در بین عناصر آب، آتش، باد و خاک، از دوران باستان ایران، آتش پراعتبارترین عنصر و پاک کننده ترین بوده است. در اوستا آمده که آتش فرزند زمین و اهورامزداست و از این رو روشن نگاه داشتن آن نشانه ای اهورایی و شعله ی آتش بیانگر فروغ ازلی می باشد. از این رو است که در آتشکده ها، آتش خاموش نمی شود. در بین جشن های زردشتیان، جشن های زمستانی یلدا، چهارشنبه سوری و سده یا پنجاه به نوروز اعتبار ویژه ای در بین جشن های دیگر دارند. تاریخچه جشن سده از دیدگاه فردوسی از پیدایش آتش، به صورت اتفاقی توسط هوشنگ شاه اغاز می شود. هوشنگ شاه به شکرانه ی پیدایش آتش، به نیایش اهورامزدا می نشیند و از آن پس آن را جاودان فروزان نگاه می دارند و مردم به ستایش آتش می پردازند که آن را جشن سده یا سده سوزی یا پنجاه به نوروز می نامند. در ادامه علاوه بر بیان تاریخچه جشن سده در ادوار مختلف، به چگونگی برگزاری جشن سده پرداخته می شود. با مجله همگردی همراه باشید.
تاریخچه جشن سده پیش از اسلام
به روایت فردوسی، پیدایش سده به زمان پادشاهی هوشنگ نسبت داده شده است و به روایت ابوریحان بیرونی، رسمی شدن برگزاری این جشن به زمان اردشیر بابکان باز می گردد. اما به طورکلی در هیچکدام از اسناد تاریخی و تاریخچه جشن سده، هیچ اشاره ای به چگونگی برگزاری آن نشده است.
تاریخچه جشن سده پس از اسلام
مورخان زیادی از دوران غزنویان، سلجوقیان تا دوران مغول چگونگی برگزاری جشن سده در دربار دوران خود را به ثبت رسانده اند، ولی متاسفانه از چگونگی برگزاری این جشن در میان عامه ی مردم چیزی ثبت نشده است. اسناد موجود مبنی بر این هستند که جشن پنجاه به نوروز در آن زمان باشکوه فراوان برگزار می شده است.
آیین کنونی برگزاری جشن سده
امروزه نیز جشن سده یا سده سوزی یا جشن پنجاه به نوروز در شهرها و روستاهای زردشتی نشین ایران، به صورت پراکنده برگزار می شود. زردشتیان شهرهایی چون کرمان، سیرجان، جیرفت، میبد، اردکان، روستاهای اهواز، شیراز، اصفهان و حتی زردشتیان سوئد، کالیفرنیا و استرالیا شب دهم بهمن ماه آتشی با چهل هیزم به نشان از چله ی بزرگ به میدان شهر/ده بر می افروزند و از روی آن می پرند و "سده سده ی دهقانی... چهل کنده ی سوزانی...هنوز گویی زمستانی" را زیر لب زمزمه می کنند.
در مرکز شهر کرمان به صورت رسمی، این جشن همه ساله، در روز دهم بهمن ماه، برگزار می گردد. از اوایل ماه بهمن،هیزم ها از باغات اطراف جمع شده و به محل جشن، که در خیابان سده ی کرمان واقع شده است، آورده می شوند. در غروب روز دهم، سده سوزی انجام می شود. در این روز ظاهر شهر تغییر می کند. شهر زودتر تعطیل می شود، چند ساعتی قبل از برگزاری جشن مردمان به خیابان برگزاری جشن می روند، دست فروش ها به دست فروشی مشغولند و بساط خوردن و آشامیدن جور است. مردم از حومه ی شهرهای دیگر به این مکان می آیند. خرمن آتش، خرمنی بزرگ است که قطر آن به 14 متر و بلندی آن به 6 متر نیز می رسد. قبل از برافروختن آتش موبدان به دعا خوانی، عبادت و سخنرانی می پردازند. نزدیک غروب آفتاب، دو موبد لاله به دست با لباس سفید روحانیون زردشتی به خرمن نزدیک شده و آیین های دینیشان را به جا می آورند و از سمت راست سه بار دور خرمن می چرخند. پس از به جا اوردن آیین ها، با لاله های در دست از چهار سوی خرمن، آن را به آتش می کشانند. پس از فروکش کردن آتش، کسانی که می توانند از روی آتش می پرند و کمی دیرتر در ساعات پایانی جشن آتش بزرگ و فروزان سده به خاکستری تبدیل می شود.تمامی زرتشتیان حاضر در جشن، حتی شده یک مشت، از خاکستر جشن را به نماد برکت و شگون با خود می برند و باقی خاکستر را رسم بر این است که کشاورزان بر خاک زراعیشان می ریزند تا زمین گرم شود و زمستان پایان یابد. روایت است که در پایان شب آبان روز بهمن ماه (دهم بهمن) ستاره گرما به زمین درود می فرستد.
