«نمایندگان دولت به استان‌های بحران‌زده سفر می‌کنند.» این خبری است که پس از وقوع هر بحران مهمی در سال‌های اخیر بلافاصله منتشر شده است.
به گزارش ،اعتماد نوشت: زمین‌لرزه ویرانگر که خانه‌های مردم را بر سرشان خراب می‌کند، همه چشم انتظار اقدام دولتند. معمولا نماینده دولت می‌رود و چند روز بعد هم تصمیم‌های دولت برای بازسازی و اسکان موقت و نظایر آن اعلام می‌شود. سیل و حوادث طبیعی و غیرطبیعی دیگر همین وضعیت را دارند. شدت گرد و غبار که نفس مردم استان خوزستان را تنگ کرده است آخرین نمونه از همین مدل تصمیم‌گیری دولتی برای مدیریت بحران است. اما پرسش این است که مردم و مشخصا سازمان‌های مردم‌نهاد در کجای این فرآیند تصمیم‌سازی و اجرا قرار دارند؟
هفته گذشته و بعد از شدت گرد و غبار وزیر جهادکشاورزی و رییس سازمان حفاظت محیط زیست به استان خوزستان سفر کردند تا از مراحل اجرای طرح‌های نهال‌کاری برای بهبود وضعیت کانون‌های داخلی تولید گرد و غبار بازدید کنند. همزمان با این سفر از مجلس هم خبر رسید که رهبر انقلاب با برداشت 150 میلیون دلاری از صندوق توسعه ملی به منظور هزینه در طرح‌های مقابله با گردو غبار در سال 97، موافقت کرده‌اند. در اهواز هم نمایندگان ارشد دولت در مناطق هدف گشتی زدند و پس از برگزاری چند جلسه رسمی به تهران بازگشتند. در شبکه‌های اجتماعی و گروه‌های خوزستانی حامی محیط زیست اما خبرهای دیگری است. فقط کافی است سری به چند گروه تلگرامی بزنیم تا حجم انتقادها و دیدگاه‌های متفاوت از آنچه در فضای رسمی در جریان است را متوجه شویم. «برای خودشون می‌برن و می‌دوزن. دولت اول باید جوابگوی بودجه پارسال باشه. این همه نهال زدند بی‌فایده بود. » اینها را محمد نوشته یکی از اعضای یک گروه تلگرامی حامیان محیط زیست خوزستان. در گروه‌ها و کانال‌های دیگر هم انتقادهای زیادی به شیوه تصمیم‌گیری دولت وجود دارد. تند بودن ادبیات برخی اظهارنظر‌کنندگان نشان می‌دهد که تا چه اندازه شکاف میان ذی‌نفعان این پدیده زیست‌محیطی وجود دارد.
این شکاف نشان‌دهنده جای خالی نهادهای واسط میان دولت و جامعه است. در شرایطی که سازمان‌های مردم نهاد (NGO)های زیست محیطی فراوانی در این استان فعالیت می‌کنند اما انگار که این سازمان‌ها و مدیران محلی و ملی به زبان مشترک برای حل و فصل چالش‌های زیست نرسیده‌اند. شاید یکی از دلایل این اتفاق نگاه از بالا به پایین برخی دولتی‌ها باشد که هنوز هم به قول «محمد درویش»، مدیرکل سابق مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست، «بدون حضور مردم برای مردم تصمیم می‌گیرند.» نقش موثر مشارکت سازمان‌های مردم نهاد در توسعه و به خصوص بهبود وضعیت محیط زیست یک ادعای توخالی نیست بلکه سال‌هاست که جوامع توسعه یافته این اهمیت را دریافته‌اند. سجاد عمرانی‌دهکهان در مقاله‌ای زیر عنوان «نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در حفاظت از محیطزیست» به نتایج یک تحقیق انجام شده در سال 1994 اشاره کرده است. محققان در این پژوهش با عنوان «نهادهای مردمی زیست محیطی در سیاست‌های جهانی، پیوندهای جهانی و محلی» به بررسی سازمان‌های غیردولتی زیست‌محیطی در سطح جهانی پرداخته‌اند. این تحقیق نگاهی به سازمان‌های مردمی حفاظت از محیطزیست به عنوان جنبش‌های اجتماعی که با بسیج منابع می‌توانند نقش موثری در حل بحران‌های زیست‌محیطی داشته باشند به تاثیر نهادهای مردمی حفاظت از محیطزیست در جلب مشارکت‌های مردمی توجه داشته است. محققان بر اساس یافته‌های تحقیق همچنین نهادهای مردمی حفاظت محیط زیست را به عنوان عوامل یادگیری اجتماعی در حفظ محیط زیست معرفی کرده‌اند. از سوی دیگر «دیوید کرتن» با تاکید بر مدل توسعه مردم محور، مردم را در فرآیند توسعه دخیل می‌داند و معتقد است سازمان‌های مردم نهاد گاهی به عنوان ترویج‌کنندگان جهانی توانمندسازی و مدافع انسانی توسعه مردم محور بیشتر توصیف می‌شوند. اما تجربه تاریخی در ایران نشان داده است که هنوز هم سازمان‌های مردم نهاد یا مورد اعتماد نیستند یا اگر به مشارکت دعوت شوند؛ این مشارکت چندان جدی و منجر به نتیجه نیست.
ضعف در تعامل و برقراری ارتباط با سایر سازمان‌ها و تخصصی بودن سازمان‌های مردم‌نهاد، ضعف در مستندسازی و ارایه تجربیات موفق، محدود شدن سازمان‌های مردم‌نهاد تنها به انجام برنامه‌های نمادین، عدم اثرگذاری در تدوین برنامه‌های استانی و... از جمله چالش‌هایی است که موجب تضعیف تاثیرگذاری سازمان‌های مردم نهاد زیست محیطی و مشارکت مردمی شده است.
نمایندگان مجلس: بدون مردم نمی‌شود
به گفته مدیرکل سابق مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست کشوری مانند ترکیه 9 هزار و 700 سازمان مردم نهاد در حوزه محیط زیست دارد و این در حالی است که برابر آمارهای ارایه شده شمار تشکل‌های زیست محیطی کشور به حدود 800 تشکل می‌رسد. اما چرا از ظرفیت همین تشکل‌ها استفاده نمی‌شود؟ برای نمونه وقتی درباره شیوه هزینه کرد بودجه مقابله با گرد و غبار در خوزستان شائبه‌های جدی در میان افکار عمومی وجود دارد چرا سازمان‌های مردم‌نهاد برای نظارت بر فرآیند کار و اعتمادسازی میان مردم و دولت وارد نمی‌شوند. پاسخ این چراها چندان روشن نیست. اما «علی اکبری»، نماینده شیراز و عضو کمیسیون کشاورزی و منابع طبیعی مجلس می‌گوید که «اگر در خوزستان بخشی از کارها به گروه‌های مردمی سپرده شود نتیجه بهتری حاصل می‌شود.» اکبری درباره کیفیت پایین اجرای برنامه‌های مقابله با گرد و غبار مانند طرح نهال‌کاری می‌گوید: «در این باره نمایندگان استان خوزستان بهتر می‌توانند پاسخ دهند. هر طرحی درصدی خطا دارد اما رویکرد دولت به‌طورکلی درست بوده است.» اکبری معتقد است مشکل تالاب‌ها در درازمدت و با برنامه‌های همه‌جانبه قابل حل است. عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس «بی‌اعتمادی» میان ذی‌نفعان را یکی از مشکلات جدی تامین حقابه محیط زیستی در کشور می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه اعتماد مردم خیلی پایین آمده و در برابر هر تصمیمی موضع می‌گیرند.باید اعتمادسازی کنیم.» پس از بارها تماس تلفنی با نمایندگان خوزستان در مجلس، موفق می‌شویم تنها با علی عسگر ظاهری، نماینده مردم مسجدسلیمان در مجلس گفت‌وگو کنیم. ظاهری با اشاره به اینکه 350 هزار هکتار در استان خوزستان وضعیت نامطلوبی دارد، می‌گوید: «نهال‌کاری و سایر اقدامات برای این مساحت بزرگ خیلی زمان می‌برد.» او در عین حال تصریح می‌کند: «می‌شد به جای نهال کاری از توان خود مردم در قالب کشاورزی استفاده می‌شد تا نتیجه بهتری بگیریم.» ظاهری در عین حال در برابر این پرسش که آیا برنامه‌ای برای استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم نهاد برای همکاری و نظارت بر روند اجرای این برنامه وجود دارد، می‌گوید: «هر جا مردم باشند ثمره بهتری می‌گیریم. امیدوارم این امکان فراهم شود.» آنچه روشن است اینکه هنوز برنامه‌ای دقیق و روشن برای مشارکت دادن تشکل‌های مردمی در حوزه‌های بحرانی محیطزیست وجود ندارد. مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد مهم است؛ برای بهبود اعتماد اجتماعی، برای نتیجه‌بخش شدن کوشش‌های دولتی و برای آنکه سرمایه اجتماعی از دست نرود. شاید فردا دیر باشد.
