عقل و علم آموزی در قرآن و حدیث

انسان موجودی صاحب عقل است و قدرت تشخیص دارد. چنانچه انسان از نیروی عقل بی بهره بود، بردیگر موجودات برتری نداشت و آثارقدرت او در هستی منتفی بود. همچنین، حقایق بر او مجهول می ماند، شگفتی های طبیعت بر او آشکار نمی شد، به خوبی ها دست نمی یافت و دیگر، خوبی و بدی معنا نداشت.
در اهمیت و فایده عقل همین بس که عقل، زیربنای علم و فلسفه و فراگیری است و تمدن و فرهنگ بشری، وامدار عقل. خداوند نیز در قرآن کریم به قضاوت و حکومت عقل بسیار معتقد است و می فرماید: «لقد انزلنا الیکم کتاباً فیه ذکرکم افلا تعقلون؛ همانا ما به سوی شما امت، کتابی فرستادیم که مایه شرافت و عزت است. آیا نباید تعقل کرد؟ (انبیا:10) همچنین، خداوند، احکام قرآن را بر پایه خرد می داند و می فرماید: کذلک نفصل الایات لقوم یعقلون؛ ما چنین مفصل، آیات خود را برای مردم با عقل و هوش بیان می کنیم». (روم: 28)
تشریح حقایق، از ویژگی های قرآن است و از این راه، قوای عقلی انسان ها تقویت می شود، جنان که در قرآن آمده است: «انا جعلناه قرانا عربیاً لعلکم تعقلون؛ که ما قرآن را به عربی فصیح قرار دادیم تا عقل و فکرتان را به کار بندید!» (زخرف: 3)
خداوند در قرآن به پیامبر خویش سفارش می کند در دعوت به سوی خدا، از راه حکمت و سخن منطقی وارد شود و می فرماید: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة والوعظة الحسنة وجادلهم بالتی هی احسن...؛ خلق را به حکمت و برهان و موعظه نیکوبه راه خدا دعوت و به بهترین راه با آنان مناظره کن...!» (نحل:125)
خداوند تشخیص آنچه را در قرآن آمده است، به عهده عقل می گذارد و می فرماید: عبدالله خیروابقی افلا تعقلون؛ اگر فهم و عقل به کار بندید، آنچه نزد خداست، برای شما بهتر است». (قصص:60)
در آیات قرآن کریم، ارزش انسان ها با عقل آنها ارزیابی می شود و خداوند، مردم نابخرد را کرو کور می خواند و در ردیف پست ترین موجودات قرار می دهد،چنان که می خوانیم: «ان شرّالدواب عندالله الصم البکم الذین لا یعقلون؛ بدترین جانوران کسانی که در برابر شنیدن و گفتن حرف حق، کرو لالند و تعقل نمی کنند».(انفال: 22)
درآیه ی دیگر می خوانیم: «انما یخشی الله من عباده العلماء؛ میان بندگان خدا، فقط دانشمندان از او می ترسند». (فاطر:28)
تشویق نیز از عوامل وادار کننده به علم آموزی و تربیت اسلامی به شمار می آید.خداوند در سوره انفال، با تشویق، مسلمانان را برای جهاد آماده می کند و می فرماید: «یا ایها النبی حرض المومنین علی القتال ان یکن منکم عشرون صابرون...؛ ای رسول! مؤمنان را به جنگ تشویق کن که اگر بیست نفر از شما صبور و پایدار باشید، بر دویست نفر از دشمنان غالب خواهید شد و اگر صدنفر باشید بردو هزار نفر غالب خواهید شد». (انفال: 65) خداوند برای نصیحت کردن به منظور تربیت اسلامی و دینی، درآیه 41 سوره احزاب می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکراًکثیراً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیار ذکر حق و یاد خدا کنید!»
در آیاتی دیگر آمده است: «در همه احوال، ایستاده، نشسته و بر پهلو و هر حال که می توانید، خدا را یاد کنید!» (نساء:103)
«آنگاه که اعمال حج را به جا آوردید، مانند پدران خود، بلکه بیش از پدرانتان، خدا را یاد کنید و همه حاجت های دنیا و آخرت را از خدا بخواهید!» (رقره:200)
«نام پروردگارت را ببر و تنها به او دل ببند». (مزمل: 8)
درآیه ای دیگر از قرآن می خوانیم: «نیکوکاری بدان نیست که از پشت دیوار به خانه درآیید، بلکه این کار ناشایست است. نیکویی آن است که پارسا باشید و به هر کار از راه آن داخل شوید و تقوا پیشه کنید که رستگار شوید.» (بقره: 189) امام باقر(ع) در تفسیر این آیه فرمود: «اوتوا البیوت من ابوابها: هرکار را باید از راه خودش انجام داد». (1)
حدیث
پیامبراکرم(ص) .«خداوند متعال، چیزی بهتر از عقل را در بین بندگانش تقسیم نکرده است.بنابراین، خواب عاقل بهتر از شب بیداری جاهل است واقامه عاقل در وطن، افضل از هجرت جاهل. خدای سبحان پیامبرو رسولی را نفرستاد؛ مگر وقتی که عقلش به حد کمال رسید و از عقول امتش برتر بود. وضع عبادت کنند گان در فضیلت عبادت، به مرتبه عبادت عاقل نمی رسد. آنها عقلا و صاحبان الباب هستند، چنان که در قرآن می خوانیم: «وما یتذکر الا اولوالالباب».(2)
رسول خدا(ص). «عندذکر الصالحین ینزل الرحمة؛ هنگامی که از نیکوکاران یاد می شود، رحمت الهی فرود می آید».(3)
حضرت علی (ع): «عقل، سرچشمه همه خوبی هاست.(4)
حضرت علی(ع): «اخلاق نیک، از پی آمدهای عقل است».(5)
حضرت علی(ع): دین را جز عقل اصلاح نمی کند».(6)
حضرت علی (ع): «ادب و دین، از نتایج عقل هستند».(7)
حضرت علی(ع): «عقل، غریزه ای است که با علم و تجربه، برآن افزوده می شود».(8)
حضرت علی(ع): «عقل در نگه داری تجربه هاست».(9)
حضرت علی(ع): «عاقل کسی است که رفتار او، گفتارش را تصدیق کند».(10)
امام صادق(ع) : «هرکه عاقل باشد، دین دارد و هر که دین داشته باشد، داخل بهشت خواهد شد».(11)
امام صادق (ع): «العامل علی غیر بصیرة کالسائر علی غیر طریق فلا تزیده سرعهًْ السیرالا بعداً، عمل کننده بی بصیرت، به رهنوردی می ماند که به بیراهه می رود و سرعت حرکت، وی را به هدف نمی رساند، بلکه دورش می کن».(12)
امام رضا (ع): «عقل هر انسانی، دوست او و جهلش، دشمن اوست».(13)
در نهج البلاغه آمده است: حضرت علی(ع) در نامه ای به مالک اشتر، فرمانروای مصر هشدار می دهد: «مبادا نیکوکار و بدکردار، نزد تو یکسان باشند؛ زیرا چنین روشی نیکوکار را از کار دور می سازد و بدکردار را به کار بد می کشاند».(14)
در روایت های اسلامی، کودک را به طور فطری، شایسته و مستعد تربیت می دانند اسلام معتقد است با مراقبت از قوای کودک، می توان او را پرورش داد و انعطاف پذیر کرد. حضرت علی(ع) در این باره می فرماید: «وانما قلب الحدث کالْاَرض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته؛ صفحه دل نوجوان، زمین مستعدی است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده هر نوع بذر افشانی است».(15)

یک هدف تعلیم و تربیتی در قرآن
 

در قرآن، صبر نیز هدفی تربیتی برای تعلیم دادن به انسان ها به شمارمی آید، چنان که در آیاتی می خوانیم: «لیس البر ان تولوا وجوهکم... الیوم الآخر...فی الباًساء والضراًء...؛ نیکی هرگز این نیست که رو به مشرق یا مغرب آرید؛ نیکوکار راستین کسی است که به خدا و آخرت ایمان آورد و نیز صابران کسانی هستند که در تنگناها و سختی ها و نیز در صحنه نبرد صبر پیشه می کنند».(بقره: 177)
«ثواب الله خیر لمن امن وعمل صالحاً ولایلقاها الا الصابرون؛ برای اهل ایمان و عمل صالح؛ پاداش الهی از هر چیزی بهتر است؛ البته این پاداش را کسی جز صابران نمی یابند».
«آنچه نزد خداست، تا ابد باقی خواهد بود البته اجری که به صابران می دهیم، اجری بسیار بهتر از عملی است که به جا می آورند».(نحل:96)
«ای اهل ایمان در پیشرفت کار خود صبرپیشه کنید و به ذکر خدا و نماز توسل جویید که خداوند،یاور صابران است!« (بقره: 135)
اهمیت موضوع و هدف در تعلیم و تربیت قرآت و حدیث
«وما ارسلناک انا کافةً للنّاس...؛ و نفرستادیم تو را مگر برای همه مردم». (سبا:28)
درتفسیر کشف الاسرار، به نقل از پیامبر آمده است: «انما بعثت معلّما؛ همانا برانگیخته شدم برای تعلیم دادن.» در حقیقت، رسول خدا(ص) هدف نهایی بعثت را تکمیل فضائل و مکارم اخلاق می داند و می فرماید: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق».(16)
اهمیت تعلیم و تربیت و احترام به استاد در روایات
رسول خدا(ص) می فرماید: «لان یهدالله بک رجلاً واحداً خیرلک من الدنیّاً و ما فیها؛ اگر خداوند به کمک تو فردی را هدایت کند، برایت بهتراست از دنیا و هر آنچه در آن است».(17)
پیامبر اکرم(ص) در تعلیم و تربیت، بیش از هر چیز به پاکی و صفای قلوب اهمیت می دهد و می فرماید: «مثل من برای آن برانگیخته شده ام، مثل باران است که در مناطق گوناگون فرومی ریزد. برخی سرزمین ها پاک و آماده اند، آب را در خود نگه می دارند و گیاه می رویانند و برخی دیگر مانند سنگ، سخت هستند و آب در آنها نفوذ نمی کند...».(18)
فضیلت علم در قرآن
...هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون إنما یتذکّر اولوا الالباب. (زمر:9)
...بگو آیا آنها که می دانند و آنها که نمی دانند، یکسان هستند؟ هرگز ولی تنها کسانی [این نکته را] در می یابند که خردمند باشند.
...یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوالعلم درجات والله بماتعملون خبیر.(مجادله:11)
خدای تعالی مؤمنان را به یک درجه و علم داده شدگان را به چند درجه برتری داده و خدا از آنچه می کنید، باخبر است.
...وقل رب زدنی علماً.(طه: 114)
...و بگوپروردگارا، بردانشم بیفزای؛

پی نوشت ها :
 

1. تفسیر المیزان، ج 3، ص 80.
2. وافی، ج 1، ص 85.
3بحارالانوار، ج 93، باب 21، ص 434.
4. غررالحکم و دررالکلم، فصل اول، ح 708.
5. همان، ح 1327.
6. همان، ح 1389.
7. همان، ح 1672.
8 همان، ح 1746.
9. همان، ح 724.
10. همان، ح 1429.
11. همان، ص 82.
12تحف العقول، ص 379.
13وافی، ج 1، ص 81.
14. نهج البلاغه، ترجمه: صبحی صالح، ص 430.
15. سفینة البحار، ج 1 ص 411.
16شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ترجمه: محمد باقر ساعدی خراسانی، ص 10.
17. فائضی و آشتیانی، مبانی تربیت و اخلاق اسلامی، ص 42.
 

منبع:نشریه اشارات، شماره 137
/ع