مجموعه ی حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و موقوفات آن

مقدمه

منطقه ری در جنوب شهر تهران و در منطقه 20 شهرداری تهران قرار دارد و در 35 درجه و 34 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 36 دقیقه طول شرقی واقع شده است.[1]

قدمت تاریخی این منطقه به 6000 سال قبل از میلاد می رسد و نام ری در کتب تاریخی به صورت "راگس"، "گرغه"، "رگا"، "رغ"، "رک" و "ری" ذکر شده است.[2]

در دوره اسلامی، ری یکی از سه شهر معتبر در اقلیم شرق اسلام به شمار می رفت تا جایی که نویسنده کتاب احسن التقاسیم آن را عروس شهرها و سکه جهان اسلام نامیده است.

ری پس از فراز و نشیب های فراوانی که در طول تاریخ پشت سر گذاشت در سال 617 ه.ق توسط مغولان به طور کامل تخریب شده است. هر چند از زمان صفویه به بعد این شهر بزرگ، جمعیتی را در خود دید و رونق گرفت اما هرگز به عظمت گذشته خود دست نیافت.[3]

این منطقه دارای آثار تاریخی و مذهبی بسیاری است که مهم ترین آن مجموعه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) می باشد که در این مقاله مورد مطالعه و پژوهش قرار داده شده است.

شجره طیبه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

نسب حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) با چهار واسطه به امام حسن مجتبی (علیه السلام) منتهی می شود: حضرت عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن الامیر بن زید بن امام حسن مجتبی (علیه السلام).

جده مادری وی لبابه از بنی هاشم و دختر عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب است. لبابه ابتدا همسر حضرت ابوالفضل العباس (علیه السلام) بود که پس از شهادت ایشان به همسری زید بن امام حسن (علیه السلام) در آمد و از وی حسن الامیر به دینا آمد.[4]

تاریخچه حرم مطهر حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

بنای اولیه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)، در مسجد شجره ری، در بدو وفات آن حضرت، ساخته شده است، زیرا اکثر مورخان وجود مزاری را در سنه 252 ه.ق در ری ثبت نموده اند.

نخستین ساختمان بقعه در نیمه دوم قرن سوم هجری توسط محمد بن زید داعی علوی تعمیر اساسی یافت و درگاه این بنا نخست به امر پادشاهان آل بویه و سپس به همت مجدالملک قمی وزیر برکیارق در فواصل 480 تا 490 ه.ق آذین بندی گردیده است. در سال 1347ه.ق هنگام تعمیر و تزیین رواق شمالی آستان، آثار سردر قدیمی با کتیبه های کوفی بسیار شیوا و آجرکاری های بسیار زیبای دوره سلجوقی در جوانب سردر کنونی پدیدار گردید و کتیبه آن به نام سید شمس الدین محمد الملک مشی الدوله ابوالفضل اسعد بن موسی نمودار شد.

می توان گفت: ساخت بنای حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) از سال 252 ه.ق شروع و در دوره های بعد به خصوص سلجوقی، صفوی، قاجار و در دوره جمهوری مقدس اسلامی الحاقاتی به آن افزوده شده است.

توصیف معماری

مجموعه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) از بخش های گوناگون تشکیل گردیده که به توصیف هر یک از آنها می پردازیم:

صحن های حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) دارای سه صحن می باشد:

الف - صحن بزرگ: این صحن در قسمت شمالی حرم مطهر قرار دارد و امروزه محل تردد و ورود زائران می باشد. این صحن در زمان ناصرالدین شاه بنا شده و از طرف شمال به بازار و از جنوب به حرم و از طرف غرب به باغ طوطی و صحن غربی راه دارد.

ب - صحن باغ طوطی: محل این صحن قبلا مدرسه دینیه بوده و طلاب علوم دینی در آن تحصیل می کرده اند. بانی مدرسه محمد ابراهیم امین السلطان بوده است. این مدرسه در تاریخ 1299 قمری دایر بوده و کتابخانه هم داشته که در سال های بعد مدرسه تعطیل می گردد و حجره های آن تبدیل به مقبره می شود.

ج - صحن غربی: این صحن به دلیل قرار گرفتن قبر ناصر الدین شاه قاجار در این صحن، در گذشته به نام صحن ناصری مشهور بود ولی اکنون به نام صحن آیت الله کاشانی نام گذاری شده است.

ایوان شمالی و مناره های آن

این ایوان در زمان قاجاریه توسط میرزا آقاخان نوری، صدر اعظم معروف، بنا شده و دارای تزیینات آینه کاری می باشد. ارتفاع تقریبی ایوان 5/ 12متر و دارای 10ستون سنگی کنده کاری شده می باشد.

در دو طرف ایوان شمالی، دو مناره زیبا به ارتفاع 24متر با تزیینات کاشی کاری زیبا مزین شده است.

رواق های حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) به جهت مدفون بودن دو امامزاده (امامزاده حمزه و امامزاده طاهر علیهما السلام) در مجاورت آن، دارای رواق ها و راهروهای متعددی است که به صورت زیبا با آینه کاری، گچ بری و کاشی کاری مزین گشته است.

رواق شرقی حرم، در زمان صفویه در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوی در سال 944 ه.ق ساخته شده است.

رواق شمالی بین حرم مطهر و ایوان شمالی قرار دارد و اکنون راه ورودی حرم می باشد.

در بخش غربی حرم، رواق بزرگی قرار دارد که راه دسترسی به حرم امامزاده حمزه (علیه السلام) می باشد و دارای تزیینات آینه کاری می باشد.

گنبد حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

گنبد حرم برطبق اسناد و مدارک تاریخی در سال 515 ه.ق ساخته شده است. این گنبد در زمان محمد بن زید داعی بنا شده و در دوره آل بویه و سلجوقیان تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

ارتفاع گنبد از سطح بام 14 متر می باشد که در زمان ناصر الدین شاه قاجار در سال 1270 ه. ق طلاکاری گردیده و از 13000 خشت طلا استفاده شده است.

چند بیت از اشعار شمس الشعرا سروش با خط طلایی بسیار زیبا به مضمون زیر در آن نقش بسته است:

تبارک الله در عهد دولت سلطان

فراشته است سروین به گنبد گردان

قویم دولت اسلام ناصرالدین شاه

ابوالمظفر خورشید خسروان جهان...

هزار و دو صد و هفتاد رفته از هجرت

فزوده گشت از این قبه قیمت و زروکان

ضریح و صندوق حرم گنبد حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

ضریحی که امروزه بر روی قبر آن حضرت قرار دارد در زمان فتحعلی شاه ساخته شده و تاریخ نصب آن به سال 1222 ه.ق می باشد. این ضریح در زمان ناصر الدین شاه قاجار مرمت شده و یک بار دیگر در سال 1320 خورشیدی به دستور تولیت آستانه تعویض گردید.

در حاشیه بالای ضریح کتیبه ای به خط ثلث با مضمون سوره الرحمن و حاشیه آن با اشعار فارسی به خط نستعلیق تزیین یافته است. نام فتحعلی شاه در ضلع غربی ضریح و نام ناصرالدین شاه در وسط ضلع شمالی به چشم می خورد. همچنین نام صنعتگران در چهار گوشه حاشیه پایینی فوق الذکر بدین قرار ذکر گردیده است: " عمل استاد محمد زرگرباشی تعمیر حاجی محمد مهدی زرگر و ولدان خیر الحاج آقا بزرگ زرگر نبیره استاد ملک محمد رشتی کتبه رضا قلی به سرکاری میرزا رضا قلیخان تفرشی".

صندوق حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) علاوه بر جنبه تیمن آن، یکی از آثار تاریخی بسیار نفیس می باشد. طول این صندوق 58/ 2 متر و عرض آن 5/ 1 متر و ارتفاع آن 20/ 1 متر می باشد. در اطراف صندوق کتیبه هایی از آیات قرآنی، احادیث و همچنین زیارتنامه ای شیوا و صلوات کبیر با خط نسخ نوشته شده است.

دو کتیبه به خط نسخ مربوط به دوره ایلخانی بر روی صندوق فوق به چشم می خورد. مطابق کتیبه های فوق معلوم می شود، خواجه نجم الدین محمد که از وزرای عهد خود به شمار می رفته است، در سال 725 ه.ق مصادف با پادشاهی سلطان ابو سعید خان ایلخانی، بانی بقعه و صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) شده است.[5]

موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) در طول قرون دارای موقوفاتی بوده که افراد خّیر و علاقه مند، درآمد آن را اختصاص به صرف انجام امور آستان نمودند که موارد مصرف هرکدام به نوبه خود توسط واقفین در وقفنامه ها ذکر گردیده است. انجام عمل خیر وقف، پس از وفات محدّث علیم، حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) شروع گردیده است و اوّلین آن باغی است، که عبدالجبار و برادرش بعد از دفن آن حضرت وقف نمودند.

به طور اجمال موقوفات آستان به دو دسته تقسیم می گردد:

الف - موقوفاتی که از ابتدای دفن حضرت تا زمان شاه طهماسب صفوی وقف گردیده است.

ب - اقلامی که در زمان شاه طهماسب صفوی تا عهد قاجاریه به موقوفات قبلی اضافه شده است.

لازم به ذکر است، از مجموع موقوفات قدیم و جدید فعلاً بیش از هشت مورد آن در تصرف آستان مقدس نمی باشد که عبارتند از: الیمان، علایین، ده خیر، سینک، هوسنه، خلازیر، مافتان و خورایین. بقیه آنها یا به غارت رفته و یا در سه دوره تاریخی مورد تجاوز قرار گرفته است.

ابتدا به دستور نادرشاه افشار، موقوفات جهت اداره قشون، جمعی خالصه دولتی گردید. سپس در زمان پهلوی اوّل در راستای مخالفتی که وی با علما داشته و اکثر آنان متولیان موقوفات بودند، املاک موقوفه را منظم به خالصجات نموده و اغلب آنها را به ثمن به خس به ایادی خود فروخت. آخرین بار نیز پس از اصلاحات ارضی دوران حکومت محمدرضا شاه، موقوفات باقی مانده با اقساط ده ساله به طور رسمی به مستأجرین فروخته شد، که پس از انقلاب اسلامی، به فرمان رهبر کبیر انقلاب اسناد آنها باطل اعلان گردیده و موقوفات به جایگاه اصلی خود بازگشت.

الف - موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) تا قرن دهم

اولین مدرک موجود از موقوفات آستان تا قرن دهم استشهادیه زمان شاه طهماسب است و اسامی مندرج در آن استشهادیه سال 961 ه.ق که به تأیید عده ای از علما و بزرگان ری رسیده و شاه طهماسب صفوی آن را تأیید نمود و 16 موقوفه در آن ذکر گردیده است و به قرار زیر است:

1- مزرعه علایین: در بلوک (منطقه) غار ری، از راه فرعی عراق عجم یکی از مهم ترین مزارع و موقوفات حضرتی است که از کهن ترین آبادی های ری بوده و از نهر چشمه علی آبیاری می شده است و تمام شش دانگ آن را سید شرف الدین حسین وقف نموده ولی پس از مدتی، سه دانگ آن را متصرف گردیدند که شخصی معروف به دُر سلطان بنت علی پس از اثبات وقفیت آن، تولیتش را به اولاد سید شرف الدین قبل الذکر داده که وی درآمد دو سوم آن را صرف آستان مزبور، خدام، حفّاظ، مؤذن نموده و یک سوم عواید آن را به عنوان حق التولیه مصرف نماید، بدین معنی که ملک متعلق به موقوفه ولی درآمد یک سوم آن حق التولیه. قرن ها بدین منوال بوده تا احفاد تولیت قبلی آن یک دانگ را به نام خویش ثبت داده که از جمع شش دانگ وقفی آستان خارج و اکنون نیز پنج دانگ از مزرعه علائیین موقوفه آستان می باشد و آن یک دانگ مالکین دیگری دارد در صورتی که در استشهادیه سال 961 که به تأیید شاه طهماسب رسیده، تمامی شش دانگ مزرعه علایین موقوفه است و مدرک آن نیز موجود می باشد.

2- مبارک آباد: در اسناد موجود مزرعه خیرآباد یا مبارک آباد این گونه آمده: "مزرعه ای است که بقعه در آن واقع می باشد و طغرل نامی آن را وقف بر آستان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) نمود". پس از وقف، نام آن مزرعه از مبارک آباد به خیرآباد تبدیل گردید. تا آنجا که قرائن نشان می دهد، موقعیت این موقوفه از شمال محدود است به انتهای حسین آباد فعلی، از جنوب به بهشتی و عمادآور، از شرق انتهای ظهیرآباد و علایین و از غرب به ابتدای ولی آباد فعلی. به طور یقین حسین آباد به بهشتی، ظهیرآباد و علایین به ولی آباد متصل نبوده، در میان این چهار جهت، حلقه اتصالی وجود داشته و آن، خیرآبادی است که بقعه در آن واقع است. این مزرعه از ابتدای وقف شامل تاکستان ها و باغات میوه و سبزی بوده و خوشبختانه ضمن آن که هنوز باقی مانده آن، به صورت باغ است، دو دلیل دیگر نیز برای اثبات این مدعا وجود دارد:

الف) طوماری که سال 950 ه.ق مسوولین وقت آستان، تقاضاهایی از شاه طهماسب صفوی نمودند که یکی از آنها تعمیر دیوار چهارصد جریب از باغات آستان (باغات خیرآباد) با اعتبار مشخصی که وی موافقت ننموده است.

ب) دلیل دیگر نقشه یک دوهزارم ری فعلی است و در آن کاملاً مشهود است که منطقه وسیع اطراف بقعه متشکل از باغاتی است که در خیرآباد واقع بوده و پس از باغات، مزارع غلات شروع می شود که آنها همگی در آبادی های ظهیرآباد، علایین، حسین آباد، بهشتی، عمادآور و ولی آباد قرار دارند.

3- مزرعه مافتان: در بلوک (منطقه) غار ری که امروز مافتون نامیده می شود، جزو بلوک شرقی است و در مجاورت کهریزک قرار دارد و به علت احداث پالایشگاه و بهشت زهرا در مجاورت آن، به شهر متصل گردیده است. و این نصف شش دانگ را خواجه امیرقباد و نصف دیگر را امیر فولاد قیا وقف نموده اند.

4- مزرعه ایرین: در بلوک (منطقه) غار ری از راه فرعی عراق عجم در 25 کیلومتری جنوب تهران معروف به ایرین چیچکلو واقع است که از شش دانگ، یک چهارم را سید شرف الدین حسین و سه چهارم دیگر را کیا ابوالقاسم بن کیا جمال الدین تهرانی بر آستانه وقف نموده اند.

5- مزرعه بی بی مریم: در بلوک (منطقه) غار شرقی که یازده کیلومتر با شهرری فاصله دارد واقع می باشد، که از کل شش دانگ، یک سوم را امیرقباد وقف آستانه نموده و دوسوم محصول آن به مستحقان و در راه ماندگان برسد. این مزرعه هم اکنون موجود بوده، البته نه جزء موقوفات آستان.

6- مزرعه سیدعبداللّه ابیض: که اکنون به کلی در محدوده شهرری واقع شده است و همان بلوک (منطقه) غار ری می باشد. از کل شش دانگ، نصف آن را میرغیاث الدین محمود میرکمال وقف نمود که یک سوم آن را متولیان متصرف شوند و باقی به فقرا و مستمندان و صادرین و واردین برسد. و این مزرعه نیز از وسعت زیادی برخوردار است که اغلب املاک مسکونی و مؤسسات فرهنگی پشت امامزاده عبداللّه متعلق به همین موقوفه می باشد.

7- مزرعه عین آباد: بهنام ری، بهنام یا بهنان دهستان معتبری بود در شرق ری که شامل شصت ده که ورامین یکی از آنها به شمار می رفت. امروز از این دهستان، تنها دهکده ای به نام بهنام سوخته باقی مانده که جزو بلوک خوار است. شش دانگ مزرعه مذکور را پیرعلی به کلی وقف کرده و شرط نموده یک پنجم آن را تولیت تصرف نماید و باقی را بعد از خرج قنات ها و مسایل زراعتی، در آستانه به مصرف فقرا و مستمندان برسانند.

8- مزرعه استروهه: از بلوک (منطقه) سیورقرج که بین خوار و دماوند قرار داشته و از بزرگ ترین دهستان های ری که شامل نود ده بوده است که قوهه، شندر، ایوان کیف از آن جمله بوده است. امروز از آن مزارع و دهات، تنها نام ایوان کیف باقی مانده و استروهه یا آبروهه هم وجود ندارد. کل شش دانگ مزرعه مذکور را نواب خلیفه شاهقلی مهردار وقف نموده که یک سوم محصول آن به تولیت تعلق دارد و باقی به مصرف ضروریات آستانه برسد.

9- یک قطعه باغچه: واقع در وسفنار غار که جزء بلوک (قطعه) غار غربی است که در جنوب غربی تهران، بیرون دروازه، سر راه ساوه متصل به شهر بود و اکنون به کلی جزو شهر تهران شده است. به هر صورت مالکیت ارضی آن جزء موقوفات آستان می باشد که در تصرف دیگران است.کل شش دانگ آن را حسین خان روملو وقف نمود که یک سوم آن مخصوص متولیان و باقی مانده را صرف ضروریات آستانه نمایند.

10- مزرعه آبه: مشهور به ده خیر که جزء بلوک (منطقه) غار شرقی شهر ری و در اراضی ری باستان قرار دارد که تپه میل از آثار ساسانیان در جنوب آن قرار دارد و الان به شهر ری متصل و از معتبرترین موقوفات آستانه است. از شش دانگ مزرعه مذکور، دو دانگ سید شرف الدین حسین وقف نموده و دوسوم محصول آن را صرف ضروریات آستان و بعد از آن به خرج زائرین برسانند و اکنون نیز این موقوفه در تصرف آستان می باشد.

11- مزرعه بند کردان شهریار: که در مجاورت شهر کرج و در سمت غرب آن قرار دارد و به مرور زمان از تصرف وقف خارج شده و بعد از انقلاب اسلامی به آسایشگاه معلولین کهریزک بخشیده شد و قسمتی از اراضی آن را صاحبان به منظور ایجاد یک شهرک صنعتی خریده اند. از شش دانگ آن دو دانگ آن را فولاد قیا وقف نموده است.

12- مزرعه شرقی معروف به مزرعه شاهی (چشمه شاهی): از دهات غار غربی است و در شمال ده اندرمان قرار داشت که اکنون اراضی آن به تأسیسات حرم مطهر امام خمینی (رحمت الله علیه) اختصاص یافته است. و کل شش دانگ آن را سید شرف الدین حسین وقف نموده است.

13- مزرعه هوسنه بهنام ری: که از دهستان بهنام باقی مانده و هنوز در تصرف آستانه است. از شش دانگ آن سه دانگش را سید شرف الدین حسین وقف نموده است.

14- مزرعه جلال آباد: واقع در غار ری که محلش معلوم نمی باشد. که از تمام شش دانگ، یک سوم آن را غازی خان تکلو وقف نموده است و باقی آن که چهار دانگ است واقفش مشخص نیست.

15 - مزرعه دز: واقع در بلوک (منطقه) غار، در کتاب ها از دز نام برده نشده، ولی در جنوب ری، آبادی وسیعی به نام دزآه وجود داشته که اولین منزل بعد از ری به سوی قم بوده و چون این منطقه جزء بلوک (منطقه) غار غربی بوده، بعید نیست که این موضع همان مزرعه دز بوده باشد، که از شش دانگ، دو دانگ آن را سید شرف الدین حسین وقف نموده است.

16- مزرعه سینک: سینک یک مزرعه کوچک در شهریار است که هنوز در تصرف آستانه است.

ب - نام و مشخصات موقوفاتی که بعد از 961 ه. ق وقف آستان مقدس شده، عبارتند از:

1- مزرعه طاحونه دولاب؛ که شاه سلطان حسین صفوی در سفری که از تهران می گذشت، آن را خریده و وقف امامزاده حمزه (علیه السلام) نموده است (در جنوب غربی تهران).

2- قریه ویمکرد؛ در غار ری.

3- مزرعه محمود آباد شهریار؛ شش دانگ آن وقف شده است.

4- مزرعه واریز آغاج؛ در بلوک غار ری که شش دانگ می باشد.

5- مزارع اسلکه؛ در غار ری، شش دانگ می باشد.

6- زرگنده؛ در غار ری، شش دانگ می باشد.

7- چهار هرز (چاله هرز)؛ در غار ری که شش دانگ می باشد.

8- بالغ آباد؛ در غار ری که شش دانگ می باشد.

9- نعمت آباد؛ که در جنوب غربی تهران سر راه ساوه (منطقه 19) می باشد.

10- مزرعه خوراذیل (خلازیر بعدی)؛ با سرزمین های اطراف و قنات ها و نهرها و باغات و غیره که در بلوک (منطقه) غار در جنوب غربی تهران بعد از نعمت آباد سر راه ساوه می باشد که از شش دانگ، (سه و یک چهارم) دانگ مشّاعی آن را خانم زینب بیگم، دختر شاه طهماسب صفوی وقف نموده است.

11- روستای مرده آباد شهریار؛ که همان مرد آباد است. شش دانگ آن را شاه عباس اوّل در مقابل نذری که برای بهبود خود از بیماری در تهران نموده بود وقف، و درآمد آن را صرف اطعام و روشنایی آستانه نمود.

12- کاروانسرای معروف به شاه عباس؛ که در ضلع غربی خیابان اصلی شهر، بین دروازه قاجاری و بازار واقع شده بود که واقف بنای آن شاه عباس اوّل بوده و امروزه به عنوان انبار کسبه بازار استفاده می گردد.

13- یک بنگاه از 24 بنگاه آب قنات مقصودآباد؛ که امیرسلیمان خان وقف نموده است.

14- شش دانگ قنات مهدی آباد؛ که میرزا شفیع صدر اعظم فتحعلی شاه وقف نموده است.

15- کلیه بازار قدیم؛ که بنا به مندرجات سند مالکیت موجود، عرصه آن متعلق به آستان و اعیانی آنها دارای مالک بوده است.

علل از دست رفتن موقوفات

همان طور که ذکر گردید، اکنون بیش از هشت رقبه در تصرف آستان نیست. علت از دست رفتن این موقوفات که بین سال های 1140 و 1260 هجری قمری (طی 120 سال) یعنی آغاز سلطنت نادرشاه تا اواسط پادشاهی قاجاریه به وقوع پیوسته، اجمالاً به شرح ذیل است:

هرج و مرج پس از قتل نادرشاه و تاخت و تاز مدعیان مختلف تاج و تخت مانند ابراهیم خان افشار، آزاد خان افغان، علیمراد خان بختیاری، کریم خان زند و آقا محمد خان قاجار، در نواحی ری که همه موقوفات آستان در آن قرار داشت و حکومت ثابتی هم که متولیان را در وصول عواید موقوفه از متجاوزان و مستأجران و مباشران محلی حمایت کند، وجود نداشت.

برخی از موقوفات(قریه زرگنده) توسط پادشاهان نالایق و دست نشانده بیگانه قاجار به بیگانگان بخشیده شده است. برخی دیگر که از زمان نادر شاه به نام خالصه در دفاتر دیوانی ثبت شده بود، در زمان پهلوی اوّل همراه با دیگر دهات خالصه به مزایده فروخته شدند.[6]

منابع:

1- مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام)، جمعی از فضلا و نویسندگان. ج2، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1382.

2- امامزادگان ری، محمد مهدی فقیه محمدی جلالی، ج اول، قم: موسسه فرهنگی انتشارات گرگان، 1379.

3- معرفی جاذبه های گردشگری، تاریخی، طبیعی و صنایع دستی استان تهران، تهیه و نشر: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، تهران: 1391.

4- ری باستان، حسن کریمان، تهران: انجمن آثار ملی، 1345.

5- تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، محمد یوسف کیانی، تهران: انتشارات سمت، 1379.

پی نوشت ها: