گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین سید محمد تقی قاضی طباطبائی
ابتدا خواهشمند است سیری از زندگانی پرثمر و با برکت والد ماجد شهیدتان بیان فرمائید.
مرحوم آیت الله شهید آقای حاج سید محمد علی قاضی طباطبائی در سال 1331 هجری قمری متولد و در سن هفت سالگی وارد حوزه علمیه شد. در اولین گام در حوزه، از مکتب مرحوم آقای میرزا محمد حسین مکتب دار و خوشنویس معروف بهره جست .پس از تعلیم دروس اولیه و آشنائی با خط و خوشنویسی نزد عموی خویش، مرحوم آیت الله آقای حاج میرزا اسد الله قاضی آموزش دید؛ سپس از والد گران قدرش مرحوم آیت الله آقای حاج میرزا باقر قاضی طباطبائی فقها و اصولاً استفاده های بسیار نموده است . پس از تکمیل دوره سطح ، وارد حوزه علمیه قم گردید و بخشی از کفایه را از حوزه درس مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی و مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی استفاده نمود و شرح منظومه و اسفار صدرالمتألهین و بعضی از کتب معقول را نزد امام خواند و مدت قریب به 12 سال از حوزه درس ایشان بهره ها برد و دروس خارج را فقهاً و اصولاً نزد مرحوم آیت الله العظمی حجت کوه کمری حاضر شد و به نوشتن درس های آن بزرگوار اهتمام تمام کرد و ضمناً به درس اصول آقای سید صدرالدین صدر اصفهانی حاضر شد و پس از ورود مرحوم آیت الله العظمی آقای بروجردی در دروس خارج ایشان حضور یافت و چند سال قبل از وفات مرحوم آیت الله العظمی آقای حجت کوه کمری به اشاره آن بزرگوار عازم نجف اشرف و وارد حوزه علمیه آنجا شد و نزد شیخ اعظم حضرت آیت الله العظمی آقای حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء مشغول کسب علم و کمالات و فنون متنوع شد و خارج فقه را در حوزه درس مرحوم آیت الله العظمی آقای حاج سید محسن طباطبائی حکیم مشغول گردید و بسیار مورد توجه بود. بخشی از خارج را نیز از محضر مرحوم آیت الله العظمی آقای حاج سید حسن بجنوردی و مرحوم آیت الله العظمی آقای میرزا باقر زنجانی استفاده برد و از آن اساتید عظام به اجازات اجتهادی و روایتی مفتخر گردید. پس از چند سال تعلیم و رسیدن به کمالات معنوی، به علت بعضی از مشکلات خانوادگی که در تبریز توسط برخی از نزدیکانش به وجود آمده بود، بناچار از فیض حضور در محضر آن عالمان محروم می شود و به زادگاه خود باز می گردد و به تدریس و بحث و تالیف مشغول می گردد و در مسجد آباء و اجدادی یعنی مسجد مقبره، به اقامه نماز و وعظ و خطابه می پردازد تا سال 40 و 41 که نهضت امام آغاز می شود.
نقش شهید قاضی از سال 42 به بعد در قیام مردم آذربایجان، نقشی شبیه حضرت امام در قیام ملت ایران بود. در این زمینه توضیح بیشتری بفرمائید.
بله، ایشان در واقع نخستین فردی بودند که در آذربایجان به ندای امام لبیک گفتند و در پی سخنرانی های آتشین علیه رژیم طاغوت در روز 42/9/13 دستگیر و به زندان قزل قلعه منتقل شدند . ایشان پس از چند ماه از زندان آزاد شدند و چند ماهی در منزل خویشان تحت نظر بودند، سپس برای ملاقات با امام که ایشان هم به تازگی از زندان آزاد شده بودند ، به قم رفتند و سپس به تهران بازگشتند ، آن گاه برای زیارت به مشهد مقدس رفتند و سپس بدون اعتنا به فرمان رژیم مبنی بر ترک نکردن تهران به تبریز بازگشتند که استقبال تاریخی آن روز معروف است .
پس از آنکه آقا به منزل خود در تبریز وارد شدند ، حدود نیمه شب بود که ساواکی ها از در و دیوار به منزل ریختند و مرحوم آقا را بدون عبا و عمامه و قبا و کفش با همان لباس سفیدی که معمولاً آقایان علما می پوشند، در حالی که چند نفر پاهای ایشان و سر و دست هایشان را گرفته بودند ، با این وضع به ماشین بردند، طوری که بعداً خود ایشان نقل می کردند:«موقعی که مرا می بردند، دستم به خارهای گل رزی که در باغچه بود، برخورد کرد و دست و لباسم خونی شد».
به هر حال آقا را بردند و ما هم چند روز از جای ایشان خبر نداشتیم .. بعد متوجه شدیم که ایشان در زندان سلطنت آباد تهران زندانی هستند. آقا بعد از چند ماه دوباره آزاد شدند و به تبریز بازگشتند. ایشان کماکان دست از مبارزه و سخنرانی بر نمی داشت و با تمام قدرت ، رژیم طاغوت و شاه را می کوبید تا بار دیگر دستگیر و به تهران برده شد. در آن موقع آقا دچار ناراحتی فتق بودند و ایشان را به بیمارستان مهر بردند و جراحی کردند و چهار ماه به بهانه عمل، در آنجا نگه داشتند؛ سپس در 11 آذر 1343 به کشور عراق تبعید کردند. بعد از یک سال آقا به تبریز برگشتند و این مقارن با زمانی بود که امام را نیز دستگیر و به ترکیه تبعید کرده بودند.
مرحوم آقا تا سال 47 از فعالیت سیاسی و سخنرانی محروم بود تا اینکه در سال 47 به خاطر مسائلی درباره زنان و بانک ملی و اقلیت های مذهبی و فرقه های ضاله و مسئله اسرائیل ، در روز عید فطر، پس از خطبه های نماز، سخنرانی آتشینی علیه رژیم ایراد کرد و چند روز بعد دستگیر و به بافت کرمان تبعید شد. آقا چهار ماه هم در زنجان در تبعید بودند و سپس به تبریز بازگشتند و تا سال شهادت مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی ممنوع المنبر بودند. ولی بعد از شهادت ایشان این فعالیت ها شروع شد که تا روز شهادتشان ادامه پیدا کرد.
روزهای پس از انقلاب برای خانواده شما روزهای پر کاری بودند، زیرا منزل شما پایگاه انقلابیون بود. از آن روزها چه خاطراتی دارید؟
در آن روزها آقا به خاطر بازگشت امام و پیروزی انقلاب بسیار خوشحال و مسرور بودند. اداره همه امور شهر و استان هم به دلیل از بین رفتن نظامات قبلی به عهده آقا بود. ایشان با نظم و درایت خاصی امور را اداره می کردند و مسائلی که بعد از شهادت ایشان پیش آمد، در حیات ایشان روی نداد. از آنجا که پس از پیروزی انقلاب عده ای در پی رسیدن به ریاست و اندوختن مال و امثالهم بودند و آقا می خواستند سر و سامانی به وضع مردم بدهند و به مشکلات آنان برسند، آنان سنگ اندازی هائی می کردند که بسیار آقا را ناراحت و مکدر می کرد . دوستان نادان هم که با اشتباهات خود مزید بر علت شده بودند.
مراتب و مدارج شهید آیت الله قاضی همواره در سایه مبارزات ایشان مغفول مانده است ، لذا جا دارد که در این زمینه هم مطالبی را بیان فرمائید.
اجازه اجتهادی که از سوی مراجع بزرگ حوزه های نجف و قم از جمله آیات عظام : مرحوم کاشف الغطا، امام، مرحوم آقای حکیم، مرحوم آقای بروجردی، مرحوم آقای سید حسن بجنوردی و...به ایشان داده شد، چیزی نیست که به هر کسی بدهند. درجه اجتهاد را به شخصی می دهند که واقعاً در مسائل فقهی و اصولی ، تخصص داشته باشد. مرحوم آقا هم از نظر فقهی و هم از نظر اصولی واقعاً مجتهد بودند. ایشان خصوصاً در علم کلام سرآمد بودند و در مسائل فلسفی و عرفانی، قریب به 12 سال از محضر امام بهره ها بردند.
مقام علمی ایشان را می توان به خوبی از محتوای آثارشان استنباط کرد. از کدامش بگویم؟ از اللوامع الالهیه فی مباحث الکلامیه ؟از فاضل مقداد بگویم یا از انوارالنعمانیه جزایری یا از الفردوس الاعلی و جنه الماوی شیخ کاشف الغطاء یا تفسیر الجوامع الجامع طبرسی یا از حواشی و آرای ایشان بر منهاج الصالحین مرحوم آیت الله العظمی آقای طباطبائی حکیم؟ از تحقیق درباره اول اربعین بگویم یا از ده ها کتاب چاپی و غیر چاپی که هر کدامش دریائی است بیکران از تحقیقات و تعلیقات و اشاره به نکات دقیق و علمی بعضی از مسائل فقهی ، اصولی، کلامی ، فلسفی ، اخلاقی و تاریخی که از قلم این مجاهد شهید و شریف تراوش کرده و به یادگار مانده است . من متاسفم که جامعه ما هنوز هم مقام علمی ایشان را آن گونه که باید و شاید، درک نکرده است.
از ویژگی های اخلاقی پدرتان نکاتی را برشمارید.
ویژگی های اخلاقی و خصوصیات فردی انسان هائی چون والد گرامی ، در چهار چوب گفتن و نوشتن نمی گنجد، چون این گونه افراد در تمام مسائل اخلاقی و معنوی و علمی وارد و در آنها غوطه ور می شوند و لذا همه رفتار و سکنات و برخوردهایشان با مردم و با خانواده ، طبق موازین شرع و عرف است و کل حیاتشان جلوه گاه ویژگی های برجسته اخلاقی .
یکی از ویژگی های برجسته آقا به نظر من تاکید ایشان به نماز بود. همیشه به مراقبت از نمازها و ادای آن در اول وقت توصیه داشتند. همواره می گفتند کثیرالصلوه باشید که هیچ چیز به اندازه نماز، شما را به خدا نزدیک نمی کند .
دیگر ویژگی ایشان تقید به نظافت و نظم بود . به نظر من ایشان مصداق واقعی النظافه من الایمان بودند. ایشان در تمام مسائل از لباس پوشیدن تا غذا خوردن و حتی طرز نگهداشتن کتاب و مطالعه ، نوشتن و همه امور، آیت پاکیزگی و نظم بودند ، بدان گونه که هنوز هم نزد افراد خانواده و نزدیکان و خویشان ضرب المثل هستند.
ویژگی های دیگر آقا احترام به بزرگ و کوچک بود. اگر طلبه ای که تازه مشغول خواندن امثله و صرف میر است ، وارد می شد ، ایشان درست مثل وقتی که آیت الله می آمدند، از جا بلند می شدند و آن طلبه را احترام می کردند. آقا در ادای احترام حتی بین دوست و مخالف خود هم فرق نمی گذاشتند. مخالفان آقا گاهی این طرف و آن طرف می نشستند و پشت سر ایشان حرف می زدند و گاهی بی احترامی می کردند، اما وقتی به منزل ما می آمدند و یا در مکانی وارد می شدند که آقا حضور داشتند، آقا از جا بلند می شدند و آن فرد را احترام می کردند.
مرحوم آقا به خودشان هم احترام زیادی می گذاشتند. یادم هست تابستان و هوا بسیار گرم بود. چند نفر از مریدان مرحوم آقا برای انجام کار محرمانه ای نزد ایشان آمدند . پس از آنکه آن اشخاص رفتند ، بنده و دو سه نفر از نزدیکان وارد اتاق شدیم و دیدیم آقا همان طور عمامه به سر و عبا به دوش نشسته اند و مشغول نوشتن نامه هستند. یکی از نزدیکان گفتند:«آقا! آن افراد رفتند . دیگر کسی در اتاق نیست که شما عمامه به سر و عبا بر دوش نشسته اید . هوا گرم است. لااقل عبا و عمامه را بردارید که کمی خنک شوید.» مرحوم آقا تبسمی کردند و فرمودند: «مگر من خودم آدم نیستم ؟ انسان باید چه در خلوت چه در جلوت، با احترام باشد ».
آقا عادت داشتند حتی اگر یک کودک با ایشان صحبت می کرد، دقیق به حرفهایش گوش بدهند. هیچ وقت حرف کسی را قطع نمی کردند و تا کسی از ایشان مطلبی را نمی پرسید، حرفی نمی زدند .
آقا به تحقیق و مطالعه و نوشتن علاقه وافر داشتند و در امر مطالعه، خستگی ناپذیر بودند.ایشان گاهی هفت هشت ساعت بی وقفه مطالعه می کردند و می نوشتند.
نکته ای که تاکنون کمتر به آن اشاره کرده ام ، تهجد و زهد و بیدار بودن ایشان قبل از طلوع فجر بود . مرحوم آقا قبل از نماز صبح صلوه اللیل را به جا می آوردند. حتی یادم هست دعاهای به خصوصی را که باید اهلش بخوانند ، می خواندند و طلب مغفرت و استغفار برای مومنین می کردند .
از دیگر خصوصیات اخلاقی آقا وفاداری در دوستی بود. مرحوم آقا با هر کسی دوستی و رفت و آمد می کردند تا آخر در دوستی و رفاقت خود وفادار بودند و هیچ وقت آن شخص را از یاد نمی بردند.
همواره به بیچارگان و ضعفا کمک می کردند و بسیار در این کار، مشتاق و پیگیر بودند.
آقا نسبت به دین و اهل بیت (ع) تعصب می ورزیدند و هر کسی و هر صنفی که در موضوع یا مسئله ای خلاف مذهب و سیره اهل بیت (ع) و دین مقدس اسلام سخنی می گفت یا مطلبی می نوشت، به شدت موضع گیری و حقانیت دین مقدس و اهل بیت (ع) را اثبات می کردند .
یکی دیگر از ویژگی های آقا شجاعت و جسارت و بی باکی ایشان بود. در مسائل دینی حتی اگر خطر مرگ هم برای ایشان وجود داشت ، از بیان حق خودداری نمی کردند. آقا بسیار کم خوراک و کم خواب بودند و بسیار از اتلاف وقت و نیز اسراف پرهیز داشتند.
شیرین ترین خاطره ای را که از شهید بزرگوار دارید ، بیان بفرمائید.
شیرین ترین خاطره هنگام مراجعت امام از فرانسه بود. وقتی هواپیمای امام ازآسمان تبریز عبور کرد، آقا پیام تبریکی برای ایشان فرستادند و مصرانه خواستند که هواپیما لحظاتی در فرودگاه تبریز به زمین بنشیند تا چشم مردم به جمال ایشان منور شود، لیکن به علت مسائل امنیتی ، این امر میسر نشد؛ اما امام درودهای فراوان و سلام های گرم خود را برای آقا و مردم آذربایجان فرستادند که خاطره بسیار شیرینی بود و آقا حظّ بسیار کردند.
یکی دیگر از خاطرات شیرین برای مرحوم آقا ، رفتن شاه از ایران بود . آقا آن روز و آن شب خیلی مسرور بودند .
آقا همیشه در پی پیدا کردن مطلب کتاب فقهی «حبل المتین» مرحوم شیخ بهائی بود. این کتاب زمانی بسیار کمیاب و نادرالوجود بود، ولی آقا در کتابخانه شخصی شان آن را داشتند . یک روز می خواستند مطلبی را در آن پیدا کنند و مرا فرستادند که کتاب را بیاورم، ولی من هر چه گشتم ، پیدا نکردم . خود آقا هم گشتند ، ولی باز پیدا نشد.تا یک سال در پی این کتاب بودیم و پیدا نمی شد تا یک روز که به طور اتفاقی پیدا شد و آن را نزد آقا
آوردم. شادمانی و سرور آقا با دیدن آن کتاب از وصف خارج است .
از چگونگی ترور شهید آیت الله قاضی و دستگیری قاتلین ایشان نیز به نکاتی اشاره کنید.
البته می دانید که ترور اینگونه اشخاص اکثراً به وسیله ایادی استعمار اتفاق می افتند. کمتر پیش می آید که استعمارگران ، مستقیماً وارد عمل شوند و این کارها را توسط ایادی خود در داخل کشور انجام می دهند.
در مورد شهید آیت الله قاضی نیز آنها ابتدا سعی کردند توسط ایادی خود آن شخصیت مجاهد را ترور شخصیت کنند و چون ایشان از وجهه علمی و نفوذ بالائی برخوردار بودند و افراد جامعه نیز ایشان را به خوبی می شناختند و سابقه خانوادگی ایشان نیز قریب به 700 سال بود ، ترور شخصیت ایشان چندان کارساز نبود، لذا ابتدا تلفن ها و نامه های تهدید آمیز شروع شد که البته آقا ترسی به دل راه نمی دادند تا سرانجام در روز 10 آبان سال 58 ، بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد شعبان به هنگام بازگشت به منزل، موقع وارد شدن اتومبیل حامل آقا از خیابان به کوچه حاج رضا میدانی ، از پشت دکه ای به وسیله عاملان گروه فرقان، آن شخصیت باعظمت، مورد ترور قرار گرفت و این فرزانه گرانقدر را از دست دادیم:ثلمه فی الاسلام لا یسدّها شیئی . البته عاملان این ترور، بعداً دستگیر شدند.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 51
/ج
