مدرسه علمیه درخش و موقوفات آن

چکیده
مدرسه علمیه درخش که حداقل از دوره قاجار فعال بوده و عالمان بزرگی دینی پروده و به حوزه فرهنگ و علوم اسلامی خدمات شایان توجهی نموده است در دوره پهلوی اول تعطیل گردید.با تعطیلی مدرسه علاوه بر زیان های معنوی و علمی که متوجه منطقه شد، موقوفات متعدد آن نیز به فراموشی سپرده و بخش هایی نیز توسط غاصبان سود جو به فروش رفت.
بازگشایی مجدد این مرکز علمی پس از حدود یک قرن تعطیلی، تحت عنوان حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) در مهرماه 1389 که با تلاش مسئولین بویژه امام جمعه محترم شهر قهستان و مردم منطقه صورت گرفت، انگیزه ای شد تا در این مقاله مروری کوتاه بر تاریخچه و موقوفات آن داشته باشیم.امید است پژوهش حاضر سرآغازی بر مطالعات بعدی با غنای علمی و کنکاش دقیق تر در این حوزه باشد.

موقعیت جغرافیائی درخش

درخش از آبادی های کهن قهستان به لحاظ موقعیت جغرافیائی در 33 درجه و 10 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 42 دقیقه طول شرقی در بخش قهستان شهرستان درمیان ،خراسان جنوبی واقع شده است . فاصله روستا تا مرکز شهرستان شهر اسدیه 45 کیلومتر و تا مرکز استان 65 کیلومتر می باشد.ارتفاع روستا از سطح دریا 2010 متر می باشد (پاپلی یزدی،1367: 403).
بر اساس مصوبه 6758/ت31358ک اصلاح تقسیمات کشوری در خراسان جنوبی ایجاد شهرستان درمیان با بخش های بخش گزیک ، قهستان و ایجاد دهستان میاندشت در تاریخ 11/02/1384 عملاً دهستان قهستان به بخش قهستان ارتقاء یافت. بر اساس برخی از بند های این مصوبه:روستای درخش مرکز دهستان قهستان بخش درمیان شهرستان بیرجند با روستای آسیابان از توابع همین دهستان درهم ادغام و به نقطه شهری به نام شهر قهستان نامیده می شود.

تاریخچه مدرسه

در خصوص تاریخچه و سال تاسیس آن تاریخ مکتوب و مدونی وجود ندارد ، اما بر اساس شواهد و تاریخ شفاهی که از بزرگان منطقه نقل شده ،تاسیس آن را به دوره محمد شاه قاجار نسبت می دهند.
برخی نیز معتقدند در دوره بعدی یعنی در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاج کوچک میرزا ملقب به صدر العلماء یکی از علمای درخش مدرسه طلاب تأسیس می شود. او بعدها به سمت صدرالعلمایی خراسان منصوب می گردد و تا زمان ناصرالدین شاه قاجار در حکومت مرکزی باقی می ماند.از مرحوم صدر العلماء دو فرزند نیز به مقام اجتهاد رسیدند.
حاج کوچک میرزا از واقفان درخش نیز محسوب می شود و در حال حاضر موقوفاتی در روستاهای درخش، گسک و شیرگ گل محمد بر مصرف حمام درخش موجود است که واقف آن کوچک میرزا مشهور به صدر العلماء می باشد.
حاجی کوچک میرزا ملقب به صدر العلماء خراسان و نایب الحکومه فتحعلی شاه قاجار می باشد که مفتخر به لقب خانی از جانب شاه می شود.وی دوران کودکی و تحصیلات مقدماتی را در درخش انجام داده و سپس جهت ادامه تحصیل به اصفهان مهاجرت و مقرب درگاه قاجار می گردد.
اگر بنا را بر قبول هر کدام از دوفرض بالا قرار دهیم آنچه که در کتب تاریخی به آن تصریح شده بیانگر رونق و فعال بودن حوزه مذکور در دوره ناصر الدین شاه قاجار است که در سفرنامه اعتصام الملک به طور صریح به آن اشاره شده است.
میرزا خانلرخان اعتصمام الملک نایب اول وزارت خارجه ناصرالدین شاه در سفرنامه اش می گوید:‹‹در ولایت قاین سه مدرسه است ،یکی در شهر قاین،یکی در بیرجند که این دو را رفته و از طلاب آن احوالات پرسیدم ،دیگری در بلوک درخش است که وضع آن را هم از آقا محمد علی مجتهد درخشی که حال در بیرجند است و به دیدن من آمده است شنیدم.به هر یک از این مدارس سالی هفتصد تومان از محصول املاک خودش وظیفه طلاب می دهند».(اعتصام الملک، 1352: 319)
عبارت چند سطری میرزا خانلر خان گویای چند واقعیت است که در ذیل به آن اشاره می شود:
نخست آنکه در ولایت قهستان آن روز که محدوده وسیعی شامل شهرستانهای فعلی خراسان جنوبی است تنها در سه مرکز، مدرسه علمیه دایر بوده است که یکی از آنها در درخش بوده است.این موضوع بیانگر اهمیت نسبی درخش در دوره قاجار در مقایسه با سایر مراکز جمعیتی منطقه بوده
و حاکی از نفوذ و اعتبار بزرگان این روستا در مناصب سیاسی آن دوره می باشد.
دوم آنکه در این دوره حداقل بزرگانی همچون آقا محمد علی مجتهد درخشی در این حوزه مشغول تدریس بوده اند که نشان می دهد حداقل باید یک دوره طولانی قبل از ایشان این مرکز علمی فعال بوده باشد تا بزرگانی را برای تدریس به سمت خود جذب نماید.لازم به ذکر است که آقا محمد علی مجتهد فرزند مرحوم آقا زین العابدین مجتهد درخشی است که ایشان نیز از چهر های علمی شناخته شده عصر خود می باشد و صاحب تالیفات علمی است.
آقا محمد علی نیز از واقفان درخش محسوب می شود که در تاریخ 1288 هجری قمری طی دو سند مجزی املاک و رقباتی را بر مصارف مختلف وقف نموده است که در حال حاضر موجود و به آن عمل می شود.(وقف نامه عادی م-75 مربوط به سنه 1288 هجری قمری)
این مدرسه پرورش دهنده علماء و فضلای بزرگی در تاریخ درخش بوده که هر یک از آنها نقش موثری در توسعه و رونق علمی و فرهنگی درخش ایفاء نموده اند. در ذیل اشاره مختصری به شرح حال چند تن از بزرگان می شود

جاجی کوچک میرزا ملقب به صدر العلماء خراسان

حاجی کوچک میرزا ملقب به صدر العلماء خراسان و نایب الحکومه فتحعلی شاه قاجار می باشد که مفتخر به لقب خانی از جانب شاه می شود.وی دوران کودکی و تحصیلات مقدماتی را در درخش انجام داده و سپس جهت ادامه تحصیل به اصفهان مهاجرت و مقرب درگاه قاجار می گردد.کوچک میرزا بانی حوزه علمیه درخش می باشد که با تلاش فراوان و همت این عالم بزرگ این افتخار نصیب درخش می گردد تا در زمانی که در کل خطه قهستان آن روز و خراسان جنوبی امروز فقط سه مدرسه علمیه معتبر وجود داشته باشد ،یکی متعلق به درخش باشد.
در همین مدرسه علمیه جویندگان و طالبان علم مراحل مقدماتی تحصیل را به مدت پنج سال گذرانده و سپس جهت ادامه تحصیل به حوزه های علمیه مهم آن دوره در شهرهای اصفهان و مشهد عزیمت می نمودند.
کوچک میرزا به خاطر خدماتی که در دربار داشت و به علت حسن خط و لیاقت وی از طرف شاه دو آبادی در حوالی مشهد به او بخشیده شد.
وی پس از پایان تحصیلات به سمت صدرالعلمائی خراسان منتخب و به مشهد مقدس عزیمت نمود و در همان جا سکونت اختیار و با دختر حاجی اعتضاد خراسانی ازدواج نمود. از کوچک میرزا دو پسر به مقام اجتهاد رسیدند و به جای پدر به صدارت خراسان منصوب شدند.

آقا زین العابدین مجتهد درخشی

فرزند دانشمند معروف مولا علی اکبر قاینی از فقهاء و مراجع تقلید قاین در نیمه دوم سده دوازدهم و نیمه اول سده سیزدهم هجری است.شخصیتی زاهد،نویسنده،عابد،متورع و محدث از اساتید طراز اول حوزه علمیه قاین، که شاگردان زیادی را تربیت نموده است.از جمله شاگردان او مرحوم محمد حسن قاینی ،پدر فقیه عالی قدر شیخ محمد باقر گازاری است .زین العابدین خود از محضر علمای معروف عصر حاضر مانند علی طباطبائی ،نویسنده کتاب ریاض المسائل در فقه شیعه،بهره برده است.معظم له در معاملات و مسائل حقوقی اسلام احتیاط می کرد و معتقد بود اجتهاد در این قسمت از فقه مشکل است .
از تالیفات ایشان کتاب مصباح النجات بوده که اصول دین را به نثری زیبا به فارسی شرح کرده است.این کتاب در کتابخانه حوزه علمیه زهان موجود می باشد.این نسخه را حاج حسین ابن کربلائی اسحاق زهانی در 21 رمضان 1284 کتابت نموده و دارای 123 صفحه 20 سطری به ابعاد 17*11 می باشد.نویسنده در این کتاب که بخش نخست آن است وعده کرده بخش دوم را در فروع دین بنگارد.از قرار مسموع مشار الیه در بین مردم به حل اختلاف و فصل خصومت می پرداخته و در این خصوص فقهای دیگر معاصر وی ،تابع و مطیع نظرات ایشان بوده اند.آقا زین العابدین با میر سید محمد قاینی که از فقهای معروف قاین و امام جمعه این شهر بوده ،معاصر و سابقه مراودت و دوستی داشته است.
فوت این عالم و مجتهد بزرگ در سال 1231 قمری اتفاق افتاده و در زادگاهش درخش به خاک سپرده شد.
آقا سید ابوطالب مجتهد قاینی که خود از بزرگان علماء صاحب نام خطه قهستان محسوب می شود در کتاب معروفش بغیه الطالب که در سال 1293 تالیف نموده شرح حال برخی از علماء مشهور زمان خودش را نوشته است از جمله در خصوص زین العابدین درخشی چنین نگاشته است‹‹ الآقا زین العابدین القاینی الدرخشی من تلامیذ السید الطباطبائی صاحب الریاض له رساله جیده فی اصول الدین فی الفارسیه.››.(آقا سید ابوطالب مجتهد،1293 ق:163-162)
علاوه بر کتاب فوق شرح زندگی این عالم بزرگ در کتب نقباء البشر،جلد 2،ص594،الذریعه ج11 ص336،رجال قاین ص24 ذکر شده است.(سعید زاده،1364: 191)

میرزا مهدی مجتهد درخشی ملقب به صدر العلماء

میرزا مهدی صدر ،فرزندارشد حاج کوچک میرزا می باشد که به مقام اجتهاد و صدر العلمائی خراسان نیز رسیده و تا زمان ناصر الدین شاه در مقام خود باقی بود.با ظهور فرقه بابیه از کار خود کناره گیری نموده و برای ادامه حیات به قریه درخش مراجعت می نماید .
میرزا مهدی از بانیان خیر و عالمان بزرگ زمان خود محسوب می شده که به اتفاق محمد علی مجتهد درخشی و میرزا باقر درخشی به رتق و فتق امور مذهبی جامعه زمان خود می پرداخته است.
در زمان وی گویا اختلافاتی بین همشیره صدر و محمد ولی خان که از بزرگان درخش بوده رخ داده است که در صفحات متعددی از سفرنامه میرزا خانلرخان به آن اشاره شده که گویا با وساطت ایشان و آقا محمد علی به این مسئله در بیرجند رسیدگی شده است.دوره زندگی ایشان مصادف با نایب الحکومه ای میرزا علی نایب می باشد.در بخشی از سفرنامه اعتصام الملک آمده است«میرزا علی نایب و میرزا مهدی صدر درخشی آمدند ،آنها را ملاقات کردم .گفتگو در کار محمد ولی خان با آنها کردم و رفتند.عصر رفتم به دیدن صدر درخشی که به فاتحه خوانی نواب از درخش آمده بود».
(اعتصام الملک، 1352: 205-272)
مجالست و دیدار نایب اول وزارت خارجه ناصرالدین شاه با صدر حاکی از قدرت و اعتبار میرزا مهدی صدر می باشد.

آقا محمد علی مجتهد درخشی

آقا محمد علی مجتهد درخشی از علمای برجسته دوره قاجار می باشد که در دوره حکومت ناصر الدین شاه و در دوره ای که میرزا علی نایب الحکومه درخش بوده ،به ارشاد و تدریس در حوزه علمیه درخش مشغول بوده است.
دوره زندگی و حیات اجتماعی وی مصادف است با زمانی که در درخش علمای برجسته ای همچون میرزا مهدی صدر العلماء و میرزا باقر درخشی نیز حضور داشته اند.در مسئله حل اختلاف محمد ولی خان با همسرش آقا محمد علی نیز حضور داشته است«آقا محمد علی مجتهد درخشی هم آمد .شرحی از محمد ولی خان بیان کرد و صریح گفت معاملات و حرف های او را شرعاً اعتباری نیست و او را مریض می دانم».(همان منبع، 1352: 217)
مرحوم آقا محمد علی از واقفین درخش نیز محسوب می شود.دو سند وقفی از ایشان به تاریخ 1288 هجری قمری موجود می باشد .در یک سند واقف یک باب منزل مشهور به منزل جلودار به همراه یک سهم از مزرعه فضل آباد ، یک سهم از مزرعه اسنان،بیست فنجان از مزرعه آسیابان و بیست فنجان مزرعه شاهرنجان را به آخوند ملا محمد ابن ملا علی اصغر درخشی مصالحه و سپس ایشان رقبات فوق را با شرایطی که در وقف نامه ذکر شده بر عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) وقف می نماید.در همین سند علاوه بر املاک فوق اشیاء و اسباب و کتبی نیز وقف می گردد.در بین کتاب های وقفی کتابی تحت عنوان مناسک حج نیز به چشم می خورد که از تالیفات خود مرحوم آقا محمد علی می باشد.
در سند دیگر املاکی از روستای فورجان،کبودان، آنیک، خوان،گیت ، حسن آباد،افین، اسفدن، شیرگ،کوشکک و اردکول بر اولاد ذکور و اناث ایشان و در صورت انقراض اولاد ایشان بر فقراء سادات و غیر سادات وقف می گردد.(وقف نامه عادی،فاقد کلاسه پرونده، مربوط به سنه 1228هجری قمری)

حاج عباس علی مجتهد درخشی

این شخص از نواده های آقا محمد افشار بوده که لقب خانی را برای حاجی خان میرزا آورده و مورد نظر ایشان واقع و در درخش متوطن گردیده است.وی از علماء صاحب نام و ذی نفوذ زمان خود به شمار می رفته و به عنوان عالمی مجتهد اسناد وقفی آن زمان را تائید و مهر می نموده است.به عنوان مثال در وقف نامه ای که مربوط به سنة 1255 قمری می باشد واقف آن کربلائی میرزا حسن سهامی از مزارع ایجند،شادمهان و جزان را وقف نموده ،مهر و توضیح مرحوم عباس علی مجتهد ملاحظه می شود که علاوه بر اینکه اهمیت مقام علمی این عالم را می رساند ،بیانگر حوزه نفوذ وسیع عالمان آن دوره درخش نیز می باشد.(وقفنامه عادی به کلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمری )

محمد باقر مجتهد درخشی

آقا محمد باقر شریف مجتهد درخشی والد عالم بزرگ و جلیل القدر آقا محمد رضا شریف مجتهد درخشی از اکابر و بزرگان اواخر سده سیزده و اوایل سده چهارده هجری است .در زمان این عالم بزرگوار حوزه علمیه درخش بسیار پر رونق بوده است و موقوفات متعددی جهت مخارج مدرسه و کمک به طلبه اختصاص می یابد.
بر اساس سنگ نبشته مزار این عالم بزرگ که در مزار چهار گنبد افین واقع است فوت ایشان در آخر ذی حجه سنة1319 هجری ،اتفاق افتاده است .

آقا محمد رضا مجتهد درخشی

آقا محمد رضا نجل زکی مرحوم آقا محمد باقر مجتهد درخشی از مدرسین صاحب نام حوزه علیمه درخش می باشند که پس از تحصیلات مقدماتی در درخش برای ادامه تحصیل به اصفهان و نجف اشرف مهاجرت و پس از کسب مقام اجتهاد به موطن خود برگشته و در آنجا به ارشاد خلق و تعلیم و تربیت در حوزه درخش مشغول می شوند.ایشان از متمولین زمان خود و موقوفات زیادی هم از جمله موقوفات مدرسه علمیه درخش در تحت تصدی و نظارت ایشان بود.
علاوه بر تصدی موقوفات ایشان خود از واقفین مهم زمان خود نیز محسوب می شدند که به جهت اعتمادی که توده مردم به ایشان داشتند املاکی را حسب الصلح به ایشان انتقال داده و ایشان آن را در راستای نظر مصالح وقف می نمودند که وقف نامه کربلائی رمضان به کلاسه ر-6 ،سنة1330 و همچنین وقف نامه دیگر به کلاسه ر-4 مربوط به مزرعه کبودان را می توان از جمله آنها دانست.(وقف نامه های عادی به کلاسه های ر-4 و ر-6 مربوط به سنه های 1330 و 1339 هجری قمری)
آقا سید ابوطالب مجتهد فرزند ابوتراب حسینی قاینی در خاتمه کتاب بغیه الطالب که در سال 1293 هجری کار تالیف آن را به پایان رسانیده از این عالم بزرگ یاد نموده است «العالم،الکامل الفاضل الآقا محمد رضا بن المولی محمد باقر الدرخشی الکمیلی فحل متبحر الی طریقه الاخباریین له رساله صیغه العقود و رساله فی الاجازات و غیره ذالک».همسر ایشان دختر آقا سید ابوطالب مجتهد از اجله فقهاء و مجتهدین عصر می باشد که از ایشان صاجب دو پسر شدند.

آقا مسیح مجتهد آیتی

آقا مسیح از شاگردان مرحوم آقا محمدرضا مجتهد می باشد که تحصیلات مقدماتی را در درخش در نزد ایشان فرا گرفته و به ادامه و تکمیل آن همت گماشته است. پس از فوت آقا محمد رضا پیشوائی مردم در امورات مذهبی درخش را عهده دار بوده است.
بخش مهمی از اسناد مالکیت وقفی در دوره ایشان با مهر و توشیح ایشان همراه است که حاکی از اعتماد جامعه و توده مردم و قدرت و نفوذ معنوی ایشان می باشد.پاره ای از اسناد وقفی نیز به خط زیبای آقا مسیح کتابت شده است.
حتی در پاره ای از اسناد وقفی مربوط به شهرستان قاین مهر ایشان ملاحظه می شود.
آقا مسیح را باید آخرین مدرس حوزه علمیه درخش دانست که بعداً نیز با تعطیلی حوزه علمیه و افتتاح مدارس به شیوه جدید در درخش همچنان تصدی موقوفات مدرسه با ایشالن بوده است.

موقوفات مدرسه علیمه

موقوفات مدرسه درخش متعدد و در روستاهای اطراف ان پراکنده بوده است که می توان در دو وضعیت آن را بررسی نمود .نخست بر مبنای اسناد سال 1303 هجری شمسی که مجموع موقوفات درخش توسط آقا مسیح لیست شده است که بخش هایی از آن موقوفات در حال حاضر موجود نمی باشد و به عبارتی از بین رفته است.
وضعیت فعلی موقوفات بر اساس نظریه تحقیق که اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان صادر نموده است و در حال حاضر پرونده های آن موجود می باشد.
صورت موقوفات قریه درخش در سال 1303 هجری شمسی

صورت بخشی از موقوفات درخش در سال 1303شمسی که به تائید آقا محمد مسیح مجتهد رسیده است

جدول وضعیت موقوفات فعلی درخش بر اساس اسناد و نظریه تحقیق

صورت حساب یک ساله اودئیل 1304 موقوفات مدرسه درخش مطابق اسناد میر علی بیک

صورت حساب پرداخت (گندم و جو) دستمزد به کارکنان مدرسه درخش در سال 1304 شمسی

شرح مخارج و حقوق پرداختی در مدرسه درخش در سال 1304 شمسی

بررسی اسناد مربوط به سال های 1303 و 1304 هجری شمسی نشان می دهد که تمامی هزینه های مدارس جدید از محل موقوفات مدرسه قدیمه پرداخت می گردیده است.
کلام پایانی
مقاله مذکور اگر چه به توصیف تاریخی مدرسه علمیه درخش و موقوفات آن پرداخته است اما از جهاتی دیگر نیز می تواند حائز اهمیت باشد. نخست آنکه نقش وقف در شکل گیری و تداوم حیات فرهنگی منطقه مورد مطالعه کاملا مشهود است، به طوری که در دوره جدید آموزش های نوین نیز این نقش و کارکرد وجود داشته است.
مساله دیگر آنکه در طول صد ساله گذشته به دلیل تعطیلی مدرسه و عدم توجه به موقوفات آن،بخش هایی از این موقوفات از حالت وقفیت خارج گردیده است. به عنوان مثال در سند فهرست موقوفات قریه درخش دو رقبه یک طاقه در روستای ساقدر و دیگری مزرعه نیدان و مزار که شش دانگ آن وقف بر طلاب مدرسه درخش بوده،دیده می شود. با مطالعات میدانی نگارنده که خود عضو هیات امنای موقوفات درخش می باشد ، مشخص گردید که این دو رقبه به فروش رفته است که در حال پیگیری موضوع می باشیم.

پی نوشت ها :
 

1- دکتر و استادیار گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند
 

منابع و ماخذ
اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی، پرونده موقوفه زین العابدین به کلاسه پرونده ز-10.
اعتصام الملک.میرزا خانلرخان،سفرنامه،به کوشش منوچهر محمدی،انتشارات چاپخانه فردوسی،سال 1351.
آقا سید ابوطالب مجتهد،بغیه الطالب،1293 ق:163-162
پاپلی یزدی،محمد حسین(1367).فرهنگ آبادیها و مکان های مذهبی کشور.مشهد: آستان قدس رضوی.
سعید زاده،سید محسن(1368).تاریخ قاین.قم:اهل بیت.
وقف نامه عادی به کلاسه پرونده ر-4 مربوط به سنه 1339 هجری قمری.
وقف نامه عادی ر-6 مربوط به سنه 1330 هجری قمری.
وقف نامه عادی م-75 مربوط به سنه 1288 هجری قمری.
وقف نامه عادی،فاقد کلاسه پرونده، مربوط به سنه 1228 هجری قمری.
وقفنامه عادی به کلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمری .
وقفنامه عادی به کلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمری . 
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع