مهدویت و فرقه حسینیّه زیدیه (۴)

انجام حج در کنار قبر قاسم بن على در عِیان
 

امام احمد بن سلیمان (م 566 ق) از شخصى که تاکید مى کند مورد اعتماد اوست، ولى نام او را نمى برد، نقل مى کند که قاسم بن محمد بن قاسم بن جعفر[139]
احمد بن عبدالله وزیر (م 985 ق) نیز به نقل از داماد نشوان بن سعید حمیرى که نام او «جعید» ذکر شده است، نقل مى کند که او قاسمیه[140] را متهم مى کرد که آنها در کنار قبر قاسم عِیانى حج بجاى مى آورند و در مذمت آنان اشعارى سروده بود و از آن جمله این بیت که در آن مى گوید:
«مردم به سوى سرزمین منا حج کرده اند و خاندان قاسم به سوى مذاقه حج مى کنند».[141]
ولى روشن است نسبت دادن چنین اعتقاد و رفتارى به همه حسینیه ممکن نیست به ویژه آن که گزارش هاى ناهمساز دیگر تاریخى و از جمله اعمال حجى که شخصیت هاى حسینیه به جاى مى آورده اند،[142] چنین تعمیمى را رد مى کند. بنابراین اگر چنین گزارش هایى صحت داشته باشد تنها محدود به جمع خاصى از حسینیه و در مقطع خاصى از زمان بوده است.

صحت تیمم با وجود آب
 

یکى دیگر از باورهاى ویژه اى که در فروعات فقهى به حسینیه نسبت داده شده این است که آنها تیمم را حتى در صورت وجود آب، صحیح و کافى مى دانستند.[144]

حشر و نشر حیوانات و به بهشت رفتن آنها
 

مسلّم لحجى پس از داستانى جالب در خصوص این اعتقاد حسینیه، به نقل از کتاب هاى حسین بن قاسم آورده است که بنا به باور او حیوانات در روز قیامت برانگیخته مى شوند و به بهشت رفته، در نعمت خواهند بود، زیرا آنها نیز عقل دارند و اهل تشخیص هستند، از این رو روا نیست که در شکل نازیبا و زشت باقى بمانند; بنابراین خداوند آنان را به صورت هایى نیکو در خواهد آورد. مسلّم لحجى اضافه مى کند که این نظر برخى از معتقدان به تناسخ است.[145]

انجام اعمال خارق العاده حسین بن قاسم
 

احمد بن سلیمان از شخص مورد اعتماد خود، نقل مى کند که او به قاسم بن محمد بن قاسم بن جعفر گفته است که آیا تو خود مهدى (حسین بن قاسم) را دیده اى؟! و او پاسخ داده که: «بله! با او در خانه بودم و او ایستاد و آماده رفتن شد. ناگهان دیوار خانه شکافت و او از آن بیرون رفت و از در خانه بیرون نرفت!»[146]

جهنمى و کافر بودن غیر معتقدان به عقاید حسینیه
 

نشوان بن سعید حمیرى (م 573 ق) و محمد بن حسن دیلمى (م 711 ق) پس از بر شمردن سه اعتقاد نخست و اساسى حسینیه، اضافه کرده اند که به باورِ آنها هر کس بر عقیده آنان نباشد، از جهنمیان است.[147]
احمد بن سلیمان (م 566 ق) نیز نقل مى کند که آنان غیر معتقدان به باورهاى خود را کافر مى دانند.[148]
درستى این گزارش ها به این معناست که حسینیه علاوه بر آن که از میان فرقه هاى اسلامى تنها خود را اهل نجات مى دانستند، همچون خوارج، دیگران را از دائره اسلام نیز خارج مى پنداشتند!
ولى مطالعه تاریخ یمن در سه قرن حضور فرقه حسینیه که در برخى مقاطع با حاکمیت و قدرت یافتن آنها نیز همراه بوده است، پذیرش چنین نسبت هایى را دشوار مى سازد. به نظر مى رسد که این نسبت ها بیشتر باید به نوعى برخورد حذفى و تخریبى از جانب رقیبان حسینیه، تفسیر شود، به ویژه این که به خوبى مى دانیم که شخصیت هایى همچون نشوان بن سعید حمیرى و احمد بن سلیمان با حسینیه درگیر بوده و سابقه دشمنى نیز داشته اند.[149]

انشعاب حسینیه
 

بر اساس گزارش هاى موجود در این که آیا پس از حسین بن قاسم مى توان با او ارتباط دیدارى و شفاهى داشت، پیروان او دچار اختلاف نظر بوده، به دو دسته تقسیم شدند. نشوان بن سعید حمیرى (م 573 ق) و محمد بن حسن دیلمى (م 711 ق) به صراحت از این تقسیم سخن گفته و آورده اند:
آنان به دو گروه تقسیم شدند; گروهى که معتقد بودند حسین به صورت پنهانى با آنان ارتباط دارد و در حال غیبتش دیدار با او قطع نشده است و همه اعمال آنها تنها به فرمان او انجام مى شود. و گروه دیگرى که این عقیده را باطل شمرده، مى گفتند او را در دوره غیبت و تا زمان ظهورش نمى توان دید و آنها تنها به آنچه او در کتاب هایش به جاى گذاشته عمل مى کنند.[150]
مسلّم لحجى (زنده در 552 ق) در تاریخ خود در داستان هاى متعددى از حسینیه مطالبى را نقل مى کند که از آنها به خوبى استفاده مى شود که حسینیه در عصر او نه تنها مانعى از ارتباط با حسین بن قاسم نمى دیدند، بلکه مدعى چنین دیدارهایى بودند و یا سخن مدعیان دیدار حسین را باور مى کردند.[151]
احمد بن سلیمان (م 566 ق) نیز نقل مى کند که قاسم بن محمد بن قاسم بن جعفر مدعى بود که با حسین بن قاسم هم سخن مى شود و با او دیدار مى کند (م قرن ششم ق)![152]

امتداد زمانى حسینیه
 

حسینیه در طول قرن پنجم هجرى قمرى حضورى نمایان و آشکار داشتند. در این مقطع امیرانى از خاندان قاسم عیانى بر بخش هایى از شمال یمن و به ویژه در منطقه «شهاره» حکومت مى کردند که همگى معتقد به باورهاى حسینیه بودند و على رغم وجود شرایط امامت زیدیه در برخى از آنان همچون قاسم بن جعفر بن قاسم عِیانى (411ـ468 ق)،
اعتقاد آنان به مهدویت و غیبت حسین بن قاسم مانعى بر سر راه اعلام امامتشان بود.[155]
در قرن ششم نیز گزارش ها همچنان از حضور جدى حسینیه حکایت دارد. در همین مقطع مسلّم لحجى (زنده در 552 ق) داستان ها و حکایت هاى شیرینى از باورهاى حسینیه نقل مى کند. در دوران امامت امام متوکل على الله احمد بن سلیمان، یعنى در فاصله سال هاى 532 تا 566 هجرى قمرى نیز علاوه بر آنچه در خصوص مشاجرات نشوان بن سعید حمیرى و اطرافیان او با حسینیه آمده و همچنین آنچه در کتاب هاى امام احمد بن سلیمان منعکس شده و پیش از این به هر دو اشاراتى داشتیم، گزارش هاى تاریخى پراکنده اى نیز از حضور حسینیه در دست داریم; از جمله آن که در گزارش هاى متعددى از حاکمیت و قدرت امیرى با نام فلیته بن قاسم قاسمى یاد شده که بر مذهب حسینیه بوده و در نیمه این قرن با امام زیدیه متوکل على الله احمد بن سلیمان درگیر بوده، در یکى از آخرین نبردها در سال 565 هجرى قمرى آن امام را به اسارت در مى آورد و پس از وساطت و دخالت قبایل او را آزاد مى کند.[157]
در قرن هفتم نیز حمید بن احمد محلّى (م 652 ق) تصریح مى کند که تا زمان او معتقدان به زنده بودن و مهدویت حسین حضور دارند و او در رد آنان تألیف مستقلى با نام الرسالة الزاجرة نگاشته است.[159]
در قرن هشتم محمد بن حسن دیلمى (م 711 ق) پس از اشاره به حسینیه و باورهاى آنان مى گوید: «امروزه از آنان کسى باقى نمانده، مگر تعداد اندکى».[161]
در قرن نهم هادى بن ابراهیم وزیر (م 822 ق) از حضور حسینیه تا چندى قبل از زمان تالیف کتاب خود، هدایة الراغبین خبر مى دهد و از شخصى به نام یحیى بن محمد عمرانى نقل مى کند که او و یا کسى که وى او را دیده، پیروان حسینیه را درک کرده است![162]
محمد بن ابراهیم وزیر (م 840 ق) براى اولین بار به صراحت از انقراض کامل حسینیه خبر مى دهد:
«زیدیه با آنان مقابله کردند و تا نابودى آنان جهاد نمودند و اینک خداى را سپاس که کسى از آنان باقى نمانده است.»[163]
امام احمد بن یحیى بن مرتضى (م840 ق) نیز از انقراض حسینیه خبر داده است.[164]
احمد بن عبدالله وزیر (م 985 ق) نیز که پیش از این، سخن او را در خصوص امتداد حسینیه تا زمان امام یحیى بن حمزه آوردیم، از شخصیتى که از او با عنوان و نام فقیه عبدالله ورد یاد کرده، نقل مى کند که او تا قبل از سال 840 هجرى قمرى که مرگ و میرى فراگیر در یمن اتفاق افتاد، یکى از بزرگان «ثلا» را مى شناخته که به زنده بودن حسین و اعتقادات حسینیه معتقد بوده است.[165]
ابن ابى رجال (م 1092 ق) هم مى گوید:
اعتقادات حسینیه در طول حدود 300 سال و تا حدود سال 700 هجرى قمرى در میان مردم و جاهلان شیعه ادامه یافت. و از آن پس آنان متلاشى شده، رو به کمى گذاشتند و باقى مانده اى از آنان در میان جاهلان شیعه و غیر شیعه در مناطق «حیام» و اطراف آن و در مناطقى در غرب صنعاء باقى ماندند تا این که در رأس سال 800 هجرى قمرى قبر حسین بن قاسم در «ذى عرار» آشکار شد، و توهمات آنان درهم ریخت.[166]
و بالاخره در آخرین گزارش هایى از این دست، در قرن یازدهم هجرى قمرى از شخصیتى نام برده مى شود به نام حسین بن على بن صلاح عبالى (م 1080 ق) که على رغم انقراض کامل حسینیه از چند قرن قبل، به عقاید آنان معتقد بوده، ارادتى ویژه به حسین بن قاسم و تألیفات او داشته است![167]
از مجموع گزارش هاى متعدد و مختلفى که نقل شد، مى توان دریافت که فرقه حسینیه در طول قرن پنجم تا هفتم هجرى قمرى به مدت سه قرن حضورى جدى و مطرح داشته و در قرن هشتم حضور آنان کم فروغ و کم تعداد بوده است و در نیمه اول قرن نهم دیگر چیزى به نام حسینیه مطرح نبوده و حداکثر تا سال 840 هجرى قمرى، تنها افراد معدودى به باورهاى آنان وفادار بوده اند و از آن پس به کلى ناپدید شده اند. در این خصوص نسبت هایى که در قرن یازدهم هجرى قمرى به حسین بن على عبالى داده شده، یک مورد کاملا استثنایى است.
کتابنامه
آملى، على بن بلال (م قرن پنجم ق)، تتمة المصابیح. منتشر شده با المصابیح.
ابن مرتضى، مهدى لدین الله احمد بن یحیى (م 840 ق)، المنیة و الأمل فى شرح الملل و النحل. مؤسسة الکتاب الثقافیة، 1988.
ابن یعقوب، حسین بن احمد (زنده در 393 ق)، سیرة الإمام المنصوربالله القاسم بن على العیانى. صنعاء: دارالحکمة الیمانیة، چاپ اول، 1417/1996.
اشعرى، ابوالحسن على بن اسماعیل (م 303 ق)، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین. فرانتز اشتاینر، چاپ سوم، 1400/1980 م.
اصفهانى، ابوالفرج على بن حسین (م 356 ق)، مقاتل الطالبیین. قم: منشورات الشریف الرضى، چاپ اول، 1414.
اکوع، اسماعیل بن على (معاصر)، نشوان بن سعید الحمیرى و الصراع الفکرى و السیاسى و المذهبى فى عصره. دمشق: دار الفکر، چاپ اول، 1417/1997.
ــــــــــــــ هجر العلم و معاقله فى الیمن. دمشق: دار الفکر، چاپ اول، 1416/1995.
بروکلمان، کارل، تاریخ الأدب العربى. بیروت: دارالکتاب الإسلامى، چاپ دوم.
جرموزى، مطهر بن محمد بن احمد (م 1076 ق)، النبذة المشیرة إلى جمل من عیون السیرة القاسمیة. صنعاء: مکتبة الیمن الکبرى، تصویر نسخه خطى.
حبشى، عبدالله بن محمد (معاصر)، مصادر الفکر الإسلامى فى الیمن. ابوظبى: المجمع الثقافى، 1425/2004.
حسنى، ابوالعباس احمد بن ابراهیم (م 353 ق)، المصابیح. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1422/2002.
حسنى، متوکل على الله احمد بن سلیمان (م 566 ق)، حقائق المعرفة. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1424/2003.
ــــــــــــــ الحکمة الدُریّة، بخش منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین.
حسنى، منصور بالله حسن بن بدرالدین (م 670 ق)، أنوار الیقین فى إمامة أمیرالمؤمنین. نسخه خطى، تصویر نسخه 1298 ق.
حسنى، منصور بالله عبدالله بن حمزه (م 614 ق)، الشافى. بیروت: مؤسسه الأعلمى، چاپ اول، 1406/1986.
ــــــــــــــ العقد الثمین فى أحکام الأئمة الطاهرین. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1421/2001.
ــــــــــــــ المجموع المنصورى. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1422/2002.
ــــــــــــــ شرح الرسالة الناصحة. صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 1423/2002.
حمیرى، نشوان بن سعید (م 573 ق)، (رسالة) الحور العین. مکتبة الخانجى، چاپ اول، 1948.
ــــــــــــــ شرح رسالة الحور العین. منتشر شده با رسالة الحور العین.
خزرجى، العسجد المسبوک، فیمن ولى الیمن من الملوک، صنعاء: وزاره الإعلام و الثقافة، تصویر نسخه خطى، چاپ دوم، 1981م.
دفترى، فرهاد (معاصر)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى. تهران: فروزان، چاپ اول، 1375 ش.
دیلمى، محمد بن حسن (م 711 ق) قواعد عقائد آل محمد(ص). نسخه خطى، تصویر نسخه 1328 ق.
ربعى، مفرح بن احمد (زنده در 485 ق)، سیرة الأمیرین الجلیلین الفاضلین القاسم و محمد ابنى جعفر بن الإمام القاسم بن على العیانى. بیروت: دارالمنتخب العربى، چاپ اول، 1413/1993.
زحیف، ابن فند محمد بن على (م 916 ق)، مآثر الأبرار فى تفصیل مجملات جواهر الأخبار. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1423/2002.
زرکلى، خیرالدین، الأعلام. بیروت: دار العلم للملایین، چاپ نهم، 1990.
زید بن على بن حسین (م 122 ق)، مجموع کتب ورسائل الإمام الأعظم زید بن على(ع). صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، چاپ دوم، 1424/2003.
زید بن على، تیارات معتزلة الیمن. صنعاء: المرکز الفرنسى للدراسات الیمنیة، چاپ اول، 1997.
شامى، احمد بن محمد (م 1426 ق)، تاریخ الیمن الفکرى فى العصر العباسى. بیروت: منشورات العصر الحدیث، چاپ اول، 1407/1987.
شرفى، احمد بن محمد بن صلاح (م 1055 ق)، اللئالى المضیئة فى أخبار الأئمة. نسخه خطى، تصویر نسخه 1034 ق.
عباسى علوى، على بن محمد بن عبیدالله (قرن سوم)، سیرة الهادى إلى الحق یحیى بن الحسین. بیروت: دارالفکر، چاپ دوم، 1401/1981.
عِیانى، مهدى لدین الله حسین بن قاسم (م 404 ق)، المعجز الباهر، فى العدل و التوحید لله العزیز القاهر. منتشر شده در من مجموع کتب و رسائل الإمام العیانى.
ــــــــــــــ من مجموع کتب و رسائل الإمام العیانى. صنعاء: مرکز التراث و البحوث الیمنى، چاپ اول، 1424/2003.
قاسمى، حمیدان بن یحیى بن حمیدان (م قرن هفتم ق)، بیان الإشکال فیما حکى عن المهدى من الأقوال. منتشر شده در مجموع السید حمیدان.
ــــــــــــــ التصریح بالمذهب الصحیح. منتشر شده در مجموع السید حمیدان.
ــــــــــــــ مجموع السید حمیدان. صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 1424/2003.
قاسمى، یحیى بن حسین، طبقات الزیدیة الصغرى. نسخه خطى، تصویر نسخه 1094 ق.
ــــــــــــــ غایة الأمانى فى أخبار القطر الیمانى. القاهره: دار الکتاب العربى، 1388/1968.
لحجى، مسلّم بن محمد بن جعفر (زنده در 552 ق)، تاریخ مسلّم اللحجى. بخش هاى منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین.
مانگدیم حسینى، مستظهر بالله احمد بن حسین (م 425 ق)، شرح الأصول الخمسة. قاهره: مکتبة وهبة، چاپ دوم، 1408/1988.
محلّى، حمید بن احمد (م 562 ق)، الحدائق الوردیة فى مناقب الأئمة الزیدیة. صنعاء: مرکز بدر العلمى و الثقافى، چاپ اول، 1423/2002.
ــــــــــــــ الرسالة الزاجرة. نسخه خطى، تصویر نسخه 1049 ق.
مسعودى، على بن حسین (م 346 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر. بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1411/1991.
مؤیدى، مجدالدین بن محمد (معاصر)، التحف شرح الزلف. صنعاء: مکتبة بدر، چاپ سوم، 1417/1997.
ناشىء اکبر (م 293 ق)، مسائل الإمامة. بیروت: المعهد الآلمانى للأبحاث الشرقیة،
چاپ دوم، 2003.
نوبختى، حسن بن موسى (م قرن چهارم ق)، فرق الشیعة. بیروت: دار الأضواء، چاپ دوم، 1404/1984.
وجیه، عبدالسلام بن عباس (معاصر)، أعلام المؤلفین الزیدیة. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1420/1999.
ــــــــــــــ مصادر التراث فى المکتبات الخاصة فى الیمن. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن على الثقافیة، چاپ اول، 1422/2002.
وزیر، احمد بن عبدالله (م 985 ق)، الفضائل (تاریخ بنى الوزیر). نسخه خطى، تصویر نسخه 1053 ق.
وزیر، عبدالله بن على (م 1147 ق)، طبق الحلوى و صحاف المن و السلوى. صنعاء: مرکز الدراسات و البحوث الیمنى، چاپ اول، 1405/1985.
وزیر، محمد بن ابراهیم (م 840 ق)، العواصم و القواصم فى الذبّ عن سنة أبى القاسم. بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ سوم، 1415/1994.
وزیر، هادى بن ابراهیم (م 822 ق)، هدایة الراغبین إلى مذهب العترة الطاهرین. صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 2002/1423.
هارونى، ابوطالب یحیى ین حسین (م 424 ق)، الإفادة فى تاریخ الأئمة الزیدیة. تحقیق محمد یحیى سالم عزان، صنعاء: دار الحکمة الیمانیة، چاپ اول، 1417/1996.
ــــــــــــــ الإفادة فى تاریخ الأئمة السادة. تحقیق هادى بن حسن بن هادى الحمزى، صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 1422/2001.

پی نوشت ها :
 

[138]. نواده قاسم بن جعفر مشهور به شریف فاضل (م 469 ق) که بنابر نقل احمد بن مفرح پدرش محمد در سال 478 ق بر جنازه عموى خود محمد بن جعفر مشهور به ذوالشرفین نماز گذارده است; (سیرة الأمیرین، ص281) و به همراه پسر عمویش جعفر بن محمد بن جعفر که جانشین پدر خود ذوالشرفین شد، پس از ذوالشرفین به عنوان دو بزرگ خاندان در اواخر قرن پنجم مطرح بوده است; (همان، ص284) بنابراین مى توان تاریخ زندگانى شخصیت مورد نظر ما را که فرزند اوست، نیمه اول قرن ششم دانست.
[139]. الحکمة الدُریّة، بخش منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین، ص353.
[140]. در اینجا ظاهرا مراد از قاسمیه همان حسینیه است که از پیروان آن به دلیل انتساب نسبى سرکردگانشان به قاسم عیانى (م 393 ق) با این تعبیر یاد شده است و نباید آن را با قاسمیه که گرایشى از زیدیان پیرو مکتب قاسم بن ابراهیم رسى (م 246 ق) است، اشتباه گرفت.
[141]. حجّ الأنام إلى المخصب من منى 000 و إلى مذاقة حجّ آل قاسم (الفضائل، نسخه خطى، برگ216).
[142]. گزارش دو سفر حج امیر ذوالشرفین را ببینید: سیرة الأمیرین، ص125 و ص127.
[143]. طبقات الزیدیة الصغرى، نسخه خطى، برگ2/58; نشوان بن سعید، ص20 به نقل از الفضائل.
[144]. رک: سیرة الأمیرین، ص110 و ص114
[145]. تاریخ مسلّم اللحجى، بخش هاى منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین، ص343.
[146]. الحکمة الدُریّة، بخش منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین، ص353.
[147]. شرح رسالة الحور العین، ص157; قواعد عقائد آل محمد(ص)، نسخه خطى، برگ392.
[148]. حقائق المعرفة، ص493.
[149]. پیش از این در همین نوشتار به برخى از درگیرى هاى امام احمد بن سلیمان با حسینیه در قرن ششم اشاره کردیم. و پس از این هم اشاره خواهیم کرد در خصوص نشوان بن سعید نیز هر چند صاحب الفضائل نقل کرده که پدر او سعید بن نشوان و خود او در آغاز از حسینیه بوده است، در ادامه تصریح دارد که او از این مذهب برگشته و میان او و پیروان حسینیه دشمنى و درگیرى بالا گرفته است. ببینید: الفضائل، نسخه خطى، برگ 215ـ216; مآثر الأبرار، ج2، صص712ـ714 و صص778ـ781.
[150]. شرح رسالة الحور العین، ص157; قواعد عقائد آل محمد(ص)، نسخه خطى، برگ392.
[151]. رک: تاریخ مسلّم اللحجى، بخش هاى منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین، ص329، ص332، صص334ـ335 و ص340.
[152]. الحکمة الدُریّة، بخش منتشر شده در ملحقات سیرة الأمیرین، ص353.
[153]. مآثر الأبرار، ج2، ص717; طبقات الزیدیة الصغرى، نسخه خطى، برگ1/59; غایة الأمانى، ص251.
[154]. امام ابوهاشم حسن بن عبدالرحمن (م 431 ق) در سال 426 هجرى قمرى، امام ناصر ابوالفتح دیلمى (م444 ق) در سال 437 هجرى قمرى و امام حمزة بن أبى هاشم (م 458 ق) در سال 458 هجرى قمرى سه شخصیت مدعى مقام امامت زیدیه یمن در قرن پنجم بودند که حسینیه و اَشراف قاسمى کم و بیش با آنان همکارى نیز کرده اند. رک: غایة الأمانى، ذیل سال هاى مذکور.
[155]. به عنوان نمونه امام ابوالفتح دیلمى، منصب امیر الامرایى را در سال 438 هجرى قمرى به جعفر بن قاسم عیانى مى سپارد. رک: غایة الأمانى، ص247.
[156]. رک: مآثر الآبرار، ج2، صص766ـ768; الفضائل، نسخه خطى، برگ216; اللئالى المضیئة، ج2، نسخه خطى، برگ229; غایة الأمانى، صص317ـ318.
[157]. رک: الفضائل، نسخه خطى، برگ 215 و 219.
[158]. الحدائق الوردیة، ج2، ص121.
[159]. هدایة الراغبین، پاورقى، ص296.
[160]. قواعد عقائد آل محمد(ص)، نسخه خطى، برگ392.
[161]. الفضائل، نسخه خطى، برگ217.
[162]. هدایة الراغبین، ص296.
[163]. العواصم و القواصم، ج3، ص421.
[164]. المنیة و الأمل، ص92.
[165]. الفضائل، نسخه خطى، برگ217.
[166]. مقدمه من مجموع کتب و رسائل الإمام العیانى، ص29.
[167]. طبق الحلوى، ص254; هجر العلم و معاقله فى الیمن، ج3، صص1388ـ1389.
 

منبع: پایگاه دانشگاه ادیان و مذاهب