سرآمد اندیشه و جهاد (۱)

*مروری بر حیات علمی و عملی عالم مجاهد شهید آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبائی
پیشگام شهدای محراب آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبائی مطابق نوشته پدر بزرگوارش آیت الله حاج میرزا باقر قاضی طباطبائی در روز یکشنبه 6 جمادی الاول سال 1331 هـ .ق قبل از ظهر در شهر تبریز دیده به جهان گشود . تبار ایشان به یکی از بزرگترین و قدیمی ترین طایفه از سادات علوی به نام سادات عبدالوهابیه می رسد. شهید قاضی طباطبائی در این مورد می نویسد :
«از خاندان قدیمی و تاریخی کشور ایران که در کتب تاریخی و رجال مورد اعتنا قرار گرفته و مورخین ایرانی با نظر عظمت و بزرگی به آن خاندان توجه نموده و به عنوان خاندان سادات (عبد الوهابیه ) در عبارات خویش از آنها نام برده اند ، عبارت از (آل امیر عبدالوهاب) طباطبائی می باشند . آل امیر عبد الوهاب بزرگ ترین خانواده ای هستند که در کشور ایران ، به ویژه در آذربایجان سکونت اختیار کردند و از چند قرن پیش ، اصل آن شجره علوی در این مملکت شاخ و برگ انداخت و به اصالت ، نجابت ، صحت نسب ، شرافت ، جلالت و عظمت معروف گردید . این خاندان از ذریه حضرت امام حسن مجتبی(ع) و از نسل حسن مثنی (1) از اولاد ابراهیم طباطبائی هستند . اول کسی که مؤسس این خاندان بزرگ در آذربایجان گردید ، عالم ربانی شیخ الاسلام امیر عبدالغفار طباطبائی است. (2)»
از دیرباز خاندان بزرگی که سید محمد علی از آن برخاسته است (خاندان عبدالوهاب)، چه در زبان ها و چه در کتاب هایی که در شرح حال آنان نگارش یافته است ، به دو نام (قاضی طباطبائی ) و (شیخ الاسلامی ) مشهور بوده اند . دلیلش این است که اکثر مردان این دودمان باعظمت ، از عالمان و بزرگان دین و سیاست بوده و سالیان درازی به امر قضاوت و حل و فصل امور اجتماعی و مردمی و شئونات شیخ الاسلامی اشتغال داشته اند .
دوران کودکی سید محمد در دامن پر مهر و محبت مادری سپری شد که خود از تربیت یافتگان سعادتمند مکتب اسلام بود . او زنی پاکدامن و وظیفه شناس و آشنا به مسئولیت های سنگین مادری بود و رسالت خویش را در تعلیم و تربیت فرزندانش و ساختن آینده ای روشن برای آنان می دید . بدین سان شخصیت ، فکر و ذهن «سید محمد علی » به نحو بسیار زیبائی شکوفا گردید .

آغاز تعلیم و تربیت :
 

مرحوم حاج میرزا باقر قاضی به دلیل علاقه سرشار و محبت به سزا و توجه خاصی که به تعلیم و تربیت صحیح سید محمد علی داشت ، بعد از مدت ها تفکر و بررسی و مشورت های لازم به این نتیجه رسید که آموزش وی را به میرزا محمد حسین و برادر ارجمند خویش ، حاج میرزا اسدالله قاضی طباطبائی که هر دو از عالمان وارسته و مربیان دلسوز و آگاه و نمونه های چشمگیر اخلاق اسلامی بودند ، بسپارد . وی همه روزه از منزل به طرف مسجد اول «بازار شیشه گر خانه» راه می افتاد و بعد از کلاس درس به مدرسه طالبیه رهسپار می شد و در آن مکان علمی و معنوی با یکی از دوستان همدرس خود به بحث می نشست .

اولین تجربه مبارزاتی :
 

به دنبال تسلط رضاخان بر مقدرات کشور و گسترش بساط ظلم و ستم و اسلام ستیزی و مخالفت علما و روحانیون آگاه تبریز با سیاست های رضاخان و حضور پدر بزرگوار آیت الله قاضی طباطبائی در کنار سایر روحانیون بیدار ، در سال 1347هـ .ق هنگامی که سید محمد علی نوجوانی 16 ساله بود ، به دستور حکومت دست نشانده رضاخان، وی به همراه پدر گرامی اش به تهران تبعید شدند که برای دو ماه در آنجا اقامت اجباری داشتند و از آنجا برای یک سال به مشهد مقدس تبعید گردیدند. در غیاب آقا میرزا محمد باقر ، رژیم سفاک پهلوی خانه اش را در تبریز خراب کرد و بدون آنکه ضرر و زیان وی را جبران کند ، آن را جزو خیابان ساخت .

ورود به حوزه علمیه قم :
 

آیت الله قاضی طباطبائی در سال 1359 هـ .ق برای تکمیل مبانی علمی و دینی و پرورش در دامان علمای بزرگ و مسلح شدن به سلاح علم و ایمان برای مبارزه با رژیم جبار و خونخوار پهلوی ، راهی شهر مقدس قم شد . شهید قاضی طباطبائی پس از ورود به شهر قم با امام خمینی (ره) و چگونگی برگزاری جلسات درس ایشان آشنا و از همان ابتدا شیفته شخصیت برجسته امام خمینی(ره) شد . امام خمینی (ره ) در آن موقع از برجسته ترین اساتید حوزه علمیه قم بودند و در رشته فلسفه ، دو کتاب مهم «شرح منظومه » و «اسفار» را تدریس می کردند . سید محمد علی طباطبائی با شور و شوق وصف ناپذیری در این دو درس شرکت می جست و از همان زمان ، رابطه نزدیک و پیوند عمیقی بین او و رهبر کبیر انقلاب اسلامی برقرار شد . مؤلف کتاب «بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی » در این باره می نویسد :
«بعضی از شاگردان بودند که از جمیع جهات از محضر امام (ره ) استفاده کردند و به درجه عالی نائل شدند . یکی از آنها حضرت آیت الله قاضی طباطبائی تبریزی می باشد.»(3)
ایشان در طول اقامت ده ساله در شهر مقدس قم از محضر آیات عظام گلپایگانی و حاج سید محمد حجت کوه کمره ای ، دروس فقه ، اصول ، درایه و رجال را فراگرفت و به مدت پنج سال از محضر آیت الله صدر بهره مند گردید .

در جوار بارگاه امام علی(ع):
 

شهید آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبائی در سال 1369 هـ .ق در ادامه تلاش های علمی خود ، به منظور بهره گیری از محضر علمای بزرگ نجف اشرف ، راهی آن دیار شد و با جدیت و کوشش بسیار در حوزه های درسی بزرگ مردان علم و فقاهت همچون آیت الله سید محسن حکیم ، آیت الله سید ابوالقاسم خویی ، آیت الله حاج شیخ عبدالحسین رشتی. آیت الله حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء ، آیت الله حاج میرزا باقر زنجانی و آیت الله بجنوردی شرکت جست و مشغول کسب دانش و تحصیل مهارت در فنون مختلف فقه ، اصول و فلسفه شد .
اقامت در نجف و استفاده های علمی و معنوی از حوزه علمیه آن جا را می توان از بهترین و شاداب ترین ایام عمر آیت الله قاضی طباطبائی به حساب آورد . ایشان در آن ایام با شور و اشتیاق فراوان به تحکیم مبانی فکری خود پرداخت و به درجات عالی فقاهت و اجتهاد رسید و از مراجع بزرگی همچون آیت الله حکیم و آیت الله کاشف الغطاء و دیگران به اخذ اجازه اجتهاد نایل گردید .

بازگشت به وطن :
 

آیت الله قاضی طباطبائی بعد از سه سال اقامت در نجف ، در اواخر سال 1372 هـ .ق (1331شمسی ) به سبب پاره ای مشکلات به رغم میل باطنی ، ناگزیر به ترک آن شهر مقدس و مراجعت به تبریز شد . ایشان پس از ورود به تبریز ضمن ادامه کارهای تحقیقاتی که از سالیان پیش شروع کرده بود ، با همتی والا و اخلاصی کم نظیر قدم در عرصه ارشاد و تبلیغ نهاد و همگام با آگاهی های دینی و وظایف شرعی ، با بینش قوی سیاسی ، مردم آذربایجان را نسبت به ظلم و جور سلطنت و اعمال ننگین رژیم پهلوی آگاه ساخت. نتایج روشنگری های ارزنده ایشان ، در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی نمایان شد .

فتح قله های علم و فضیلت :
 

ثمره بیش از سی سال تلاش برای کسب معارف و علوم اسلامی ، انتشار آثار و تحقیقات ژرفی است که از سوی این عالم بزرگ صورت گرفته است . شهید محراب قاضی طباطبائی از جمله عالمان پرکاری بود که در طول عمر با تلاشی گسترده و نیتی خالصانه توانست تحقیقات ارزنده خود را با بیانی رسا و قلمی شیوا و نثری استوار به جهان وسیع فرهنگ اسلامی عرضه بدارد . تسلط کامل ایشان به ادبیات عرب این توفیق را نصیب وی کرده بود که بتواند برخی از آثار قلمی و تحقیقات و مقالات خود را به زبان عربی تهیه کند و در اختیار اهل تحقیق قرار دهد . ایشان در این راستا تا بدان جا پیش رفت که حضرت آیت الله حاج سید محمد هادی میلانی ضمن تجلیل از نوشته های ایشان ، شیوه استادانه قاضی را شگفت آور و تعجب برانگیز توصیف کردند . در قسمتی از نامه ای که ایشان به شهید قاضی طباطبائی نوشته اند ، چنین آمده است :
«...تعلیقات و حواشی که در دو جلد «انوارنعمانیه » و «جنه المأوی» از تبریز به بنده رسیده است ، بسی جالب و جاذب دل اخلاصمند گردیده است . البته وسعت معلومات و اطلاعات و فکر عمیق داشتن و صاحب تحقیق بودن معنایی است بسیار مهم و دارای عزت ، مع ذلک صاحب قلم بودن و مطلب را به عبارات فصیح و رسا نوشتن بسی مورد تقدیر و اهمیت است.» (4)
کار تحقیقاتی و نویسندگی شهید قاضی طباطبائی از دو جهت حائز اهمیت و قابل توجه و تأمل است : یکی نوشتن کتابهای مستقل در رشته های مختلف ، در صورتی که در آن رشته تحقیقات و با کتابی نوشته و یا حق مطلب اداء نشده است و دیگر اینکه ایشان با تلاش خالصانه و گرانقدر خود ، افکار نوآورانه دیگر دانشمندان بزرگ را که شاید در اثر گذشت زمان به فراموشی سپرده می شد و از بین می رفت ، احیا کرده است . قلم توانای شهید محراب بیشتر در این راه به کار گرفته شده است . ایشان از تعلیق و تصحیح گرفته تا مقدمه نویسی بر نوشته های علمای بزرگ ، سعی کرده است با نشر یا تجدید چاپ ، تفکرات علمی آنان را مطرح نماید .
رهاوردهای فکری شهید قاضی طباطبائی که به صورت مکتوب به یادگار مانده عبارتند از:
1.الاجتهاد و التقلید (عربی ،خطی)
2.الفوائد (فقهی ، تاریخی )
3.خاندان عبد الوهاب (فارسی ، خطی )
4.کتاب فی علم الکلام (عربی ، خطی )
5.فصل الخطاب فی تحقیق اهل الکتاب (عربی ، خطی )
6.السعاده فی الاهتمام علی الزیاره (عربی ، خطی )
7.اجوبه الشبهات الواهیه (فارسی ، خطی )
8.رساله فی اثبات وجود الامام «ع» فی کل زمان (عربی ،خطی )
9.سفرنامه بافت (فارسی ، خطی )
10.المباحث الاصولیه (عربی،خطی )
11.حاشیه بر کتاب رسائل شیخ انصاری «ره»
12.حاشیه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری «ره»
13.حاشیه بر کتاب کفایه الاصول آخوند خراسانی
14.تقریرات اصول آیت الله حجت کوه کمری
15.تاریخ قضا در اسلام
16.صدقات امیر المؤمنین و صدیقه طاهره «علیهم السلام »
17.حدیقه الصالحین
18.رساله در دلالت آیه تطهیر بر اهل بیت «علیهم السلام »
19.رساله در اوقات نماز
20.رساله در مباهله
21.رساله فی مسئله الترتب
22.رساله در نماز جمعه
23.تعلیقات بر کتاب الفردوس الاعلی تألیف علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (عربی ، مطبوع )
24.تحقیق درباره اربعین حضرت سید الشهداء(ع)(فارسی ،مطبوعات )
25.تعلیقات بر کتاب انوار نعمانیه تألیف سید نعمت الله جزایری (عربی ، فارسی)
26.مقدمه و تعلیق بر تفسیر جوامع الجامع طبرسی (عربی ، مطبوع )
27.تعلیقات بر کتاب اسلام صراط مستقیم (فارسی ، مطبوع)
28.تعلیقات بر کتاب کنزالعرفان (عربی ، خطی )
29.مقدمه بر کتاب صحائف الابرار کاشف الغطاء (عربی ، مطبوع )
30.آثار تاریخی آیت الله العظمی حکیم(فارسی ، مطبوع )
31.مقدمه بر تنقیح الاصول مرحوم حاج میرزا آقا ، متوفی در شهریور ماه 1337 شمسی
32.مقدمه بر کتاب مرآت الصلوه
33.پیشگفتار بر علم امام علامه طباطبائی
34.مقدمه بر کتاب معجزه و شرائط آن
35.مقدمه بر کتاب جنه المأوی اثر کاشف الغطاء (عربی ، مطبوع )
36.پاورقی بر تعلیقات کتاب اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه اثر جمال الدین مقداد بن عبدالله الاسدی السیوری الحلی (عربی ، مطبوع )
37.مقدمه بر انیس الموحدین نراقی (فارسی ،مطبوع)
38.تحقیق در ارث زن از دارائی شوهر (فارسی ، مطبوع)
39.علم امام علیه السلام (فارسی ، مطبوع)
40.مقدمه بر العقائد الوثنیه فی الدیانه النصرانیه (عربی ،مطبوع )
41.ترجمه مسائل قندهاریه از فارسی به عربی اثر کاشف الغطاء
42.مقدمه بر تاریخ ابن ابی الثلج بلخی (عربی ، خطی )
43.مقالات متعدد چاپ شده در مجلات عربی
از دیگر افتخارات شهید قاضی طباطبائی که نمایانگر عظمت علمی و صیانت نفس ایشان است ، اجازات اجتهاد و روایتی این شهید است. اجازاتی که از سوی علمای اندیشمند و با فظیلت حوزه های علمی اسلامی صادر گردیده اند . آیت الله قاضی طباطبائی در مقدمه کتاب «اللوامع الالهیه ی فی المباحث الکلامیه ی »اسامی این بزرگان را بدین شرح آورده است :
1.اجازه روایت از محقق بزرگ آیت الله محمد محسن مشهور به شیخ آقا بزرگ طهرانی
2.اجازه روایت از آیت الله حاج شیخ مرتضی چهرگانی
3. اجازه از پدر گرامیش حاج میرزا محمد باقر قاضی طباطبائی
4.اجازه روایت از بانو علویه هاشمیه
5.اجازه اجتهاد از آیت الله سید محمد باقر حجت کوه کمری
6.اجازه روایت از آیت الله سید صدرالدین صدر موسوی
7.اجازه روایت از آیت الله میرزا محمد طهرانی
8.اجازه روایت از علامه سید محمد حسین کاشف الغطاء
9.اجازه روایت از عبدالحسین شرف الدین عاملی
10.اجازه روایت از آیت الله سید محسن طباطبائی حکیم
11.اجازه روایت از آیت الله سید محمد جواد طباطبائی تبریزی
12.اجازه روایت از آیت الله سید روح الله الموسوی الخمینی
13.اجازه روایت از آیت الله حسن بجنوردی
14.اجازه روایت از آیت الله حاج سید ابوالقاسم خوئی
15.اجازه روایت از آیت الله حاج سید محمد رضا گلپایگانی
16.اجازه روایت از آیت الله مرعشی نجفی
17.اجازه روایت از آیت الله سید محمود حسینی شاهرودی
18.اجازه روایت از آیت الله شیخ عبدالنبی عراقی
19.اجازه روایت از علامه سید محمد حسین طباطبائی (ره)

پی نوشت ها :
 

1.آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبائی از سادات حسنی است و با 33 واسطه به حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی(ع) نسب می رساند.
2.ر.ک:قاضی طباطبائی ، قله شجاعت و ایثار ، محمد ابراهیم نژاد ، ص 17 .
3.ر.ک: بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی(ره) ، حمید روحانی ، ج1 ، ص 43
4.ر.ک: مقدمه کتاب جنه ی المأوی.
5.قاضی طباطبائی در مقدمه کتاب «اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه » تصریح کرده اند که ترتیب این اجازات بر اساس تاریخ صدور آنها می باشد و در این ترتیب هیچگونه اشاره ای به مراتب و مقامات علمی آنان نگردیده است . ،
 

منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 51
ادامه دارد...
/ج