چرا انقلاب ۱۳۵۷ اسلامی شد؟

چرا انقلاب 1357 اسلامی شد؟

انقلاب اسلامی، همان گونه که از نام آن پیداست، در چارچوب رویکرد اسلامی به عرصه ی سیاسی به وقوع پیوست. قطعاً این سؤال برای افرادی که فضای سال های 56 و 57 را از نزدیک رؤیت نکرده اند به وجود می آید که چگونه شد که در میان گروه های متعدد سیاسی آن زمان، این اسلام گرایان و مذهبیون بودند که توانستند نقش محوری در پیروزی انقلاب بازی کنند؟ این سؤال بحث محوری مقاله ی حاضر است. در این مقاله، ضمن نام بردن از الزامات وقوع انقلاب در هر کشوری، تشریح خواهیم نمود که چرا گروه های غیرمذهبی پتانسیل و توان لازم را برای اینکه بتوانند نقش محوری در انقلاب ایفا نمایند نداشتند و در مقابل، این مذهبیون بودند که تمام وجوه انقلاب را به دست گرفتند.

برای رسیدن به این مقصود، ابتدا الزامات انقلاب ها را بر می شماریم و پس از آن، به آسیب شناسی گروه های غیرمذهبی اشاره می کنیم و در نهایت، آنچه را که باعث شد اسلام گرایان نقش محوری در انقلاب داشته باشند برمی شماریم.

ایدئولوژی، سازمان دهی و بسیج؛ سه ضلع مثلث انقلاب

انقلاب ایران در چارچوب انقلاب کلاسیک به وقوع پیوست. اساس و بنیان یک انقلاب کلاسیک را سه عنصر تشکیل می دهد: «رهبری کارا و قدرتمند»، «ایدئولوژی سیاسی بی بدیل» و سرانجام «توان بسیج سیاسی علیه رژیم حاکم». در انقلاب های کلاسیک، همیشه یک رهبر کاریزما حضور دارد. جذبه ای که در منش، بینش و روش مبارزه ی او وجود دارد، نیروهای متعدد سیاسی را حول محور او، به سوی رویارویی با رژیم حاکم سوق می دهد. همچنین زمانی که از بسیج سیاسی نیروها سخن به میان می آید، منظور چارچوبی است که در آن، نیروهای متعدد سیاسی که از بسیاری جهات با یکدیگر متفاوت هستند، گرد هم می آیند. در واقع بسیج سیاسی به آن توان تشکیلاتی اشاره دارد که توانایی تظاهرات ها و تجمعات اعتراض آمیز را در درون یک انقلاب کلاسیک ممکن می سازد.

این بسیج منابع، قدرت نیروهای سیاسی را بر روی هم انباشت می کند و پتانسیل مخالفان رژیم را افزایش می دهد. همچنین ایدئولوژی نیز آن باور فکری بی بدیل است که ضمن نقد وضع موجود و نقاط ضعف آن با توجه به آرمان هایی که ایدئولوژی انقلابی در پی آن است، آینده ای را که انقلاب برای جامعه و مردم خود پیش رو دارد ترسیم می کند. توان صف آرایی و جبهه گیری علیه رژیم حاکم، توجیه عقلانی مردمی که با انقلاب همراه هستند و دریافت و ادراک مسئله (ساده سازی آنچه در مبانی فکری انقلاب وجود دارد)، مهم ترین کارکردهای ایدئولوژی است.[1] در انقلاب ایران هر سه عنصر گفته شده از سوی نیروهای اسلام گرا ارائه شد.

در ادامه ی این بحث، پس از ذکر چرایی ناکارآمدی نیروهایی ملی و چپ های مارکسیستی متمایل به شوروی در محوریت یافتن در انقلاب سال 57، به این نکته خواهیم پرداخت که چرا نیروهای اسلامی توانستند در انقلاب ایران محوریت و کانون مبارزه و به زبان علمی، سه رکن انقلاب را به دست گیرند.

از نظر یرواند آبراهامیان، نقش تعیین کننده ی امام خمینی را با دو عامل می توان توضیح داد. عامل اول شخصیت ایشان و به خصوص زندگی ساده و سازش ناپذیری ایشان با طاغوت بود و دومین عامل هوشمندی امام و موقعیت شناسی ایشان در گرد آوردن طیف های مختلف نیروهای سیاسی و اجتماعی در پشت سر خویش.

دلایل ناکارآمدی نیروهای غیرمذهبی در انقلاب اسلامی

الف) بررسی عملکرد نیروهای ملی گرا:

نیروهای ملی گرا را تا پیش از انقلاب اسلامی در قالب نیروهای جبهه ی ملی می شناختند. نقطه ی عطف عملکرد نیروهای ملی گرا در تاریخ معاصر ایران، مبارزه ی آنان در جریان ملی شدن صنعت نفت تا زمان کودتای 28 مرداد 1332 است. در واقع همه ی آوازه ی جبهه ی ملی به مبارزاتی برمی گردد که آنان در کنار نیروهای مذهبی و در رأس آن ها آیت الله کاشانی، برای استیفای حقوق ملی ایرانیان از چنگ استعمارگران انگلیسی داشتند. اما واقعیت آن است که نیروهای ملی گرا پس از کودتای 1332 و تبعید مصدق هرگز نتوانستند به موقعیت قبلی خود بازگردند. به طور کلی، از سال 1328 تا سال 1356، جبهه ی ملی چهار بار به عناوین مختلف تشکیل شد؛ در سال های 1328، 1339، 1344 و سرانجام 1356.

تنها در دوره ی اول، یعنی فاصله ی سال های 1328 تا 1332، بود که جبهه ی ملی توانست در تاریخ ایران نقشی ماندگار داشته باشد. مسئله ی ملی شدن صنعت نفت و مبارزه با شاه در این چارچوب که «شاه می بایست سلطنت کند، نه حکومت» دو هدفی بود که جبهه ی ملی در راستای رسیدن به آن به مبارزه پرداخت. البته در این مبارزه، نیروهای مذهبی به شدت در کنار ملی گرایان فعال بودند و حضور داشتند. در این دوره، جبهه ی ملی مناصب مهم سیاسی در دولت و مجلس را قبضه نمود.

در دوره های بعد، نیروهای جبهه ی ملی از چنان قدرت تأثیرگذاری برخوردار نبودند. اگر بخواهیم به دلایل ناکارآمدی جبهه ی ملی به اختصار اشاره کنیم، می بایست نکات متنوعی را به عنوان نقاط ضعف آنان برشماریم. جبهه ی ملی به مثابه ی یک تشکل جامع و فراگیر اپوزیسیون حکومت در ایران، به دلایل مختلف، از جمله بقاء در حوزه ی روشن فکری، تبدیل نشدن به عنوان یک حزب فراگیر و مردمی، فقدان رهبری مقتدر و بلامنازع، فقدان اجماع و وفاق میان اعضا و نخبگان جبهه، عدم بهره گیری از برنامه های مبارزاتی جامع و فراگیر و اکتفا بیش از حد این جبهه به استفاده از شیوه های انتخاباتی که در بسیاری از مواقع در حکومت پهلوی ها جنبه ی فرمایشی داشت، ساختار غیرحزبی و در مقابل جبهه ای آن که به شدت سست و ضعیف بود و قابلیت انشعاب داشت، عدم برخورداری از کانال های فراگیر و رو به پایین در ارتباطات سیاسی با مردم و همچنین عدم پیوستگی و تشکیلات، نتوانست رهبری مبارزات ضداستبدادی ملت ایران را به خود اختصاص دهد.[2]

در کنار این مسائل، یکی از مهم ترین مسائلی که در جریان انقلاب اسلامی باعث دور شدن مردم از این گروه شد، نبود گرایش های مذهبی درون جبهه بود. عدم علاقه مندی و تنها تظاهر به قوانین اسلامی، باعث شده بود تا آنان نسبت به بسیاری از حساسیت های دینی مردم بی اعتنا باشند: «...گرایش فکری جبهه ی ملی به ملی گرایی، نوعی سکولاریسم و لیبرالیسم سیاسی و اقتصادی که از دیدگاه اکثریت مردم مسلمان ایران و رهبران مذهبی توجیه ناپذیر بود، از عوامل ناکارآمدی فعالیت های این جبهه در صحنه ی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود.» «نتیجه آنکه عدم توانایی لازم در جذب جوانان دانشگاهی... همراهی با دربار و پذیرش نظام سلطنتی در ایران، از دیگر نقاط ضعف آنان محسوب می شود.»[3]

این گونه بود که در جریان مبارزات انقلاب اسلامی، جبهه ی ملی نتوانست رأس هیچ یک از سه ضلع مثلث انقلاب را از آن خود کند.

حساسیت رژیم پهلوی به فعالیت احزاب کمونیستی، ناتوانی حزب توده در جذب بدنه ی مذهبی جامعه که بخش بسیار گسترده ای از جمعیت کشور را تشکیل می دادند و در کنار آن، گرایش به اتحاد جماهیر شوروی، از جمله دلایل عدم موفقیت این حزب در جریان انقلاب سال 57 بود.

ب) بررسی عملکرد نیروهای چپ

در این مقاله مراد از نیروهای چپ، نیروهای متأثر از ایدئولوژی مارکسیستی و تفکرات تابع آن است. این نوع از اندیشه ها پس از پیروزی انقلاب بلشویکی به شدت در جهان گسترش یافت. در ایران نیز احزاب و گروه هایی بودند که به این تفکر بپیوندند. شاید بتوان مهم ترین حزبی را که در ایران به اندیشه های چپ پیوست، حزب توده دانست. حزب توده، که پس از تبعید رضاشاه به ایران و به وسیله ی گروهی از 53نفری که به دلیل فعالیت های اشتراکی در ایران بازداشت شده بودند تشکیل شد، به تدریج فعالیت های خود را گسترش داد؛ به طوری که چندین روزنامه و مجله را به طور هم زمان اداره می نمود. اوج فعالیت های این حزب ورود برخی از اعضای آن در کابینه ی دولت قوام بود. در ماجرای ملی شدن صنعت نفت، این حزب نقشی وارونه و خلاف منافع ملی بازی نمود و البته تاوان این عمل خود را نیز داد؛ زیرا اندکی پس از کودتا، به وسیله ی رژیم متلاشی شد و هرگز نتوانست همچون گذشته احیا شود.

اگرچه حزب توده بزرگ ترین حزب در تاریخ معاصر ایران بوده است که با برخورداری از توان بسیج بالا (عمدتاً در میان طبقات متوسط و کارگران) می توانسته نقشی تأثیرگذار داشته باشد، لیکن حساسیت رژیم پهلوی به فعالیت احزاب کمونیستی، ناتوانی این حزب در جذب بدنه ی مذهبی جامعه که بخش بسیار گسترده ای از جمعیت کشور را تشکیل می دادند و در کنار آن، گرایش به اتحاد جماهیر شوروی، از جمله دلایل عدم موفقیت این حزب در جریان انقلاب سال 57 بود.[4]

گرایش حزب توده به سمت سیاست ها و خواسته های شوروی مشهود بود. در حالی که این حزب در مرداد 1332 و در زمان نخست وزیری ساعد، با اعطای امتیاز نفت به شرکت های آمریکایی و انگلیسی مخالف بود، پس از درخواست شوروی مبنی بر واگذاری نفت شمال به این کشور، از مواضع خود مبنی بر عدم اعطای امتیاز به بیگانگان عدول کرد؛ آن هم با استناد به اینکه دولت شوروی یک دولت ضداستعماری است.[5]

بسیاری از ویژگی ها و مشکلات حزب توده در مورد دیگر سازمان های مارکسیستی همچون «سازمان چریک های فدایی خلق» و «سازمان مجاهدین خلق»، پس از چرخش ایدئولوژیک به سوی مارکسیسم نیز صادق است. مهم ترین معضل در این رابطه، همان جدایی از توده ی مردم ایران بود که گرایش های سیاسی آمیخته به مذهب داشته و دارند. در کنار این مسئله، خط مشی صرفاً چریکی گروه های یادشده باعث می شد تا عملاً در بسیج توده ی مردم ناتوان باشند. حساس نمودن رژیم شاه و اختلافات مداوم درون گروهی، از جمله دلایل دیگر عدم توانایی این گروه ها در جذب مردم بود. این گونه بود که گروه های چپ نیز نتوانستند هیچ یک از سه ضلع مثلث انقلاب را از آن خود کنند.

نیروهای مذهبی و موفقیت در جذب مردم

بر خلاف نیروهای چپ و ملی گرا، نیروهای مذهبی توانستند هر سه ضلع مثلث انقلاب را خود به دست گیرند. مخالفان مذهبی رژیم پهلوی دو دسته بودند؛ یکی عده ای که سوابق تعلیماتی و مذهبی سنتی داشته اند و دیگر آنان که تحصیلات دانشگاهی در ایران یا غرب داشتند، اما افکار سنتی و مدرن را در چارچوب نگرش اسلامی خود پیوند دادند.[6]

سازمان دهی انقلاب اسلامی در چارچوب مساجد و هیئت ها بود. به علاوه اینکه بازار، که در دست نیروهای سنتی اسلام گرا بود نیز تأثیر بسزایی در جذب نیروها داشت. بازاری ها جلسات هفتگی منظمی در منازل، در مورد مسائل و تاکتیک های سیاسی داشتند. این جلسات محل مطلوبی برای بررسی و بحث در مورد تاکتیک های سیاسی و مبارزه بود. بازار به عنوان نقطه ی اصلی مبارزات ضدرژیم بود.[7] نیروهای زیادی نیز بودند که در چارچوب بازار با یکدیگر ائتلاف داشتند. به عنوان مثال، در سال 1341 دو هیئت از کسبه و تجار با هم ائتلاف کردند. ائتلاف کنندگان که بعدها به هیئت های مؤتلفه اسلامی معروف شدند، هیئت مسجد امین الدوله، مسجد شیخ علی و اصفهانی های بازار تهران بودند که ضررهای جدایی را حس نموده بودند.[8]

علاوه بر سازمان دهی، ایدئولوژی انقلاب ایران نیز به دست نیروهای مذهبی چیده شد. در واقع می توان گفت این نیروهای اسلامی بودند که یک گفتمان و اندیشه ی بدیل را در برابر سلطنت ارائه نمودند. به اعتقاد الگار، مکتب تشیع و آموزه های سیاسی اجتماعی آن، مهم ترین علت انقلاب سال 1357 بود.[9] افراد زیادی در قالب تشریح اندیشه ی سیاسی اسلام به فعالیت مشغول بودند. به غیر از امام خمینی (رحمت الله علیه) که در این زمینه نقش رهبر را داشتند، کسانی چون شهید مطهری و شریعتی نیز در این زمینه فعال بودند.

شریعتی جوانان بسیاری را به سوی اسلام سیاسی کشاند؛ به طوری که در مرداد 1352 ساواک، که از نفوذ کلام و افکار انقلابی شریعتی در میان نسل جوان نگران بود، حسینیه ی ارشاد را بست و نشر و توزیع کتاب های او را نیز ممنوع کرد. شریعتی که از همه ی ایسم های غربی بیزار بود، فلسفه ی سیاسی خود را ترکیبی از سنت های غربی و افکار انقلابی قرار داده بود. هدف وی در تمام سخنرانی ها و نوشته هایش، برانگیختن و به حرکت در آوردن تمامی جامعه، به خصوص نسل جوان بود.[10]

امام (رحمت الله علیه) نیز در جایگاه یک تشریح کننده ی اسلام سیاسی بی نظیر عمل نمود؛ به ویژه آنکه سرانجام وی بود که حکومت بدیل و چارچوب سیاسی رژیم آینده را انتخاب نمود و آن جمهوری اسلامی بود که به مردم پیشنهاد شد و مردم نیز با رأی قاطع خود، آن را پذیرفتند. در حقیقت آنچه را که امام تحت عنوان جمهوری اسلامی معرفی نمودند واجد ویژگی های مهمی بود که عبارت اند از «متکی به ضوابط اسلام، متکی به آرای عمومی، متکی به آرای اکثریت مردم، جمهوری بودن شکل حکومت، مستقل بودن حکومت در سیاست خارجی، مبتنی بر عدالت اجتماعی، مبتنی بر آزادی، مخالفت با خودکامگی و مبتنی بر وظیفه ی علما در نظارت بر قوانین.»[11]

اما در کنار این دو ضلع مثلث انقلاب، یعنی سازمان دهی و ایدئولوژی، که توسط اسلام گرایان ممکن شد، رهبری انقلاب اسلامی نیز توسط امام خمینی به سرانجام رسید و بدین ترتیب، هر سه ضلع انقلاب ایران توسط نیروهای مذهبی تکمیل شد.

از نظر یرواند آبراهامیان، نقش تعیین کننده ی امام خمینی را با دو عامل می توان توضیح داد؛ عامل اول شخصیت ایشان و به خصوص زندگی ساده و سازش ناپذیری ایشان با طاغوت بود و دومین عامل هوشمندی امام و موقعیت شناسی ایشان در گرد آوردن طیف های مختلف نیروهای سیاسی و اجتماعی در پشت سر خویش.[12] این گونه بود که از همه جهت انقلاب سال 1357 با پیشتازی و جلوداری نیروهای مذهبی رقم خورد.(*)

منابع:

1.ژان بشلر، ایدئولوژی چیست؟، ترجمه ی علی اسدی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1370، ص 61.

2.علی کریمی مله مجتبی مقصودی، تحولات سیاسی اجتماعی ایران (1320-1357)، تهران، روزنه، 1380، ص 197.

3.سعید صمدی پور، جبهه ی ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388، ص 213 و 214.

4.‍مرشدی زاد، در مجتبی مقصودی، همان، ص 212.

5.جامی، گذشته چراغ راه آینده است: تاریخ ایران در فاصله ی دو کودتا، 1299-1332، تهران، ققنوس، 1385، چاپ هشتم، ص 202 تا 208.

6.نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ترجمه ی دکتر عبدالرحیم گواهی، تهران، انتشارات قلم، ص 361.

7.همان، ص 361.

8.حکیمه امیری، تاریخ شفاهی هیئت های موتلفه ی اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386، ص 147.

9.محمد شجاعیان، انقلاب اسلامی و رهیافت فرهنگی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 184 و 185.

10.غلامرضا نجاتی، تاریخ بیست وپنج ساله ی ایران (از کودتا تا انقلاب)، تهران، مؤسسه ی فرهنگی رسا، 1384، ص 479 تا 482.

11.محسن خلیلی، امام خمینی (سلام الله علیه) توسعه ی سیاسی و کوشش های مدرن، تهران، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (سلام الله علیه)، 1389، ص 79.

12.یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه ی کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیر شانه چی، تهران، نشر مرکز، 1381، چاپ پنجم، ص 490 و 491.