّهِ وَمَلائِکتِهِ وَکتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعیدا).

3.دسوقی، الفقه فی عصر البعثه، مجلة کلیة الدعوة الاسلامیة، العدد الخامس، 14ـ 15؛ به نقل از: ایازی، فقه پژوهی قرآنی، 114 ـ 115.

4.مائده/ 6: (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَأَیدِیکمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَی الْکعْبَین...).