نقش آیات اخلاقی قرآن کریم در تدوین نظام هدایت فردی و اجتماعی

1.مقدمه

مفاهیم اخلاقی به عنوان مجموعه ای مشتمل بر ارزش ها و دربر دارندة دستورهایی برای اتصاف به خوی های نیک و انجام دادن اعمال پسندیده و دوری گزیدن از خوی ها و کردارهای ناپسند، در میان بسیاری از ملل باستانی دیده می شود و شکل گیری آنها به عنوان علم اخلاق در تمدنهای گوناگون عهد باستان، از جمله ایران و یونان، مسیری موازی را طی کرده، و آثاری اخلاقی با سبک هایی متفاوت پدید آورده است.‎

با ظهور اسلام و پای گرفتن حوزة فرهنگی گستردة آن، اخلاق نیز به عنوان شاخه ای از علوم انسانی توجه متفکران مسلمان را به خود جلب کرد و زمینه ای برای پدید آمدن میراثی گرانمایه در فرهنگ اسلامی گشت. اخلاق اسلامی با مکاتب گوناگون آن، در مبانی ارزشی خود بر فرهنگ قرآنی و تعالیم نبوی(ص) اتکا داشت، اما این امر مانع از آن نبود که متفکران مسلمان در بسط و گسترش تعالیم نخستین اخلاقی، و نیز در سبک و اسلوب تدوین آثار خود از میراث پیشینیان بهره نگیرند.

از طرفی نظام های اخلاقی جوامع بشری را نمی توان به گونه ای بریده از دیگر نهادهای اجتماعی آن جامعه بررسی کرد، زیرا این نظام ها غالباً در زمینه های اساسی خود ـ به ویژه با دین ـ پیوستگی مستحکمی داشته اند. نظام­های اخلاقی برای فراگیر شدن در سطح جامعه، در مسائلی اساسی چون ارائه تعریفی ملموس از نیک بختی و نیک فرجامی، و نهادن ضمانت اجرای احکام خود بر آن پایه، در طول تاریخ بیشتر بر دین تکیه داشته اند.

در نظام اخلاقی جوامع اسلامی این پیوستگی به گونه ای است که به دشواری می توان از اخلاق، به صورتی مجرد از دین، تصویری به دست داد؛ اما هنگامی که سخن از آغاز شکل گیری این نظام در میان است، باید توجه داشت که نقش دین در پی ریزی این نظام اخلاقی، نقشی اصلاح گرایانه نسبت به ساختار نظام پیشین، و نه ویران کننده و از نوسازنده بوده است.

آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، تبیین جایگاه و نقش قرآن کریم، بویژه آیات اخلاقی آن در تدوین و ترسیم نظامی جامع برای ترسیم مفاهیم اخلاقی در جامعه بشری است. به عبارت دیگر این تحقیق به دنبال آن است تا با استخراج گزاره های اخلاقی مطرح شده در آیات قرآن کریم و بررسی و طبقه بندی آنها به این سوالات اصلی پاسخ دهد که:

الف) آیا گزاره­های اخلاقی متعدد و متنوع مطرح شده در قرآن کریم قابلیت ساخت یک نظام اخلاقی جامع جهت تعالی و رشد افراد و جوامع بشری را دارند؟

ب) چگونه می توان از مجموع گزاره های اخلاقی قرآن، به نظام های مستقلی برای هدایت افراد و جوامع بشری دست یافت؟

به منظور پاسخگویی به سوالات فوق، ابتدا به تبیین مفهوم اخلاق و جایگاه آن در قرآن کریم پرداخته و سپس با معرفی روش «تحلیل محتوا» به عنوان روشی مناسب جهت استخراج گزاره های اخلاقی و ترسیم آنها در قالب نمودارهایی نظام مند، گزاره های اخلاقی مطرح شده در قرآن کریم استخراج و در قالب جدول و نمودارهایی جامع در دو حوزه فردی و اجتماعی ترسیم شده تا پاسخ سوال دوم نیز به خوبی تبیین شود.

2.تبیین مفهوم اخلاق و جایگاه آن در قرآن کریم

به صورت فطری برای همه افراد جامعه بشری اصل این مطلب که پاره ای از رفتارها خوب و حَسن هستند و پاره ای بد و قبیح، قابل درک و فهم است، اگرچه در مصادیق آن اختلاف نظر باشد، به گونه ای که حتی در فرهنگ های مختلف، رفتارهای خوب و بد جای خود را به یکدیگر می دهند، اما همچنان اصل وجود رفتارهای خوب و بد در همه فرهنگ ها وجود دارد. در واقع خوب و بد در میان مردم جامعه بشری به معانی متفاوتی به کار می رود که یکی از آن ها خوب و بد «اخلاقی» است (هولمز، 1385، ص30).

در تعریف لغوی اخلاق باید گفت که این کلمه از ریشه «خُلق» به معنای نصیب و بهره مشخص می باشد، اگرچه برای دو لفظ «خُلق» و «خَلق» نیز معنی تقدیر و شکل و اندازه چیزی به کار رفته است. در نتیجه شخصِ با اخلاق کسی است که بهره فراوانی از فضائل و رذائل اخلاقی را داراست، زیرا فضائل یا رذائل اخلاقی هستند که حالت صفت و ملکه ای نفسانی را در انسان ایجاد می کنند (فتحعلی خانی، 1374، ج1، ص53).

«علم اخلاق» نیز از جمله دیرینه ترین دانش های بشری است چرا که از دیرباز دغدغه بشر بوده و در کهن ترین متونی که از فرهنگ های مختلف بر جای مانده نیز با آموزه های اخلاقی مواجه می شویم. به گفته جی.جی. وارنوک «وقتی فلاسفه اخلاق از اصول اخلاقی، حُکم اخلاقی و به طور کلی گفتار اخلاقی صحبت به میان می آورند، درباره چه بحث می کنند؟ مراد از اخلاقی چیست؟ تا به این مسائل پاسخ داده نشود، فلاسفه اخلاق نمی توانند بدانند که درباره چه چیزی بحث می کنند یا لااقل نمی توانند مطمئن باشند که همه صحبت از یک مطلب دارند» (وارنوک، 1368، ص68).

قرآن کریم نیز به عنوان منبع اصلی تبیین علم اخلاق برای دستیابی به اهداف خود مانند استواری نظم، عدالت و تأمین سعادت انسان ها در دنیا و آخرت، انجام و ترک پاره ای از امور را به گونه بایدها و نبایدها بر مکلفان اجبار و الزام نموده است و تمام کسانی که بالغ و عاقل هستند، موظف هستند این اوامر و نواهی را رعایت کنند. این الزام در باطن خود با بسیاری از تکالیف و رفتار آدمی مانند مسئولیت، پاداش، عقاب و. .. رابطه دارد.

به طور کلی هر مذهب اخلاقی که شایستگی بهره مندی از نام اخلاق را داشته باشد، بر عنصر الزام بنیان نهاده شده است. از این روی الزام، قاعده ای اساسی و عنصری مرکزی است که نظام اخلاقی با عناصر ساخت واره ای آن، بر گِرد آن چرخیده و نبود و ناپیدای آن به منزله اضمحلال جوهر حکمت عملی است (درّاز، 1408ق، ص21).

آیات قرآن کریم بیانگر آن است که منشأ الزامات اخلاقی، وحی و اراده تشریعی خداوند است زیرا خداوند متعال نه تنها خالق جهان هستی است، بلکه به تنهایی و بی هیچ شریکی، جهان را تدبیر می کند و اوست که قوانین حاکم بر افراد و جوامع انسانی را نیز جعل و اعتبار می نماید. این جعل و اعتبار نیز هرگز گزاف و بیهوده نبوده، بلکه بر اساس واقعیات جهان هستی و نیز با رعایت مصالح و مفاسد نفس الامری وضع شده اند.

شیخ ندیم الجسر، اندیشمند مصری در کتاب خود می نویسد: «از بدیهیات است که الزام به کمک عقل در محیط اخلاق وارد می شود. عقل استوانه الزام و نخستین راه آن است. خداوند در قرآن به روشنی بیان کرده که انسان را آفریده است تا او را عبادت کند و مورد آزمون قرار دهد. اجباری در دین نیست و اوامر و نواهی را در جهت راهنمایی انسان بیان کرده است از این رو، اکتفای عقل به درستی قضایای عقلی و مبادی و احکام، نخستین نوع از انواع الزام است» (ندیم الجسر، 2004م، ص102)

به نظر می رسد نمی توان وجدان را به صورت منبع و سرچشمه ای مستقل در نظر گرفت مگر آنکه تنها قلمرو آن را محدود به خلقیات طبیعی و ذاتی دانست چرا که امام صادق(ع) در تقسیم بندی اخلاق به دو دسته طبیعی و اکتسابی می فرمایند: «الْخُلُقُ مِنْحَةٌ یَمْنَحُهَا اللَّهُ مَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ فَمِنْهُ سَجِیَّةٌ وَ مِنْهُ بِنِیَّةٍ فَقُلْتُ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ صَاحِبُ النِّیَّةِ أَفْضَلُ فَإِنَّ صَاحِبَ السَّجِیَّةِ هُوَ الْمَجْبُورُ عَلَی الْأَمْرِ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ وَ صَاحِبُ النِّیَّةِ هُوَ الَّذِی یَتَصَبَّرُ عَلَی الطَّاعَةِ فَیَصْبِرُ فَهَذَا أَفْضَل » (کلینی، 1407ق، ج2، ص101).

3.معرفی روش تحقیق «تحلیل محتوا»

مطالعه علم اخلاق بر مبنای شیوه های معمول دچار نوعی از رکود معنایی یا ایستائی تأثیرگذاری و اثربخشی شده است و این رکود بیشتر از آنکه متأثر از بودن یا نبودن منابع و متون اخلاقی باشد، ناشی از شیوه هایی است که به پارادایم غالب در مطالعه منابع و متون اخلاقی تبدیل شده اند. این معضل، متون قرآنی که منبع اصلی علم اخلاق اسلامی می باشند را وارد حوزه هایی از مطالعات موضوعی کرده که اگرچه مفید و قابل توجه می باشند، اما پرسش های اساسی درباره نقش و کارکرد هدایتگر مفاهیم اخلاقی آیات قرآن را بدون پاسخ گذاشته است.

به همین منظور شایسته است در مواجه­ای جدید با قرآن کریم، از روش های نوین و بین رشته ای استفاده شده و نتایج مطالعات صورت گرفته در قالب هایی نظام مند به مخاطبان عرضه شود. در این میان، انتخاب روش «تحلیل محتوا»[3] و کاربست آن در مطالعات دینی، گامی نوین محسوب می شود.

با رشد جوامع انسانی و توسعه علوم و تکنولوژی، انسان به محدودیت روش های تحقیق اولیه در علوم اجتماعی و علوم انسانی پی برده و با تأمل بسیار روش های نوینی را ابداع کرد تا بتواند در عرصه پژوهش های شناخت روابط انسانی و فرهنگی از پایایی و روایی بیشتری برخوردار باشند. یکی از مهمترین روش­­های شناسایی و جمع­آوری داده­ها (اطلاعات) که با توجه به موضوع، شرایط و هدف این تحقیق کاربرد بیشتری برای محققان داشته ­است، روش «تحلیل محتوا» می باشد.

به عبارت دیگر یکی از روش های مناسب جهت تبیین دیدگاه­ها و اندیشه­ها، استفاده از روش تحلیل محتوا باشد. روش تحلیل محتوا با تجزیه و تحلیل مفاهیم و گزاره های استخراج شده از متن، جهت گیری و نقش هر کدام را بیان و چارچوب حاکم بر آن ها را کشف می کند. تحلیل محتوا در حقیقت فن پژوهش عینی، اصولی و کمی به منظور تفسیر و تحلیل محتوا است و تفکر بنیادی تحلیل محتوا عبارت است از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات، جملات، پاراگراف ها و امثالهم بر حسب واحدهایی که انتخاب می شوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شده اند (باردن، 1375، ص29).

لورنس باردن در کتاب خود با عنوان «تحلیل محتوا» اشاره می­کند که «تحلیل محتوا در حقیقت فن پژوهش عینی، اصولی و کمی به منظور تفسیر و تحلیل محتوا است و تفکر بنیادی تحلیل محتوا عبارت است از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات، جملات، پاراگراف ها و مانند آن بر حسب واحدهایی که انتخاب می شوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شده اند» (باردن، 1375، ص34).

در حقیقت تحلیل محتوا در رابطه با متنی معنی پیدا می کند که آن متن برای انتقال پیام و مفاهیمی نوشته شده باشد و دارای ماهیتی مشخص باشد؛ لذا تحلیل محتوا در مورد کلمات عامیانه ای که دارای مفاهیم ساده بدیهی و مشخصی هستند به کار نمی رود. پیام هایی که توسط متن منتقل می شود می تواند دارای معانی مختلفی باشد لذا به واسطه تحلیل محتوا باید معنای اصلی آن پیام را بازشناخت. روش بازشناسی و تحلیل این پیام ها به صورت نظاممند بوده و از قوانین و دستورات مشخصی تبعیت می کنند لذا آشنا شدن با روش تحلیل محتوا نیز ضروری می باشد.

لاسول، نیز عمده ترین کاربرد تحلیل محتوا را مطالعه ارتباطات به منظور پاسخ دادن به این سوال قدیمی تحقیق در ارتباطات می داند که «چه کسی؟ چه چیزی را؟ به چه کسی؟ چرا؟ چگونه؟ و با چه تاثیری؟ می گوید» (کیوی و کامپنهود، 1381، ص222).

به منظور انجام این تحقیق، پس از مطالعه انواع فنون روش تحلیل محتوا که در منابع مختلف پیرامون آن بحث شده است، بر اساس فن تحلیل محتوای مضمونی و بر مبنای واحد آیات و به صورت کمّی و کیفی، جداول تحلیل محتوا تشکیل شده و سپس مفاهیم، جهت گیری ها و نقش هدایتی هر کدام از آیات استخراج شده است.

به عبارت دیگر ابتدا با نگاه تفسیری به هر آیه، گزاره­های اخلاقی تشکیل دهنده مضامین و جهت گیری های هر آیه استخراج شد و سپس نقش هدایتی هر کدام درج گردیده است. لازم به ذکر است که جهت استخراج گزاره­های اخلاقی آیات، اکثر تفاسیر موجود بررسی شده اند که در نمونه های بیان شده، منابع آن درج گردیده است.

نهایت اینکه فرایند روش انجام این تحقیق به شرح ذیل می باشد:

 استخراج آیات اخلاقی بر اساس مطالعه تفاسیر معاصر.

 استخراج مفاهیم و مضامین اخلاقی بیان شده در تفاسیر و ثبت در جدول تحلیل محتوا.

 کشف جهت گیری اصلی هر کدام از مفاهیم اخلاقی ثبت شده.

 یافتن ارتباط میان مفاهیم اخلاقی جهت یافتن نقاط تمرکز آن ها.

 کشف نقش هدایتی هر کدام از مفاهیم اخلاقی ثبت شده.

 مقوله بندی مضامین و موضوعات اصلی و فرعی مشترک آیات.

 مدل سازی و ارائه نظریه بر اساس نتایج تحقیق.

منظور از «محتوا» در این روش علمی، متون سازمان یافته و اندوخته شده مربوط به یک موضوع واحد است که گروهی از حقایق، مفاهیم، تعمیم ها، اصول و نظریه های مشابه را شامل می شود. (چوبینه، 1380، ص67). لذا در این تحقیق، «محتوا» به معنای آیات قرآن کریم است که قطعیت آن اثبات شده و در حال حاضر محور مطالعه پژوهشگر می باشد.

«موضوع اصلی»؛ عنوانی کلیدی و کلی است که بیانگر مقصود اصلی هر آیه می باشد. این موضوع کلی بوده و چارچوب اصلی متن را تشکیل می دهد و با نگاهی اجمالی به فهرست آن ها و بررسی میزان فراوانی هر کدام می توان به سهولت تشخیص داد که متن مورد مطالعه در چه حوزه ای بوده و در رابطه با چه مواردی سخن گفته است.

«موضوع فرعی»؛ عنوانی کلی است که هر کدام از موضوعات مطروحه در متن را شامل می شود. به عبارت دیگر به جهت سهولت بررسی هر متن، موضوعات استخراج شده در مرحله اول، در قالب عناوینی جزئی تر درج می شوند که به آن عناوین، موضوعات فرعی گویند. این موضوعات که توسط تحلیل گر استخراج شده اند، لایه های درونی متن را آشکار می سازند.

نکته ای که نباید از آن غفلت کرد، علت برگزیدن روش تحلیل محتوا برای کشف نظام اخلاقی است. در حقیقت یکی از ویژگی های قرآن کریم، دارای ظاهر و باطن بودن آن است که تا چندین لایه درونی ادامه می یابد. به نظر می رسد یکی از روش های تحقیق مناسب و علمی برای کشف لایه های درونی ظواهر آیات قرآن، تحلیل محتوای کیفی کلام باشد. همچنین این روش قابلیت این را نیز دارد که مفاهیم به دست آمده را بسط ساختاری داده و طبقه بندی نموده و در قالب جدول، نمودار و مدل ارائه دهد. این مطلب در فضای رشته های حوزه علوم انسانی و به ویژه رشته الهیات که با بسط تفصیلی دانش مواجه هستند، بسیار اثرگذار است.

4. تحلیل محتوای کمّی و کیفی آیات اخلاقی قرآن کریم

منظور از تحلیل های کمّی، بررسی فراوانی مضامین و موضوعات اصلی و فرعی مطرح شده در متن می باشد که محقق را با ساختار عناصر و مؤلفه های به کار رفته در آن بیشتر آشنا می سازد. تحلیل های کمّی راه ورود برای تحلیل های کیفی را هموار می کنند و در اصل نشان می دهند که محقق بر اساس چه مبنایی به تحلیل های کیفی پرداخته است (کریپندورف، 1378، ص26).

تحلیل محتوای کیفی، نیز تکنیکی برای تفسیر ذهنی محتوای داده های متن از طریق کدگذاری های طبقه بندی شده به صورت سیستماتیک می باشد که به دنبال مشخص ساختن الگوهایی است که در نهایت از مفاهیم ساخته می شوند. به عبارت دیگر تحلیل های کیفی، به مثابه تکنیکی برای بررسی عمق بیشتری از پدیده اتخاذ می شوند که در نهایت منجر به نظریه پردازی می گردند (هولستی، 1373، ص14).

پیش از ذکر نتایج حاصل از تحلیل محتوای آیات اخلاقی قرآن کریم، لازم به ذکر است که در این مقاله به جهت رعایت اختصار و محدودیت کلام، تنها به ذکر دو نمونه از آیات اخلاقی به منظور آشنایی با چگونگی استخراج گزاره ها و جهت گیری های اخلاقی درج شده، اکتفا شده است.

4-1.بررسی آیه اول

خداوند متعال در آیه یازدهم سوره اسراء می فرماید: «وَ یَدْعُ الْانسَانُ بِالشرَِّّ دُعَاءَهُ بِالخَْیرِْ وَ کاَنَ الْانسَانُ عجَولا»؛ انسان بر اثر (شتابزدگی) بدیها را طلب می کند آن گونه که نیکی ها را می طلبد و انسان همیشه عجول بوده است. این آیه در مقام اشاره به اصل عجله و شتابزدگی در انسان و اثر آن در خیرات و شرور است که گزاره های اخلاقی متعددی می توان از آن استخراج نمود، همانند:

4-1-1. نهی از عجله و شتابزدگی

عجله حالتی است در دل که به مجرد خطور امر در ذهن، انسان بی درنگ و بدون تامل پیرامون آن اقدام کند که این حالت از لوازم ضعف نفس و از دام های بزرگ شیطان است (نراقی، 1382، ج2، ص222 ). عجله صفتی است که در آن رابطه فرد با خودش مطرح است لذا در حوزه اخلاق فردی جای دارد.

نکته ای که در تبیین این صفت باید بدان اشاره شود، مسأله علم است. در حقیقت سرچشمه شتاب در انسان، جهل و عناد و تعصب است که این امر درست نقطه مقابل بصیرت و علم در انسان می باشد، لذا با عنایت به این توضیح باید گفت که عجله از آفات فکر و عمل بشر است. در کتب اخلاقی برای توصیف مفهوم اخلاقی عجله و شرّخواهی انسان، به طلب اشتباهی که او در استیلای بر دیگر موجودات دارد، مثال زده شده که نوع انسان به دلیل عجله ای که در این امر از خود نشان می دهد ریاست این دنیای زودگذر را به سلطنت ابدی ترجیح می دهد.

آری، عامل اصلی فروختن دین به دنیا، عجله و شتاب است که لذت زود گذری را به همراه دارد بخصوص در جائی که انسان باید به مبارزه با تکبر درون و یادآوری تواضع به خویش بپردازد و دیگری را به جای خویشتن مقدم بدارد. این نوع اگرچه برای فطرت انسان لذت بخش نیست اما به خیر انسان است. پس معیارِ تشخیص خیر، لذت نیست بلکه مطابقت با فطرت و عقل است و همچنین انسان نباید در مصداق لذت و درد به بیراهه رود. اساساً تهذیب اخلاق برای این است که انسان هم در تحلیل مفاهیم عقلی به مقصد برسد و هم در تطبیق این معانی بر مصداق ها اشتباه نکند (فلسفی، 1382، ج1، ص123).

علامه طباطبایی در ضمن این آیه وارد مباحث اخلاقی شده و بیان می دارند که جنس بشر عجول است و به خاطر همین عجله اش میان خیر و شر فرق نمی گذارد لذا سزاوار نیست که انسان دستخوش عجله گشته و هرچه را که دلش خواست و اشتهایش طلب کرد، دنبال کند و هر عملی که ارتکابش برایش ممکن بود، مرتکب شود (طباطبایی، 1397ق، ج 13، ص67 ).

4-1-2. تأکید بر خیرگرایی فطری انسان

نکته دیگر در تبیین آیه این است که تشبیه شرّ خواهی انسان به خیر خواهی او، نشانه آن است که انسان در اصل و فطرتاً خیرگِرا می باشد (قرائتی، 1383، ص 26 ). در سوره انبیاء نیز خداوند می فرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرات » (الانبیاء: 73)؛ و انجام کارهای نیک را به آنها وحی کردیم. در روان انسان نیرویی به نام نیروی جلب نفع و دفع ضرر نهاده شده و از آن جایی که انسان در بکار بردن این دو نیرو افراط می نماید و بجای اینکه از رذائل خلقی خودداری کند از کسب فضیلت امتناع می ورزد.

مؤلف تفسیر «أحسن الحدیث» مفهوم استنتاجی از آیه فوق را اخلاقی دانسته و قالب آن را توبیخی می داند و بیان می کند که این آیه انسان را به خاطر داشتن چنین صفتی توبیخ می کند که چرا انسان باید چنین باشد و جمله «وَ کانَ الْإِنْسانُ عَجُولًا» در عین استدلال به صدر آیه، حاکی از یک خصیصه ذاتی انسان است و آن اینکه انسان ذاتاً خیرگرا است ـ هرچند در مواردی اشتباه می کند ـ ولیکن در راه وصول این به خیر بسیار عجول و شتابزده است و گاهاً این امر باعث اشتباه او می شود (قرشی، 1377، ج 6، ص43 ).

این مطلب در آیه­ای دیگر نیز به قدری حادّ عنوان شده که گویی انسان از عجله آفریده شده است: «خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ» (الانبیاء: 34 )؛ انسان از عجله آفریده شده ولی عجله نکنید بزودی آیاتم را به شما نشان خواهم داد.

4-1-3. عجله مانع تأثیر هدایت­گری قرآن

همچنین ارتباط ظریفی بین هدایتگری قرآن و صفت عجله در انسان می باشد. خداوند پیش از این آیه، از هدایتگری قرآن برای کسانی که آراسته به علم و حکمت و عمل صالح اند، سخن گفته و بلافاصله از عجله که هم از آفات فکر است و هم عمل سخن رانده است. این آیه رهنمون به این مساله است که آنان که به هدایت استوار قرآن راه نیابند، شتابزده سراغ شرّ خواهند رفت.

اگرچه اعمال خیر و شر همه به اذن خدا در عالم وجود تحقق می یابند و همه آنها با قدرتی که خداوند در اختیار انسان قرار داده برای آدمی مقدور است، ولیکن این معنی باعث نمی شود که اعمال خیر و شر، هر دو برای آدمی جایز شوند و انسان هر چه را که هوس کرد با عجله و سراسیمه دنبال نماید.

علامه طباطبایی در این میان معتقد است علت اینکه خداوند از عجول بودن انسان در این آیه سخن گفته این است که می خواهد بگوید انسان به خاطر آن قریحه استعجالی که دارد، آن طور که باید قدر نعمت هدایت الهی را نمی داند و قرآن کریم که کتاب هدایت اَقوَم است با کتب دیگر در نزدش یکسان می باشد لذا بین خیر و شر تفکیک قائل نمی شود (طباطبایی، 1397ق، ج 13، ص69 ).

مؤلف تفسیر نمونه نیز بیان می کند که عجول بودن انسان برای کسب منافع بیشتر و شتابزدگی او در تحصیل خیر و منفعت، سبب می شود که تمام جوانب مسائل را مورد بررسی قرار ندهد و نتواند خیر واقعی خود را تشخیص دهد، بلکه هوی و هوسهای سرکش چهره حقیقت را در نظرش دگرگون سازند و به دنبال شرّ برود (مکارم شیرازی، 1374، ج 12، ص40 ). به همین دلیل عجله به عنوان یک بلای بزرگ و مانع برای نوع انسانها در طریق سعادت و هدایت معرفی شده است.

4-1-4. نقش علم و آگاهی در ایجاد طمأنینه

در باب علم و تأثیر آن در جلوگیری از پدیدار شدن صفت عجله در انسان باید عمل توأم با علم و آگاهی و بصیرت و بینایی و تفکر باشد تا سبب خسران و وزر و وبال نگردد که مکرر آیاتش در سوره اسراء آمده است و بیان می کند که اثر و نتیجه عمل آدمی به خود او بازگشت دارد و از مصادیق آن آیه «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِکمُ وَ إِنْ أَسَأْتمُ فَلَهَا» (الاسراء: 7 ) است.

انسان اگر ارتباط عجله را با میل و قدرت به فعل در آوردن آن در سیاق آیات سوره اسراء ملاحظه کند، متوجه این مهم می شود که انسان به مجرد اینکه عملی را مورد علاقه و مطابق میلش یافت و قدرتش را بر انجام آن نیز مناسب دید، باید بداند این عمل صرفاً اخلاقی نیست و انسان مجاز به انجامش نمی باشد و ممکن است چنین استدلال کند که خداوند این اراده و قدرت را به او داده پس چرا بر انجام افعال کندی نماید.

به عنوان مثال طبق آیه 18 سوره اسراء، خواست انسان بی حد و حسر است و باید در چارچوب اراده الهی محدود شود. گرچه انسان با اراده خلق شده و در انتخاب راه آزاد است ولی اگر با علم به اینکه اراده الهی اصل است پیش برود، بینشش عوض خواهد شد. خداوند به صراحت در مقابل عجله انسان، دنیا و هر چه در آن است را که تعلق انسان در اوست، معجلاً وعده داده اما به شرط قَدَر و تحت اختیار خودش و این است معنای عاجله در آیه شریفه: «مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُورا» (الاسراء: 18 ). فرو رفتن در نعمت ها و به اصطلاح رفاه زدگی، سرچشمه فساد و سبب ایستادگی در مقابل حق است و به سقوط اخلاقی و اجتماعی جامعه می انجامد. لازم به ذکر است که این خصلت دنیاگرایی است که مذموم است نه اصل دنیا و انسان با مطالعه در تاریخ و عبرت از احوال گذشتگان باید متذکر این مهم باشد که در برابر سنت های همیشه پایدار و ثابت خداوند، چگونه صفاتی باید از خود بروز دهد و شرط اصلی در نتیجه گیری از تلاش های دنیوی وسعادت اخروی که همان ایمان داشتن است، را مدّنظر داشته باشد.

4-1-5. نقش ایمان در ایجاد طمأنینه

صفت مقابل عجله، اطمینان نفس و تأمل در گفتار و کردار است که قبل از اقدام به امری آن را توقف و تأمل و بعد از آن را تأنی و انائت نامند. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «الْأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ» (حرّ عاملی، 1387، ج27، ص 169 )؛ همانا درنگ از سوی خدا و عجله از شیطان است.

سیکنه نفس که ملکه ای است ستودنی و از اخلاق حسنه و صفات انبیاء می باشد، حاصل ایمان و یقین است و وجود اختیار در انسان با شرط بکار گیری ایمان باعث سعادت دنیا و آخرت می گردد. قابل ذکر است که ضعف نفس از نتایج صفت «جُبن» به معنی ترس است و از صفات خبیثه به شمار می رود. طبق آیه مورد بحث، صاحب این صفت با ذلّت خواری و کناره جستن از کارهای بزرگ و مسامحه در امر به معروف و نهی از منکر ملازم است (نراقی، 1366، صص 321-319 ). لذا چنین انسانی باید بداند ثُبات و پایداری اخصّ از بزرگی نفس است که باید بدان اهتمام ورزید. خداوند در قرآن می فرماید: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاء» (ابراهیم:27 )؛ خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار می دارد هم در این جهان، و هم در سرای دیگر! و ستمگران را گمراه می سازد، (و لطف خود را از آنها برمی گیرد) خداوند هر کار را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام می دهد.

4-1-6. نقش امید و رجاء در ایجاد طمأنینه

پیام اخلاقی مهمّ دیگر در آیه، امیدواری به رحمت خداوند است که در اصطلاحات اخلاقی به آن «رَجاء» گفته می شود و نقطه مقابل «یأس» است که زمینه کفر می باشد. لزوم اهمیت صفت رجاء تا جائی است که انسان با عبور از مرحله رجاء، به مرحله طمأنینه می رسد که در همین آیه به آن پرداخته شده است (جوادی آملی، 1385، ص 302 ). نکته مهم اینکه انسانی می تواند رجاء و امیدواری به رحمت خداوند داشته باشد که پیشتر مقدّمات آن را فراهم کرده باشد. مقدماتی که یکی از آنها برطرف نمودن رذیله اخلاقی عجله و شرخواهی در انسان است که برخلاف قانون و سنّت الهی و بر مدار لطف و رحمت می باشد. گونه بیانی دعوت به رحمت خدا گرچه «جمله خبریه» و معنای وصفی را به همراه دارد ولی ضمناً دستور است، یعنی انسان باید بر اساس فطرت خویش از عجله پرهیز کند و امیدوار به خیر و رحمت الهی باشد و اساساً اصل طلب خیر و خیرگرا بودن از اصول لازمه اخلاقی است که تبیین آن لازم می باشد.

نکته مهم در مورد خیرگرا بودن انسان در این است که این طلب نباید بر اساس لذّت حسی و سودهای دنیایی باشد بلکه باید عقلانی باشد، یعنی عقل، خیر بودن آن را تشخیص دهد. عقل نیز این کار را توسط وحی باید انجام دهد.

نکته دیگر اینکه چیزی که می خواهد خیر باشد، برای فطرت و جان انسان می بایست خیر باشد. در قرآن کریم آمده است که معیار کارها می بایست خیر باشد: «عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون » (البقره: 216 ). از این آیه کریمه معلوم می شود حقیقت انسان را همان جان و فطرت تأمین می کند و بدن و منافع بدنی، ابزاری بیش نیست (جوادی آملی، 1385، ص 255 ).

علامه طباطبایی معتقد است مراد از دعا بطوری که از سیاق آیه استفاده می شود، مطلق طلب است، چه به لفظ دعا باشد و چه بدون لفظ و به صورت سعی و عمل فرد بوده باشد. این دعا و درخواست نیز مطلق است بدین معنی که چه از خدا بخواهد و چه از غیر خدا و چه خیر طلب کند و چه شرّ (طباطبایی، 1397ق، ج 13، ص67 ).

4-2. بررسی آیه دوم         

وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَیْسُوراً لزوم احترام به حقوق مردم جمعی اجتماعی

به عنوان مثال دومی برای آیات اخلاقی قرآن کریم، آیه ذیل انتخاب شده است: «وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَیْسُوراً» (الاسراء:28)؛ و هرگاه از آنان [مستمندان ] روی برمی تابی و انتظار رحمت پروردگارت را داری (تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی)، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو. در این آیه شریفه که در حقیقت تکمیل آیه سابق آن «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ» است، به دنبال این است که یکی از موارد برخورد مناسب با افراد و آداب اسلامی را بیان نموده که زیر مجموعه مباحث شروط انفاق و اعراض از آن، می باشد. برخی از گزاره های اخلاقی برداشت شده از آیه فوق به شرح ذیل است:

4-2-1. لزوم احترام به حقوق مردم

هنگامی که وضعیت انسان به گونه ای نیست که بتواند انفاقی داشته باشد، برخورد مناسب و اخلاقی این است که همراه با قول و کلام آسان و راحت باشد چنانکه منظور از عبارت «قَوْلًا مَیْسُوراً» هرگونه سخن و رفتار نیک تؤام با محبّت را شامل می شود. آیت الله مکارم شیرازی در تبیین مفاهیم اخلاقی آیه می گویند: «اساساً تقاضای سائل حقی را بر سؤال شونده ایجاد می کند که در صورت نبودن امکانات برای پاسخ گویی و انفاق به سائل، بر اساس مضمون آیه باید با سخن نرم و سنجیده و ملایم اعراض نماید» (مکارم شیرازی، 1374، ج12، ص 89 ). به عبارت دیگر یکی دیگر از شروط انفاق این است اصل رعایت احترام به شخصیت افراد چه در هنگام انفاق کردن و چه در هنگام اعراض کردن می بایست رعایت شود تا صدمه ای به شخصیت دیگران وارد نسازد. این فرمان خداوند، نشان می دهد که اخلاق اسلامی حتی در رابطه با سخن گفتن نیز دستوراتی را در نظر گرفته است تا از این طریق انسان بتواند برنامه سعادت و کمال را به سهولت اجرا کند.

نکته مهم در تلازم بحث انفاق با رحمت خداوند این است که انسان باید امکانات مادی و برخورداری و توانگری خود را از نشانه های رحمت خداوند بداند که در جهت تربیت و تکامل انسانها به او اعطا شده است. لذا اگر دید انسان این گونه شد، به راحتی از اموالی که باید در مسیر انفاق خرج شود می گذرد تا رحمت خداوند را در مسیر کمال به خود جلب نماید (فلسفی، 1382، ج2، ص41).

4-2-2. نقش کلام نیکو در ایجاد امیدواری و وسعت روزی

نعمت بیان و گفتار در دین مبین اسلام به جهت رشد و تکامل انسان آن قدر حائز اهمیّت است که خداوند در قرآن کریم بلافاصله بعد از اشاره به خَلق نمودن قرآن دارد، تعلیم و آموزش نعمت بیان و گفتار را مطرح کرده و آن را نعمتی از جانب خودش معرّفی می کند: «الرَّحْمَانُ. عَلَّمَ الْقُرْءَانَ. خَلَقَ الْانسَنَ. عَلَّمَهُ الْبَیَانَ» (الرحمن:1-4)

در قرآن کریم برای سخن گفتن ارزش های مختلفی مطرح شده است که گاهی مربوط به ماهیّت سخن است و گاهی با عناوین عَرَضی آن ارتباط پیدا می کند. مانند آنچه در این آیه مطرح شده است که اشاره به آسان سخن گفتن دارد.

در این آیه خداوند بلافاصله بعد از بیان مسأله طلب رحمت از پروردگار، دستور به نیکو و آسان سخن گفتن می دهد که نشان می دهد آیه شریفه اشاره تام به این مسئله می کند که مقدمّه و اسباب ترغیب امیدواری و وسعت عفو و رحمت پروردگار را می توان با کلام نرم و آسان هم فراهم نمود، لذا به همین دلیل این صفت از علامات مؤمن شمرده شده است و این همان فضل خدای تعالی در برطرف کردن موانع برای رسیدن به مقصود است.

علامه طباطبایی در رابطه با این آیه معتقد است سیاق آیات نشان می دهد که گفتار درباره انفاق مالی بوده و به یک نکته مهم اخلاقی در رابطه با نحوه برخورد با فقرا و مساکین اشاره دارد و می گوید: «از آنجا که گاهی مسکینی به انسان رو می آورد و امکاناتی برای پاسخ گویی به نیاز او در اختیارش نیست، این آیه طرز برخورد صحیح با نیازمندان را در چنینی شرایطی بیان کرده است» (طباطبایی، 1397ق، ج 13، ص114 ).

ایشان معتقد است که مراد از جمله «إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ»، اعراض از کسی است که مالی درخواست کرده تا رفع گرسنگی کرده و یا حاجتش را برآورده سازد ولیکن مقصود از این اعراض، هرگونه اعراضی نیست، بلکه تنها نوعی از اعراض منظور است که فرد دستش از مال و امکانات تهی باشد و نتواند مساعدتی به فقرا بکند اما مـأیوس نیست و احتمال می دهد که بعداً پولدار شود و بتواند به آنان کمک کند، به دلیل اینکه دنباله آیه می فرماید «ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها» (طباطبایی، 1397ق، ج 13، ص115 ).

4-2-3. لزوم امیدواری به رحمت خداوند

نکته مهم اخلاقی دیگر در این آیه بیان موضوع رجاء و امیدواری به رحمت خداوند است. در قرآن کریم در مواردی «رجاء» به خدا نسبت داده شده و در مواردی نیز به رحمت خدا و در مواردی هم به روز قیامت، از آن جهت که قیامت عالمی است که در آن انسان مشمول رحمت الهی می گردد.

امیدواری و رجاء به عنوان یکی از موضوعات اخلاقی، وقتی صدق می کند که انسان اسباب و وسایل تحقّق آن را تماماً در خود فراهم نموده باشد. این مطلب بدین معناست که انسان باید رحمت و غفران پروردگار را با عمل خاصی که زمینه و وسیله آن را فراهم می کند و ترک گناهانی که آن زمینه و وسیله را از میان برمی دارد، توأم سازد (غرویان، 1377، ص23).

4-2-4. لزوم همراهی اصل تلاش و امید

رجاء، گرچه یک حالت روحی و روانی است ولیکن یک لازمه جدائی ناپذیر رفتاری به دنبال دارد که باعث می شود کارهای ویژه ای از انسان صادر شود. در آیات متعدد قرآن یا صریحاً بر لزوم انجام عمل شایسته تأکید شده و یا به صورت کنائی بر این لازمه رفتاری تأکید شده و یا اسوه و الگویی رفتاری در این زمینه معرفی شده است تا این اصل را همچنان در انسان زنده نگه دارد.

بنابراین نتیجه گرفته می شود که تلاش و امید در انسان باید همواره در کنار هم باشند تا منشأ اثر واقع شده و منجر به کارکردهای خاص خود شوند که نشانه بارز آن، امید به خدا و روز قیامت است که باعث انجام دادن اعمال صالح و شرک نورزیدن می شود. همچنین خداوند در آیه دیگری از قرآن به کسانی که بر خود ستم و اسراف نموده اند می فرماید که: «قُلْ یَاعِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ» (الزمر:53 )، از رحمت خدا ناامید نشوید. و در آیه ای دیگر به روشنی تبیین می کند که: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِینَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ» (البقره:218 )؛ تنها کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته اند، آنها به رحمت خداوند امید دارند.

نهایت اینکه باید توجه داشت کام یابی و رستگاری انسان بدون تلاش اختیاری تحقّق پذیر نیست و انسان تنها با سعی و تلاش خویش می تواند به مطلوب نهایی خود برسد و دیگران نمی توانند سرنوشت او را تغییر دهند. از نوع بیان خداوند نیز به خوبی پیداست که انسان را با بیان بازگشت هرگونه نتیجه اعمال به خودش مخیّر گذاشته در احسان نمودن یا بدی کردن (شریفی، 1389، ص96).

5.اصول و مبانی نظام اخلاقی در قرآن کریم

در نهایت باید گفت که از تحلیل مجموع آیات بخشی از سور قرآن کریم، اصول و گزاره­های اخلاقی متعددی استخراج گردیده که پس از درج در جدول تحلیل محتوا، جهت گیری، نقطه تمرکز و نقش هدایتی آن ها نیز استخراج شد. سنجش فراوانی جهت گیری های آنها نشان می دهد که گزاره های استخراج شده به هر دو بُعد اخلاق فردی و جمعی نظر داشته و به طور همسانی آمارگیری شده اند.

همچنین گزاره های اخلاقی استخراج شده، هر کدام نقشی را در تبیین نظام اخلاق اسلامی بر عهده دارند که می توان آن ها را بر مبنای طبقه بندی جدول تحلیل محتوا، به ابعاد چهارگانه: اصول و مبانی، الزامات، مقدمات و موانع تقسیم نمود. این مطلب نیز نشان می دهد که مجموع این گزاره های اخلاقی درصدد هستند تا با کمک همدیگر، یک نظام اخلاقی را تبیین و نهادینه کرده و آن را در فرهنگ و مکتب جامعه بشری تسرّی دهند.

این گزاره های اخلاقی به خوبی هر چهار مؤلفه فوق را در دو حوزه هدایت فردی و اجتماعی تحت پوشش قرار داده و به خوبی کارکرد خود در ساخت الگو و مدل کلی هدایت را تبیین می کنند. در ذیل این مدل هدایتی به تفکیک و در دسته بندی چهار گانه (اصول و مبانی، الزامات، مقدمات و موانع) مورد بررسی قرار می گیرد.

نمودار ذیل بیانگر آن است که چگونه گزاره های اخلاقی استخراج شده در هدایت فردی تک تک انسان ها نقش داشته و هر کدام چه جایگاهی را بر عهده دارند.

نظام هدایت فردی در قرآن کریم

مواردی مانند؛ ایمان، امیدوار بودن به رحمت خدا و عبادت هم در مقوله الزامات و هم در مقوله مقدمات تکرار شده است. این تکرار نه به معنای آن است که یک مضمون اخلاقی در دو حوزه متفاوت جای داده شده، بلکه این مطلب تنها همسانی در الفاظ می باشد. به عبارت دیگر مضامین برداشت شده با یکدیگر متفاوت بوده، لکن در مرحله ترسیم نمودار و مدل از آن جهت که به دنبال استفاده از عناوینی کلی و جامع بوده ایم، لذا عنوانی کلی استعمال شده است.

این مطلب خود بیانگر نکته مهم دیگری نیز هست که اگرچه برای حرکت در مسیر هدایت و دستیابی به سعادت در ابتدای کار لازم است که فرد اخلاص داشته و یا به رحمت خداوند امیدوار باشد، اما باید توجه داشته باشد که در تمامی طول مسیر نیز توجه به این موارد لازم و ضروری است و یک انسان طالب حقیقت و هدایت نباید لحظه ای ایمان خود را از دست داده و یا از رحمت خداوند ناامید شود و ترک عبادت و اخلاص نماید.

در تمامی طول مسیر هدایت نیز دائماً باید تلاش شود که بر علم و بصیرت افراد جامعه بشری افزوده شود چرا که به هر میزان علم و بصیرت افراد افزایش یابد، میزان اعتقاد و ایمان ایشان به خداوند و جهان هستی افزایش یافته و بر سرعت آنان در مسیر هدایت افزوده می شود. در ادامه می توان شبیه همین مدل را در بُعد هدایت اجتماعی نیز مشاهده نمود.

داشتن باورها و اعتقادات مشخص، اولین اصل برای فعالیت هر انسان و جامعه ای بوده و تعیین کننده جهت حرکت آنها می باشد که توجه مستمر به آن، عدم انحراف از مسیر و برنامه تعیین شده را ضمانت می نماید. این باورها و اعتقادات که در حقیقت همان اصول و مبانی هستند، موجب هماهنگی نیروها و انسجام تلاش ها و هم افزایی بین عناصر و مؤلفه های مختلف اجتماعی می گردد. اجتماعی زیستن ناگزیر وظایف و مسئولیت هایی را بر انسان ها بار می کند که همه افراد باید تکالیف خویش را در برابر دیگران بشناسند و به آن ها عمل نمایند.

در نمودار فوق نیز مشاهده می شود مواردی به عنوان الزامات هدایت اجتماعی ثبت شده اند که در نمودار هدایت فردی نیز به عنوان الزامات معرفی شده بودند. این مطلب بیانگر دو نکته مهم است:

الف) اول اینکه؛ برخی موارد مانند امیدواری به رحمت خداوند و استفاده صحیح از امکانات و استعدادها آن قدر دارای اهمیت می باشند که هم تک تک افراد جامعه و هم کلیت یک جامعه انسانی می بایست برای دستیابی به هدایت و سعادت، این موارد را لحاظ کرده و بدان ها توجه کند.

ب) دوم اینکه؛ این موارد در حوزه فردی و اجتماعی دارای معانی مختلف هستند. به عنوان مثال امیدواری به رحمت خداوند در یک اجتماع انسانی بدین معناست که کلیت جامعه انسانی می بایست با شور و نشاط و انگیزه به کار و تلاش و کوشش پرداخته و به خاطر وجود مشکلات اقتصادی یا سیاسی و غیره روحیه خود را از دست ندهند و همواره به رحمت خداوند برای حل همه مشکلات اجتماعی امید داشته باشند. چنین امیدی است که می تواند موجبات رشد و ترقی و تکامل جامعه و در نهایت هدایت آنان را فراهم کند، البته به شرط آنکه دیگر موارد الزامات مانند توجه به حقوق دیگران، صداقت، عدالت، احسان، انفاق و غیره نیز رعایت شود.

به عبارت دیگر باید گفت که تمامی آنچه در نمودار فوق درج شده است، ابعادی اجتماعی دارند بدین معنا که منظور از توحید در این قسمت، حکومت و حاکمیت اهل حق بر جوامع بشری است. اگر جامعه ای قصد داشته باشد که به سمت هدایت و سعادت حرکت کند، اولین اصل اساسی که می بایست رعایت کند این است که توحید و خداپرستی را در جامعه حاکم کند. عدم سلطه شیطان نیز تعبیر دیگری از عدم سلطه استکبار و مستکبران عالم بر بندگان حقیقت جو و هدایت طلب است. لذا یک جامعه اسلامی نبایست بر اساس قاعده نفی سبیل به بیگانگان اجازه دهد که مستکبرین و ابرقدرت ها بر آن جامعه استیلاء داشته و یا بر افکار و اذهان آن ها تأثیر بگذارند.

مواردی مانند عدالت، صداقت و تحصیل علم و آگاهی و بصیرت نیز هم در الزامات و هم در مقدمات فردی و اجتماعی هدایت ذکر شده اند که نشان می دهد این موارد می بایست هم در ابتدا و برای تعیین مسیر و هم در طول مسیر رعایت شده و لحظه ای از توجه بدان ها غافل نشد.

نتیجه گیری

بررسی اولیه گزاره های اخلاقی مستخرج از تعدادی از سور قرآن کریم بیانگر این نکات است که:

1) این گزاره ها و مفاهیم در دو حوزه فردی و جمعی همگام با هم پیش رفته و فراوانی نسبتاً یکسانی با یکدیگر دارند که نشان می دهد دستورات و برنامه های خداوند متعال به منظور تربیت و هدایت افراد و جوامع انسانی بطور یکسان و مساوی در این کتاب شریف بیان شده است.

2) گزاره های اخلاقی آیات قرآن کریم تلاش دارند تا با کمک همدیگر یک نظام اخلاقی جامع و کامل را تبیین و نهادینه کنند، لذا هر کدام از گزاره های اخلاقی چه در حوزه فردی و چه در حوزه اجتماعی، دارای جایگاه خاصی در چارچوب هدایتی افراد و جوامع بشری بوده و به صورت یک مدل لایه ای و حلقه ای همدیگر را تکمیل و تأیید می کنند.

3) تجزیه و تحلیل گزاره های اخلاقی استخراج شده از آیات قرآن کریم به روش تحلیل محتوا، این مطلب را می رساند که این مفاهیم، انسجامی بسیار دقیق و عمیق با یکدیگر داشته و بر مبنای وحدت موضوعی، به دنبال بیان مُدل جامع هدایتی برای افراد و جوامع بشری می باشند.

4) این نظام متصور شده به گونه ای است که در چهار زمینه؛ اصول و مبانی، الزامات، مقدمات و موانع، مفاهیمی را بیان کرده و به خوبی یک مدل نظام مند را تبیین نموده است که جایگاه دقیق و هدفمند خود را در مجموعه معارف اسلامی تبیین می نماید.

این پژوهش سرآغاز مسیری جدید در نظام سازی از معارف قرآنی است و پیشنهاد می شود دیگر پژوهشگران نیز با استفاده از روش های میان رشته ای، به مطالعه مفاهیم متعالی مندرج در این کتاب آسمانی پرداخته و بیش از پیش کارآمدی و نقش دین در امور مختلف را تبیین نمایند.

منابع

- قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.

- ابن بابویه، محمد بن علی (1377)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق.

- ابن فارس، احمد (1387)، معجم مقائیس اللغة، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.

- ابن مسکویه، ابو علی احمد بن محمدبن یعقوب (1415ق)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم: انتشارات بیدار،.

- ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: انتشارات دار صادر.

- باردن، لورنس (1375)، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

- جوادی آملی، عبدالله (1385)، مبادی اخلاق در قرآن، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ پنجم.

- حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی (1387)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت.

- خرمشاهی، بهاءالدین (1364)، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول.

- دراز، عبدالله (1408ق)، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم، ترجمه عبدالصبور شاهین، بیروت: دارالبحوث العلمیه

- راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، تصحیح صفوان عدنان داودی، بیروت: دار العلم.

- شریفی، عنایت الله (1389)، «کارکردهای دین در اخلاق»، فصلنامه قبسات، تهران: انتشارات راه دین، شماره56

- طباطبائی، سید محمد حسین (1397ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم.

- طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.

- طوسی، خواجه نصیرالدین (1364)، اخلاق ناصری، تصحیح و تعلیق مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ سوم.

- علوی مهر، حسین (1387)، «تفسیر قرآن در دوره معاصر»، فصلنامه قرآن و مستشرقان، شماره 2.

- غرویان، محسن (1377)، فلسفه اخلاق از دیدگاه اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی یمین.

- غزّالی، ابو حامد (1351)، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

- فتحعلی خانی، محمد (1374)، آموزه های بنیادین علم اخلاق، تهران: انتشارات کوثر.

- فلسفی، محمد (1382)، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، قم: انتشارات دارالثقلین.

- فیض کاشانی، ملا محسن (بی تا)، محجة البیضا، تهران، انتشارات اسلامی.

- قرائتی، محسن (1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ یازدهم.

- قرشی، سید علی اکبر (1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.

- کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک وان (1381)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: انتشارات توتیا، چاپ ششم.

- کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

- مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع)، به کوشش محمد باقر بهبودی، قم، انتشارات حوزه علمیه،.

- مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، قم: انتشارات دارالعلم.

- ندیم الجسر (2004م)، القرآن فی تربیت الاسلامی، قاهره: مجمع البحوث الاسلامیه.

- نراقی، محمد مهدی (1366)، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، تهران: انتشارات حکمت.

- همو (1382)، معراج السعادة، تهران: انتشارات دهقان.

- وارنوک، جفری جیمز (1368)، فلسفه اخلاق در عصر حاضر، ترجمه و تعلیق؛ صادق لاریجانی، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.

- هولمز، رابرت (1385)، مبانی فلسفه اخلاق، ترجمه مسعود علیا، تهران: انتشارات ققنوس.