راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (۴)

ز. تکرار و مرور
 

در نظریه خبرپردازی یادگیری، (1) نظام یاد به سه مرحله اصلی حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه دراز مدت تقسیم شده است. ابتدا محرک های محیطی به وسیله گیرنده های حسی دریافت، و وارد حافظه حسی می‌شوند. بعد اطلاعاتی که به حافظه حسّی وارد شده‌اند اگر مورد دقت یا توجه قرار گیرند وارد حافظه کوتاه مدت می‌شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاه مدت مربوط به اطلاعات پیشین موجود در حافظه دراز مدت رمزگردانی شده، به این حافظه وارد می‌شوند و جزو آموخته های فرد در می‌آیند. اطلاعات به کمک سه فرایند شناختی عمده با نام های تکرار یا مرور، (2) بسط یا گسترش (3) و سازمان دهی (4) به حافظه دراز مدت انتقال می‌یابند.
وقتی مطلبی از حافظه کوتاه مدت وارد حافظه دراز مدت شد، گفته می‌شود که آن مطلب یاد گرفته شده است.(5)
بنابر آنچه گفته شد، یکی از راه های انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه مدت به حافظه دراز مدت، تکرار مطالب است. تکرار و مرور، راهبردی مؤثر در حفظ آیات قرآن به شمار می‌رود و لازم است فردی که در این جهت گام بر می‌دارد، تاکتیک های ذیل را برای تسهیل در یادگیری و حفظ قرآن در نظر داشته باشد:

1. مکرر خوانی
 

برای حفظ کردن هر آیه از قرآن باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و کلمه موجود در آن، تلاوت کرد؛ البته دفعات تکرار با توجه به قدرت حافظه هر شخص ونیز به نسبت سخت یا آسان بودن آیات فرق می‌کند. برخی شاید با 3 بار خواندن یک آیه نه چندان طولانی آن را به خاطر بسپارند؛ ولی برخی دیگر به تمرین بیشتری نیاز دارند. به طور طبیعی با چندین بار خواندن آیه، مقدار فراوانی از کلمات آن در ذهن جای می‌گیرد؛ اما هنوز آیه مزبور به طور کامل جای خود را در ذهن نیافته است. حال باید آیه را بدون استفاده از قرآن و با کمک گرفتن از حافظه بخوانید. احتمالاً در این هنگام به اشکالاتی بر خواهید خورد و تعدادی از کلمات و حروف را به یاد نخواهید آورد؛ زیرا هنوز بر تمام کلمات احاطه نیافته‌اید. در هر قسمتی که متوقف شدید و نتوانستید کلمه مورد نظر را در ذهن خود بیابید، به قرآن رجوع کنید؛ آن کلمه را بجویید و به ذهن بسپارید و به همین ترتیب برای بقیه آیه عمل کنید تا بتوانید آیه را به طور کامل وبه راحتی از حفظ بخوانید. حال آیه را دست کم 5 بار از حفظ تلاوت کنید تا مطمئن شوید آن را خوب به خاطر سپرده‌اید. مهم این است که قادر باشید آیه محفوظه را روان و راحت قرائت کنید، نه با دشواری و بروز اشکالات. (6) توصیه مهم این است که بکوشید هنگام مرور، آیات را تلاوت کنید و فقط از ذهن نگذرانید.(7)

2. بخش به بخش حفظ کردن
 

در این روش، مقدار فراوانی از اطلاعات به چند بخش تقسیم و این بخش ها به نوبت آموخته می‌شوند. انتقال اطلاعات به حافظه دراز مدت به کوشش فراوان نیاز دارد. وقتی مقدار بسیاری اطلاعات به چند بخش کوچک تر تقسیم می‌شود و آن بخش ها به طور جداگانه آموخته می‌شوند، انتقال آنها به حافظه دراز مدت آسان تر انجام می‌گیرد.(8) در مورد حفظ کردن آیات متوسط یا طولانی، باید هر چند کلمه از آیه مثلاً هر 3 یا 4 کلمه را جدا از قسمت های دیگر حفظ؛ سپس هر قسمت را به قسمت های قبل از آن وصل کرد تا آیه تمام شود؛ به طور مثال، در آیه 23 از سوره مبارکه جاثیه:
( إفرآیت من اتخذ إلهه هواه...).
ابتدا قسمت اول به وسیله تکرار و همراه با دقت و تمرکز کافی حفظ می‌کنیم:
حال به قسمت بعدی می‌رسیم:
(واضله الله علی علم...) (تکرار) تا اینکه حفظ شود.
حال قسمت اول دوم را چندین بار با یک دیگر می‌خوانیم:
(افرایت من اتخذ إلهه هواه واضله الله علی علم) ( تکرار)
اکنون قسمت سوم: (وختم علی سمعه وقلبه...) (تکرار)
فسمت سوم را به بخش های قبلی وصل و تکرار می‌کنیم.
حال قسمت چهارم:
(وجعل علی بصره غشاوه...) ( تکرار)
این قسمت را به بخش قبل متصل و آن را تکرار می‌کنیم.
قسمت پنجم،
(فمن یهدیه من بعد الله...) ( تکرار)
حال به قسمت های وصل و تکرار شود.
قسمت آخر: ( افلا تذکرون) (تکرار)
حال همه آیه را می‌توانیم به راحتی از حفظ تلاوت کنیم.(9)

3. درنگ و تمرین پراکنده
 

موضوعی که در بحث تکرار و تمرین همشیه مورد سؤال بوده، چگونگی تمرین وتکرار حوادث است. آیا تمرین و تکرار حوادث به صورت پشت سر هم و متوالی (10) هنگامیادگیری، عملکرد حافظه و یاد آوری را افزایش می‌دهد یا تمرین و تکرار حوادث به صورت پراکنده(11) و با فاصله (12) یاد آوری بهتری به همراه خواهد داشت؟
ملتون(13) (1970) مطالعات مهمی را در زمینه مقایسه بین تمرین پراکنده و معرینمتوالی و اهمیت اثر درنگ گزارش داده است. او در یکی از آزمایش های خود نشان می‌دهد که هرچه مدت زمان ارائه برای هر کلمه طولانی تر شود، عملکرد حافظه و یادآوری بهتر می‌شود. (14)
در تمرین پراکنده، یادگیرنده به جای اینکه بکوشد یکباره و در یک نوبت، مقدار فراوانی اطلاعات را حفظ کند، وقتش را تقسیم، و چندین بار آن اطلاعات را مرور می‌کند. این کار باعث می‌شود تا از خستگی و از بین رفتن انگیزه فرد جلوگیری شود. اگر یادگیرنده چندین نوبت صرف مطالعه کند، آنچه را در نوبت قبل فراموش کرده، در نوبت بعد به سرعت می‌آموزد؛ (15) بنابراین اگر به طور مثال روزی 2 ساعت برای حفظ قرآن وقت صرف کرده‌اید، این 2 ساعت به هم پیوسته و یکباره نباشد؛ بلکه آن را به 3 وقت 40 دقیقه‌ای و یا به 2 زمان 60 دقیقه‌ای با فاصله زمانی مناسب بین آنها تقسیم کنید.(16)

4. مکرّر شنیدن
 

گاهی اوقات انسان توانایی بهره گیری مناسب و مستقیم از حافظه را برای مرور آیات ندارد. اینجا برای اینکه هم از وقت موجود استفاده شود و هم ذهن فشار بسیاری را متحمل نشود، بسیار مناسب است که از نوار ترتیل قرآن استفاده کنید به این صورت که نوار آیات مورد نظر را که به روش ترتیل تلاوت شده به دقت گوش دهید و آنها را همزمان با قرائت قاری از ذهن بگذرانید. بدیهی است که موارد اشتباه به وسیله نوار در همان لحظه برطرف می‌شود. به طور تجربی می‌توان ادعا کرد که این کار فشار کمتری را بر نیروی حافظه انسان وارد می‌سازد؛ ولی روش مرور از طریق گوش دادن به صورت شیوه اصلی توصیه نمی‌شود؛ زیرا:
اولاً، با این کار، قوه حافظه، تنبل و ضعیف می‌شود؛
ثانیاً، خیلی دیرتر به نتیجه مطلوب می‌توان رسید؛
ثالثاً، محفوظات استحکام چندانی نخواهند داشت.
ضمناً در صورت استفاده از نوار بکوشید از نوارهای ترتیل کُند که دارای سرعت کمتری در مقایسه با ترتیل معمول است استفاده کنید.(17)

5. تکرار بیشتر آیات مشابه
 

آیات بسیاری را می‌توان سراغ گرفت که با هم شباهت دارند با عین همند؛ برای مثال، آیه 58 بقره با آیات 161 آل عمران، 5 انعام، 6 شعراء، 10 نمل، و 31 قصص همانند است و آیه 89 سوره آل عمران همان آیه 5 سوره نور است. حال توصیه می‌شود که در حفظ این گونه آیات کوشش و تکرار بیشتری کنید. اگر آیه های غیر همانند برای حفظ باید ده مرتبه تکرار شوند، این آیات را لازم است بیست مرتبه تکرار کرد تا خوب در ذهن جای گیرند. این همانندی، در پایان بعضی از آیات نیز وجود دارد؛ مثل ( إن الله کان غفوراً رحیماّ) و (کان الله غفوراً رحیماّ)، یا (إن الله کان علیماّ حکیماّ) و (والله علیمّ حکیمّ). (18)

6. پرآموزی (19)
 

پرآموزی جلو تداخل در یادگیری را می‌گیرد. پرآموزی یعنی تکرار مطالب و یادگیری تا حد اشباع. برای این منظور، پس از آنکه یادگیرنده به حد دلخواه به یادگیری یا عملکرد دست یافت، باز هم برای مدتی بیشتر به تمرین و تکرار ادامه می‌دهد. زمانی گفته می‌شود که مهارتی به حد پرآموزی آموخته شده است که تمرین اضافی دیگر نتواند آن را بهبود بخشد. (20)
توصیه بسیار مهم ما این است که آیه‌ای را به صورت کاملاً متقن و مستحکم حفظ نکرده‌اید، هیچ گاه سراغ آیه بعدی نروید. عدم رعایت این نکته حتماً مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد. (21)

پی نوشت ها :
 

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی قدس سره.
1.information processing .
2. rehearsal.
3. elaboration
4. Organization
5.علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 320.
6. شهریار پرهیزکار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 41و 42.
7. همان، ص 47.
8. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 491.
9. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 43و 44.
10. massed practice .
11. distributed practice.
12. Spaced practice.
13.Melton
14. رضا کُرمی نوری، روان شناسی حافظه و یادگیری: با رویکردی شناختی، ص 71و 72.
15. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 491.
16. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 38.
17. همان، ص 49و 50.
18. محمد مهدی رضایی، چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، ص 56.
19. همان.
20. overlearning.
21. شهریار پرهیز'ار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، ص 42.
 

منبع:اسلام و پژوهش های تریبیتی ش 3
ادامه دارد...
/ج