بندر تاریخی سیراف ؛ مرکز تجمع ادیان گوناگون

بندر تاریخی سیراف در ساحل خلیج فارس به فاصله 230 کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر در شهرستان کنگان واقع است. در تاریخ دریانوردی گزارشات مورخیننشان از حضور پارسیان در خلیج فارس و دریای عمان دارد: هرودوت به عظمت ناوگان دریایی هخامنشی و نئارکوس دریانورد یونانی درباره بنادر آباد و پهلوگیری کشتی ها در ساحل دریایی پارس اشاره می کند. یازده شهر بندری توسط اردشیر بابکان در سواحل خلیج فارس ایجاد می شود. در دوره ساسانی و در زمان خسرو اول دریانوردی در خلیج فارس گسترش می یابد و ناوگان آن ها در اقیانوس هند و اطراف چین حضور داشته اند. کاوش های باستان شناسی در سیراف نشان از حضور ساسانیان در این منطقه از خلیج فارس است. سکه های ساسانی، جاهای دیدنی سیراف و وجود آثار تاریخی حضور آن ها در منطقه را مسلم و قطعی می کند. پس با ما در مجله همگردی همراه باشید برای تماشای جاذبه های گردشگری بندر سیراف...

بندر تاریخی سیراف

جاهای دیدنی سیراف کم نیست و بندر تاریخی سیراف از جنبه های گوناگون مورد توجه بوده است: قرار داشتن در مسیرهای ارتباطی، جایگاه بندر تجاری شاخص در خلیج فارس، مرکزیت تجمع ادیان گوناگون، مرکز دریانوردی ایرانیان. نام سیراف غالبا در کنار شهرهای مهم بصره و شیراز آمده و مورخین به راه های تجاری بین شیراز و سیراف اشاره کرده اند.
نویسندگان سده های نخست اسلامی بندر سیراف را به عنوان مرکز تجارت ایران و از بنادر مهم جهان دانسته اند و معرفی شده است. کشتی های پارسی، چینی و هندی در این بندر به امور واردات و صادرات کالا می پرداختند. سلیمان سیرافی، مسعودی، اصطخری، مقدسی و دیگر مورخین و جغرافیانویسان از بناها و ثروت مردمان آن سخن گفته اند.
نخستین گزارش تاریخی مربوط به سیراف را ابن الفقیه به سال 850 میلادی نوشته است که در آن تجارت بین ایران و هندوستان را توضیح می دهد. بازرگانی به نام سلیمان سیراف در گزارشی می گوید که محصولات خاورمیانه به مقصد چین از راه سیراف حمل می شده است. ابوسعید سیراف بازرگان سیراف را در جده، دریای احمر و زنگبار ملاقات کرده است. وقتی مسعودی از ماداگاسکار بازدید می کند متوجه کشتی های زیادی از سیراف و عمان شده و کشتی هایی متعلق به بازرگانان سیراف در راس خلیج فارس در بندر ابله و آبادان مشاهده می کند. اصطخری اطلاعاتی راجع به سیراف جمع آوری نموده است. اصطخری می نویسد که در کوره اردشیر سیراف دومین شهر بزرگ بعد از شیراز بوده و با وجود گرمی هوا و نایاب بودن آب آشامیدنی، میوه و سبزیجات دارای عمارت های باشکوه و شهری ثروتمند بوده است. در سیراف خانه هایی چندین طبقه که چوب آن از آفریقا وارد می گردید، به وسیله تجار بنا می شد و هر کدام در حدود سی هزار دینار مخارج داشت. این حوقل می نویسد سیراف دارای سه عبادتگاه است. طبق گزارش های اصطخری که بازرگانان سیراف معامله می کردند عبارت بود از: کافور، عاج، کاغذ، کفش های چوبی، عطر و ادویه. سیراف بازار خوبی برای صدف و مروارید نیز بود. از محصولات آن بندر می توان چادر و دستمال کتانی را نام برد. مقدسی می نویسد در اواخر قرن دهم میلادی زلزله ای که به مدت هفت شبانه روز طول کشید در سال 977 میلادی باعث ویرانی سیراف گردید و عده ی زیادی از تجار، به شهرهای دیگر کوچیدند. بعد از سقوط سلسله ی آل بویه بیشتر عبور و مرورهای بازرگانی از سیراف به کیش، منتقل گردید. زمانی که یاقوت حموی سیراف را دید، شهر بکلی خراب بود. ساکنین آن اندک و مردمی فقیر بودند. تنها ساختمان بزرگ، مسجدی با پایه هایی از چوب بود و نام سیراف به "شیلو" تغییر یافته بود.
جاذبه های گردشگری بندر سیراف اولین بار در سال 1812 میلادی به وسیله "جمیز موریه" گزارشگر دید کاپیتان ج. ب. کمپتورن در سال 1835 میلادی اولین کسی بود که جاهای دیدنی سیراف قدیم را به درستی تشخیص داد سپس "کمودور اترسی" و کاپیتان "آرتور. استیف" نیز سیراف را بررسی کردند. "کمپتورن" و "استیف" اولین نویسندگانی بودند که راجع به سیراف مطالبی نوشتند. در قرن بیستم بندر سیراف مورد بازدیدهای متعدد قرار گرفت که می توان نام هیئت فرانسوی به سرپرستی "موریس پزار" و "سرآرنولدویلسون" در سال 1911، سراورل استین در سال 1933، کارل لیندبرگ در سال 1940 و پرفسورلوئی واندنبرگ در 1960-61 را یادآور نمود. کاوش های هیات انگلیسی به سرپرستی دکتر وایت هاوس در سال های 1966 تا 1973 میلادی بیشتر منجر به شناسایی آثار اسلامی شد که شامل مجموعه آثار دستکند، مسجد جامع، خانه های اعیانی، بازار، حمام، خانه های مسکونی، کارگاه سفال، قور خانه و... بود که مربوط به قرون دوم تا پنجم ه ق بوده است.

مسجد جامع

مسجد جامع از دیگر جاهای دیدنی سیراف، در ساحل بندر تاریخی سیراف آثار ستون ها و دیواره کم ارتفاعی از یک ساختمان بزرگ به وسیله استین کشف گردید و او باور داشت که این آثار مربوط به مسجدی است که یاقوت حموی شرح آنرا داده است. پایه ها و دیواره ی مسجد از قلوه سنگ و ملات ساروج می باشد. پایه ستون ها از اساس چهارگوش بوده اند و استفاده از تخته سنگ های بزرگ مسطح نشانه ی آن است که مسجد ستون های چوبی داشته است. بسیاری از پایه ستون ها بعدها با یک پشتیبان نیم دایره تقویت شده اند. فرسایش ناشی از آب دریا که در زاویه جنوب غربی مسجد تخریباتی داشته، آشکار می کند که پایه های غربی ترین طاق نمای شبستان متصل است به چهار طاق نمای اول که در زاویه ی جنوب غربی با یک پشتیبان گرد تقویت شده اند. مسجمد جامع از زیباترین جاهای دیدنی سیراف، در ابتدا دارای محدوده ی مستطیل شکل بوده که اضلاع آن 52 متر طول و 44 متر عرض بوده است. مسجد جامع در دو دوره ی زمانی ساخته شده است، اولین مرحله مربوط به اواسط یا اواخر قرن نهم میلادی است و مدتی پس از تخریب مسجد جامع یک سازه ی محقر بر روی ویرانه های شبستان ساخته شده که مساحت فضای داخلی آن تنها 7/11 در 3/6 متر است. دکتر وایت هاوس آن را مسجد نو می داند. در جبهه ی جنوبی مسجد نو یک حیاط قرار داشته و یک آب انبار چهارگوش در حیاط مسجد جامع دیده می شود که شاید هم دوره با مسجد نو باشد. تاریخ ساخت مسجد نو مشخص نیست.

خانه های سیراف

در کناره ی ساحل یکی از جاذبه های گردشگری بندر سیراف به فاصله 150 متری شرق مسجد جامع یک ساختمان سنگی عظیم وجود داشته که احتمالا مسکونی بوده است. این ساختمان از سمت جنوب به وسیله ی دریا احاطه شده و فرسایش یافته است به طوری حدود اصلی این جبهه را به طور قطع نمی توان تعیین کرد. احتمالا هم نظر استین که این ساختمان تا "دیواره دریا" امتداد داشته و هم به عنوان نمونه یکی از خانه های توصیفی اصطخری که دارای طبقات متعدد بوده اند صحیح است. دیوارهای ساختمان از قلوه سنگ و ساروج و کف آن سنگ فرش یا ساروج بوده است که حداقل دوبار تغییراتی در آن ایجاد شده است. از مشخصه های داخلی این ساختمان یک سکوی کوتاه و دو تنور پخت نان قابل ذکر می باشد.

کوره ها

کوره ها از جذاب ترین جاذبه های گردشگری بندر سیراف، نزدیک به حومه غربی بندر تاریخی سیراف در ناحیه ای قرار گرفته که احتمالا در قرن دهم میلادی نقطه نهایی گسترش شهر بوده است. این کوره ها مجموعه ای صنعتی به ابعاد حداقل 50 متر مربع را تشکیل داده اند و از یک سو به ساحل منتهی می شوند. گمان می رود سفالینه ها از راه دریا به سکونتگاههای ساحلی خلیج فارس و نقاط دورتر حمل می شده است. این مجموعه یک حیاط با دیوارهای قلوه سنگ و ملات ساروج دارد در این حیاط کوره و همچنین گودال های زباله مملو از ضایعات وجود دارد. دست یافته های سطحی محوطه نشان می دهد که مناطق کارگاهی به سمت شمال و غرب گسترده اند. ظروف ساخت این کارگاه نشان می دهند که کوره سفال پزی مربوط به اواخر دوره شکوفایی این شهر بوده است.

بقعه یا مسجد امام حسن بصری

آثار این مسجد روی لبه دماغه ای در گوشه شمال غربی بندر تاریخی سیراف است که دره های کنارک و شیلاو را جدا می کند. اطراف آن مقبره های صخره ای بیشماری است و کل منطقه پوشیده از سنگ قبرهای شکسته است. محوطه شامل مسجد، وضوخانه و یک قبرستان محصور با دیوار است، سکه ها و ظروف مکشوفه از محل نشان می دهد که مسجد بین قرون سیزدهم و پانزدهم میلادی ساخته شده است. با توجه به سنن محلی بنا یک آرامگاه است ولی در محل به نام مسجد امام حسن بصری معروف است. این بنا کاملا مربع شکل است، قسمت مرکزی حیاط زیبایی داشته است، ضلع رو به قبله یک محراب کوتاه است که با قطعات گچبری و قالب ریزی شده تزیین گردیده است. حیات به یک دالان (هشتی) راه می یابد که قطعات گچبری دارد و فراسوی دالان راهرو قرار دارد. در هر طرف دالان یک اتاق چهارگوش واقع شده است.

منطقه گورستان باستانی یا گورهای خانوادگی

این گورستان در محوطه ی شیب دار و مشرف به منتهی الیه غربی بندر تاریخی سیراف و در شمال مسجد امام حسن بصری قرار گرفته است و از دیگر جاهای دیدنی سیراف است. آرامگاه های زیادی در این مکان وجود دارد. احتمالا مقصود از بنای آرامگاه ها قرار دادن استخوان مردگان بوده است. در این گورستان حدود 40 آرامگاه باستانی وجود دارد که اندازه ی آن ها متفاوت است، دیوار آرامگاه ها مرتفع بوده که می شود با مقبره ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد. در یک آرامگاه ها چندین جسد به طور گروهی دفن شده است و جهت آن ها شمالی- جنوبی است و با قلوه سنگ و گچ بنا شده اند.

کارگاه سفال سازی

کارگاه سفالگری از شگفت انگیزترین جاهای دیدنی سیراف در نزدیکی حاشیه ی بندر تاریخی سیراف دقیقا بالاتر از ساحل در پنجاه متری دیوار شهر قرار دارد. محل سفال سازی عبارت از یک بنای بزرگ و چهار حیاط متصل به آن است که شامل کوره ها، کارگاه ها، چاه ها و فضاهایی آماده سازی خاک رس است. بنای بزرگی در گوشه ای از حیاط قرار گرفته بود که تقریبا مربع شکل بود. دو را ورودی و هشت اتاق بزرگ در آن حیاط ساخته شده بود. هر اتاق کاربری خاصی داشت و تولیدات این مجموعه به سرعت به کارگاه های پخت سفال منتقل می شد. مجموعا 30 عدد کوره وجود دارد که بیشترشان کوچک بوده و پلانی بیضی یا مدور دارند. هر کوره یک جایگاه آتش (تنور) داشته و در بالای سقف گنبد شکل تنور، محلی برای انباشتن ظروف سفالی وجود داشت.

قورخانه و حمام

در دماغه ی مرتفعی در سمت غربی سیراف دو بنا در کنار یکدیگر واقع است. بنای بزرگ که در محل به بنگسار معروف است به ابعاد 31*51 متر بوده و شبیه کاروانسرا است. یک حمام نیز در کنار آن قرار دارد. بنای پی دیواره ها با تخته سنگ و ملات ساروج است. قطر ستون ها نشان می دهد که شبیه برج دیده بانی بوده و در اطراف آن تعدادی اتاق و حیاط مستطیل شکل قرار داشته است. این ساختمان شباهتی به هیچ یک از بناهای دیگر سیراف ندارد. شکل کلی، موقعیت و وجود برج در این مجموعه چنین می رساند که محلی برای هدایت یا فانوس دریایی برای کشتی هایی بوده که که به بندر وارد می شدند و ایجاد بنا بر روی دماغه برای مقر فرماندهی نیروی دریایی بوده و شاید حمام نیز جهت استفاده فرماندهان به کار می رفته است قورخانه و حمام مربوط به سده های نهم و دهم میلادی است.  

بقایای قصر

این قصر ساختمانی است که مساحت آن به ابعاد 80*110 متر است و در دماغه ساحلی و محل انشعاب چشمه ای قرار دارد که به مسجد جامع و بازار مشرف می باشد. اندازه ی آن ثابت می کند که محل سکونت باشکوهی بوده است. مطالعات باستان شناسی این نظریه را تایید می نماید که احتمالا یک قصر بوده است. گرچه روشن نیست که آیا آن قصر متعلق به یک شخص ثروتمندی بوده و یا یک ساختمان مهم دولتی مثلا مرکز اقامت فرماندار یا حاکم شهر بوده است. اما از زیباترین و برجسته ترین جاذبه های گردشگری بندر سیراف است.

بازار

در بیرون از مسجد جامع سیراف سازه های کوچک و یک کوچه باریک واقع شده که از بهترین جاهای دیدنی سیراف است. پلان اتاق ها چنین می نماید که همگی مغازه هستند. این اثر شامل قسمت هایی از پنج بنا در دو سوی یک کوچه است که از شرق به غرب و به موازات ساحل امتداد دارد. در جانب شمال کوچه سه ساختمان وجود داشته: یک ردیف مغازه، یک سازه ی اداری حیاط که شاید کارگاه سفال باشد و یک حمام. در شرق ساختمان بزرگ ردیفی از مغازه ها دیده می شوند. دیواره های بنا با ملاط گچ کار شده است. دکان های کوچک هستند. دیوارهای تیغه ای بدون درز هستند و هر اتاق فقط از راه خیابان قابل دسترسی است. در چندین اتاق آثاری از تنور دیده می شود. دکان ها در طرف شمال شرقی وضوخانه مسجد امتداد داشته و مسجد جامع از طرف خشکی به وسیله بازار محاصره بوده است. در طرف دیگر مغازه ها، ساختمان مهم دیگری شامل یک انبار بزرگ و یک حمام عمومی و یک مسجد واقع بوده است. بنای اصلی انبار بزرگ است که نزدیک بازار قرار دارد.