پژوهشی در باره خطبه‌های جمعه و عیدین امام علی علیه السلام (۱)

چکیده
 

این پژوهش به مطالعه در مورد خطبه‌های نماز جمعه و عیدین امام علی علیه السلام پرداخته و در این زمینه در بخشی از این نوشته با نگاه کلی به تمام خطبه‌ها، مواردی چون: تعداد، زمان و مکان صدور خطبه‌ها، تعداد خطبه‌های کامل و ناقص، اسناد و حجم خطبه‌ها مورد مطالعه واقع شده است. در بخش دیگر به مؤلّفه‌های مهم تمام خطبه‌ها و میزان تکرارشان اشاره شده است. بررسی دلایل کاستی خطبه‌های جمعه امام علی علیه السلام، مطالب دیگر این نوشتار به شمار می‌آید. همچنین، بیان سیره امام علیه السلام در امر برپایی نماز جمعه و بیان مناسبت‌هایی که در پیدایش خطبه‌ها تأثیر داشته‌اند، بخش‌های دیگر این مقاله هستند. و نهایت این که، در بخش پایانی این نوشتار ادبیات خطبه‌ها مورد کنکاش واقع شده است. کلیدواژه‌ها: امام علی علیه السلام، خطبه، جمعه، عیدین.

درآمد
 

بدون شک، یکی از امتیازات فرهنگ شیعه، به کارگیری دستورات و روایات حضرات ائمه معصوم علیهم السلام به همراه قرآن، در میدان عمل است؛ تا آن جا که این به هم آمیختگی موجب رشد و بالندگی و غنای فرهنگی این مکتب گردیده است. در این میان سخنان گهربار امام علی علیه السلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. سخنان آن حضرت وی را در جایگاهی قرار داده که یک دانشمند، او را ستاره درخشان آسمان علم و ادب می‌بیند، و یک نویسنده برجسته از شیوه نگارش او پیروی می‌کند، و یک فقیه، همیشه بر تحقیقات و پدیده‌های او تکیه دارد. از میان خطبه‌های آن حضرت، خطبه‌های جمعه وی به لحاظ شرایط ذاتی‌شان، دارای مرتبت والایی می‌باشند؛ چرا که ایراد خطبه جمعه و برپایی نماز جمعه در صدر اسلام، علاوه بر این که نشان از صلابت و سلامت فکری و دینی مسلمین به حساب می‌آمده است، بلکه حکایت گر نوع نگرش و بینش خلیفه وقت نیز بوده است. اما پژوهش در امر خطبه‌های جمعه و عیدین امام علی علیه السلام با چند سؤال جدی زیر، روبرو است:
سؤال اول : با توجه به کوتاه بودن مدت زمام‌داری امام علی علیه السلام و شرایط سیاسی ـ اجتماعی دوران زمام‌داری آن حضرت، حضرتش چند جمعه موفق به ایراد خطبه نموده‌اند و از این تعداد چه تعداد در منابع کهن اسلامی ثبت گردیده است؟
سؤال دوم : محتوای خطبه‌های جمعه و عیدین حضرت علی علیه السلام حاوی چه مباحث و مسائلی است؟ نوشته حاضر، با بهانه قرار دادن سؤالات یاد شده، اقدام به مطالعه در مورد خطبه‌های آن حضرت نموده، که ماحصل آن بدین قرار است.

1. پیشینه تحقیق
 

خطبه‌های جمعه امام علی علیه السلام، از همان روزهای نخستین خلافت ایشان، مورد توجه علاقه‌مندان به آن حضرت بوده است. بررسی‌های تاریخی حکایت از آن دارد که، متن خطبه‌های جمعه آن حضرت ـ آن هم در هفته‌های آغازین زمام‌داریشان ـ ثبت گردیده است. آقا بزرگ تهرانی رحمه الله در کتاب خویش، به ده‌ها مورد کتاب، با عنوان «اَلخُطَب، خُطَبُ عَلی و ...» ، اشاره کرده و متذکر شده‌اند که، این موارد نشان از اهتمام شیعیان آن حضرت مبنی بر ثبت و نگهداری خطبه‌های آن حضرت ـ آن هم در سده‌های نخستین اسلام ‌ـ دارد. (1) در این میان، کتاب زید بن وهب جهنی از همه معروف‌تر و مهم‌تر به حساب می‌آید؛ چرا این کتاب علاوه بر این که حاوی خطبه‌های جمعه و عیدین آن حضرت بوده، از نظر زمان تألیف هم از جمله کتاب‌های اولین در این زمینه به حساب می‌آید که قبل از تألیف نهج‌البلاغه ی ، وجود داشته است؛ امّا متأسفانه این کتاب به علل نامعلومی از صفحه روزگار پاک شده است. کتاب العقد‌ الفرید اثر ابن عبد ربه (م 328ق)، دیگر کتابی است که به تعدادی از خطبه‌های جمعه امام علی علیه السلام، اشاره کرده است. این کتاب که برگزیده سخنان بزرگان را در خود جای داده است، به دو مورد هم از خطبه‌های جمعه علی علیه السلام اشاره نموده است. این خطبه‌ها در منابع شیعه ذکر نشده و از نظر وضعیت هم، ناقص هستند. دیگر موردی که می‌تواند، جزء پیشینه این تحقیق به شمار آید، کتاب شریف نهج‌البلاغه ی است. این کتاب که به همت سید رضی (م406ق) رحمه الله تألیف گردیده، به فقراتی از خطبه‌های جمعه و عیدین علی علیه السلام، اشاره کرده است. فقرات مذکور، هم معدود و هم به صورت پراکنده ذکر شده‌اند، و به جز سه مورد، هیچ اشاره‌ای به جمعه و عیدین بودنشان، نشده است. از جمله تحقیقات دیگری که جزء پیشینه این پژوهش به شمار می‌آید، مجموعه مستدرکاتی هستند که بر کتاب شریف نهج‌البلاغه ی ، نوشته شده‌اند. مجموع خطبه‌هایی که در این سری از کتاب‌ها، گردآوری شده‌اند، در بعضی موارد ناقص و در بعضی موارد هم، به صورت تکرار می‌باشند. (2)

2. ضرورت تحقیق
 

پژوهش و مطالعه راجع به برگزاری نماز جمعه و نحوه ایراد و تحلیل محتوایی خطبه‌های جمعه امام علی علیه السلام، از چند جهت ضروری و لازم است: اول: از آن جا که فرمایشات امام علیه السلام بخشی از تاریخ، به خصوص تاریخ صدر اسلام است و لذا پژوهش در این زمینه می‌تواند، ما را در بازخوانی هر چند بهتر حوادث این مقطع زمانی کمک نماید. دوم: بازخوانی سیره امام علی علیه السلام به جوامع اسلامی فرصت مناسب را ایجاد می‌کند، تا با تأسّی به روش آن بزرگوار، زمینه را برای هر چه بهتر برگزار شدن این فریضه عبادی ـ سیاسی فراهم نمایند؛ به عبارت دیگر سیره آن امام همام می‌تواند سند راهبردی این فریضه الهی باشد. سوم: از آن جا که خطبه‌های نماز جمعه آن حضرت مورد تحلیل قرار نگرفته است، این نوشتار می‌تواند فتح بابی باشد برای پژوهش‌گران اسلامی، تا این که، مطالعاتی هم در این زمینه داشته باشند.

3. خطبه‌های جمعه و عیدین امام علی علیه السلام، در یک نگاه
 

1 ـ‌ 3. تعداد، زمان و مکان صدور و وضعیت خطبه‌ها
 

مجموع خطبه‌هایی که از لابه‌لای منابع کهن گردآوری شده، هفده مورد است که در مقایسه با مدت زمام‌داری آن حضرت، معدود است. از میان هفده خطبه‌، یک مورد خطبه عید فطر و یک مورد هم، خطبه عید قربان است. همچنین، مشخص گردید که از مجموع این خطبه‌ها، دو مورد در شهر مدینه، یک مورد در شهر بصره و چهار مورد هم، در شهر کوفه ایراد گردیده‌اند. وضعیت ده مورد از خطبه‌ها، از حیث مکان صدورشان، نامشخص است. (3) همچنین، از مجموع یاد شده، فقط پنج خطبه به صورت کامل، و مابقی خطبه‌ها که دوازده مورد باشد، به صورت ناقص نقل گردیده‌اند. و نهایت این که، از حیث زمان صدور، چهار مورد از خطبه‌ها دارای زمان صدور مشخص، و بقیه موارد، زمان صدورشان، مشخص نشده است. زمان صدور خطبه‌هایی که مشخص می‌باشند، بدین قرار است: خطبه اول: روز جمعه، 25 ماه ذی الحجه ی ، سال 35 هجری، مصادف با جمعه دوم خلافت علی علیه السلام. خطبه دوم: در سال 35 هجری، مصادف با جمعه سوم خلافت علی علیه السلام. خطبه چهارم: در شهر بصره و در سال 36 هجری. خطبه شانزدهم: در شهر کوفه و در سال 38 هجری. (4)

2 ـ 3. اسناد خطبه‌ها
 

یکی از موضوعات مهم خطبه‌های امام علی علیه السلام، بحث اسناد خطبه‌هاست. برای خطبه‌های آن حضرت، اسناد مختلفی ذکر شده است، که بعضی از آنها علاوه بر ناقص بودن، دارای طرق مختلفی نیز می‌باشند. به طور خلاصه، مجموع اسناد خطبه‌های آن حضرت با ذکر منابع بدین قرار است:

خطبه اول:
 

اَلْحَمْدُ للَّهِ الأَوَّلِ فَلا شَی ءَ قَبْلَهُ، وَ الآخِرِ فَلا شَی ءَ بَعْدَه، وَ الظَّاهِرِ فَلا شَی ءَ فَوْقَهُ، وَ الْبَاطِنِ فَلا شَی ءَ دُونَهُ ... . (5) شیخ طوسی رحمه الله سند این خطبه را، این چنین ذکر کرده‌اند: عن أبی علی الحسن بن محمد الطوسی عن أبیه عن محمد بن محمد عن أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه القمی عن أبیه عن سعد بن عبدالله عن احمد بن محمد بن عیسی عن الحسن بن المحبوب عن عبدالله بن سنان عن معروف بن خربوذ عن محمد الباقر عن علی علیهما السلام. (6)

خطبه دوم:
 

الْحَمْدُ لِلّهِ النَّاشِرِ فِی الْخَلْقِ فَضْلَهُ، وَالْبَاسِطِ فِیهمْ بِالْجُودِ یدَهُ. نَحْمَدُهُ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ، وَنَسْتَعِینُهُ عَلَی رِعَایه ی ِ ... . (7) سید رضی رحمه الله در نهج البلاغه ی تمام این خطبه را به عنوان خطبه کامل ذکر نموده‌اند. ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه ی توضیحات بیشتری در باره سند این خطبه داده‌اند که نشان از آن دارد که به اسناد و منابع دیگری غیر از نهج‌البلاغه ی دست یافته است. (8) و نهایت این که، شیخ مفید رحمه الله هم سند این خطبه را بدین نحو بیان فرموده‌اند: أخبرنی أبو الطیب الحسین بن محمد النحوی التمار قال حدثنا محمد بن الحسن قال حدثنا أبو نعیم قال حدثنا صالح بن عبد الله قال حدثنا هشام عن أبی مخنف عن الأعمش عن أبی إسحاق السبیعی عن الأصبغ بن نباته (رحمه الله) قال قال إن أمیر المؤمنین علیه السلام خطب ذات یوم فحمد الله و أثنی علیه و صلی علی النبی صلی الله علیه و آله ثم قال... . (9)

خطبه سوم:
 

اَلْحَمْدُ للَّهِ الْولِی الْحَمیدِ، الْحَکیمِ الْمَجیدِ، الْفَعَّالِ لِمَا یریدُ، عَلاَّمِ الْغُیوبِ، وَ سَتَّارِ الْعُیوبِ، وَ خَالِقِ الْخَلْقِ، وَ ... . (10) این خطبه در کتاب خطب امیر المؤمنین اثر زید بن وهب جُهنی، بدون اشاره به نام روات نقل گردیده‌ است؛ چرا که وی از اصحاب امام علی علیه السلام بوده و خطبه‌های جمعه آن حضرت را می‌نوشته است. (11) شیخ طوسی رحمه الله سند این خطبه را به صورت مرسل چنین نقل کرده‌اند: عن ابی مخنف عن عبدالرحمن بن جندب عن ابیه عن علی علیه السلام، قال ... . (12)شیخ صدوق هم با اختلاف اندکی در الفاظ خطبه، این خطبه را منسوب به امام علی علیه السلام دانسته‌اند. (13)همچنین علامه مجلسی رحمه الله، حر عاملی رحمه الله، محمد باقر محمودی رحمه الله و سید صادق موسوی، در آثار خودشان این خطبه را ذکر کرده‌اند. (14)

خطبه چهارم:
 

کُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَه ی ِ وَ أَتْبَاعَ الْبَهِیمَه ی ِ رَغَا فَأَجَبْتُمْ وَ عَقَر فَهَرَبْتُمْ أَخْلَاقُکُمْ دِقَاقٌ وَ عَهْدُکُمْ شِقَاقٌ... . (15) نویسنده کتاب مصادر نهج‌البلاغه ی ، مصادر متعددی را برای این خطبه، بدین قرار ذکر نموده است: ... فقد رواه جماعه ی من المؤلّفین قبل الشریف الرضی، نذکر منهم الدینوری فی الأخبارالطوال، ص 153 و المسعودی فی مروج الذهب، ج 2، ص377 و ابن قتیبه ی فی عیون الأخبار، ج1، ص217 و ابن عبد ربه فی العقد الفرید، ج4، ص328 و علی بن ابراهیم فی تفسیره، ص 655 و غیرهم. و یظهر مما فی البحار، ج 8، ص 447 أن هذه الخطبه ی طویله ی .... (16)نکته‌ای که قابل تامل است، این است که مورخین و محدثین مذکور در زمان صدور این خطبه، اختلاف نظرهایی دارند. البته این اختلاف به قدری جزئی است که به اصل مسئله هیچ خدشه‌ای وارد نمی‌کند. اختلاف در زمان صدور این خطبه بدین نحو است که ابو حنیفه، ابن قتیبه، سبط جوزی، مسعودی و حموی، چنین نظر دارند که این خطبه قبل از جنگ جمل و در روزهای نخستین اقامت امام علی علیه السلام در شهر بصره ایراد گردیده است ولی ابن‌عبد‌ ربه و شیخ مفید، چنین معتقدند که این خطبه پس از واقعه جمل، از امام علی علیه السلام صادر گردیده است. (17)

خطبه پنجم:
 

اَلْحَمْدُ للَّهِ، أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعینُ بِهِ، وَ أَسْتَهْدیهِ وَ أُؤْمِنُ بِهِ، وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیهِ. وَ أَعُوذُ بِالله مِنَ الضَّلالَه ی ِ وَ ... . (18) راجع به بخش‌های این خطبه اسناد متفاوتی ذکر گردیده است. چرا که بخش اول این خطبه در کتاب وقعه ی صفین ، اثر نصربن مزاحم منقری، ذکر شده و طرق نقل آن هم، بدین نحو است: نقل اول: عن أبی‌عبدالله سیف بن عمرو عن ولید بن عبدالله عن أبی‌طیبه عن أبیه عن علی علیه السلام ... . (19) نقل دوم: عن أبی‌عبدالله عن سلیمان بن المغیره ی عن علی بن الحسین (زین العابدین) عن علی علیه السلام ... . (20) اما در باره بخش‌های دیگر این خطبه، اسناد دیگری هم بدین قرار ذکر شده است:
1. شیخ طوسی رحمه الله چنین نوشته‌اند: عن أبی‌جعفر محمد بن الحسن بن علی عن احمد بن محمد بن الصلت الأهوازی عن احمد بن محمد بن سعید بن عبد الرحمن الحافظ عن محمد بن عیسی بن هارون بن سلام الضریر أبی بکر عن محمد بن زکریاالمکی عن کثیر بن طارق عن زید بن علی عن أبیه (امام السجاد) عن علی علیه السلام ... . (21)
2. درکتاب امالی مفید رحمه الله چنین نقل شده است: عن احمد بن محمد عن أبیه محمد بن الحسن بن الولید القمی عن محمد بن الحسن الصفار عن العباس بن المعروف عن علی بن مهزیار ـ مرفوعاً ـ عن الصادق عن علی علیه السلام... . (22)3. در کتاب تنبیه الخواطر چنین آمده است:
عن إبن جمهور، عن أبیه ـ مرفوعاً ـ عن الصادق عن علی علیه السلام... . (23)

خطبه ششم:
 

اَلْحَمْدُ للَّهِ الَّذی خَلَقَ السَّموَاتِ وَ الأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یعْدِلُونَ، لاَ نُشْرِکُ ... (24) این خطبه از طُرق متعددی، بدین نحو، نقل گردیده است:
1. شیخ طوسی رحمه الله این خطبه صلی الله علیه و آله را به روایت أبی مخنف، نقل کرده است. (25)
2. شیخ صدوق رحمه الله نیز با اختلاف اندکی در الفاظ، این خطبه را ذکر کرده‌اند. (26)
3. شیخ زاهد ورّام نیز، قسمتی از خطبه را بدون اشاره به ناقص بودن آن، به امام علی علیه السلام نسبت داده‌اند. (27)

خطبه هفتم:
 

الله أَکْبَرُ، الله أَکْبَرُ، لاَ إِلهَ إِلاَّ الله وَ الله أَکْبَرُ. الله أَکْبَرُ وَ للَّهِ الْحَمْدُ. اَلْحَمْدُ للَّهِ عَلی مَا هَدَانَا، وَ لَهُ الشُّکْرُ ... . (28)
1. شیخ صدوق رحمه الله بدون هیچ اشاره‌ای به نام روات، این خطبه را در کتاب خود ذکر کرده‌اند. (29)
2. شیخ طوسی رحمه الله نیز، به صورت مرسل، چنین نقل کرده‌اند: عن أبی مخنف عن عبد الرحمن بن جندب عن أبیه عن علی علیه السلام. (30)همچنین، مرحوم کاشف الغطا نیز، این خطبه را با همین سند، در مستدرک نهج‌البلاغه ی ، ذکر کرده‌اند. (31)
3. شیخ مفید رحمه الله هم سند دیگری را برای این خطبه، چنین نقل کرده‌اند: عن أبی عبید الله محمد بن عمران المرزبانی عن احمد بن محمد المکی عن أبی العیناءعن محمد بن الحکم عن لوط بن یحیی عن الحارث بن کعب عن مجاهد عن علی علیه السلام. (32)

خطبه هشتم:
 

الْحَمْدُ لِلَّهِ أَهْلِ الْحَمْدِ وَوَلِیهِ، وَمُنْتَهَی الْحَمْدِ وَمَحَلِّهِ، الْبَدِی ءِ الْبَدِیعِ ، الْأَجَلِّ الْأَعْظَمِ، الْأَعَزِّ الْأَکْرَمِ... . (33)
این خطبه، با اختلاف اندکی در بعضی از الفاظ، به چند طریق در کتاب‌های حدیثی نقل گردیده است:
1. شیخ طوسی رحمه الله چنین نقل فرموده: عن أبی جعفرمحمد بن الحسن بن علی عن الحسین بن عبیدالله عن [علی بن محمد بن العلوی] (34) عن محمد بن موسی الرقی عن علی بن محمد بن أبی القاسم عن أحمد بن أبی عبدالله البرقی عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی عن أبیه عن أبان مولی زید بن علی عن عاصم بن بهدله ی عن شریح القاضی عن علی علیه السلام . (35)
2. کلینی رحمه الله همچنین نقل کرده‌اند: عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن الحسن بن محبوب عن محمد بن النعمان و غیره عن جعفر الصادق عن علی علیهما السلام. (36)

پی نوشت:
 

*کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث.
** عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
1. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج7، ص187-191.
2. برای آگاهی از کیفیت و تاریخ تالیف تکمله ها، ملحقات و مستدرکات نهج البلاغه ، ر.ک: به مقاله: «مستدرکات نهج البلاغه»، علی صدرایی خویی، دانشنامه امام علی علیه السلام، ج12.
3. با توجه به این که اغلب دوران خلافت امام علی علیه السلام در شهر کوفه سپری گردیده است و لذا به طور کلی اکثر خطبه های جمعه و غیر جمعه، هم چنین کلمات قصار آن حضرت، در همین شهر صادر گردیده است. و با توجه به این مساله می توان نتیجه گرفت که، علاوه بر خطبه های که به طور مشخص در شهر مدینه و یا بصره ایراد گردیده اند، مابقی خطبه به ظن قوی در شهر کوفه صادر شده اند.
4. لازم به ذکر است که، جدول و نمودار بررسی وضعیت خطبه ها، در قسمت پیوست ارائه می گردد.
5. تمام نهج البلاغه، ج4، خطبه 20.
6. الامالی، ص99؛ برای مطالعه بیشتر، ر.ک: تمام نهج البلاغه، ج4.
7. نهج البلاغه، خطبه 100.
8. همان؛ شرح نهج البلاغه، ج3، ص475.
9. الامالی(مفید)، ج1، ص148.
10. نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ج1، ص542.
11. الفهرست، باب زید؛ رجال برقی، باب اصحاب امام علی علیه السلام؛ رجال ابن داود، باب الزاد؛ الخلاصه، باب اصحاب علی علیه السلام.
12. مصباح المجتهد، ص380.
13. من لا یحضره الفقیه، باب وجوب صلاه الجمعه، ص270.
14. بحارالانوار، ج18، ص237؛ وسائل الشیعه، ج19؛ نهج السعاده، ج3، ص94؛ تمام نهج البلاغه، ج4، ص204-217.
15. نهج البلاغه، خطبه13.
16. مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج1، ص363.
17. همان. البته با توجه به سیاق کلام حضرت که در ابتدای خطبه، با عبارت «کنتم جند المراه» شروع گردیده، چنین به نظر می رسد که، قول دوم (بعد از جنگ جمل) نظر صحیحی است.
نکته دیگر این که، مرحوم سید رضی، در نقل این خطبه نهایت احتیاط را رعایت فرموده اند و سعی کرده اند که جملات محتمل را هم، ذکر نمایند، تا مبادا چیزی از قلم بیافتد، و این نکته هم با عبارت های «و فی روایت» که در متن خطبه ذکر شده است، فهمیده می شود و مشخص می کند که مرحوم سید به نقل های محتمل هم توجه فرموده اند.
18. نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ج1، ص473.
19. پیکار صفین، ص12-10.
20. همان.
21. الامالی(طوسی)، ص713.
22. الامالی(مفید)، ص207، حدیث39.
23. تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ج1، ص13.
24. تمام نهج البلاغه، ص381.
25. مصباح المجتهد، ص603-606.
26. الامالی(صدوق)، مجلس 21، ص54.
27. تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ص467.
28. تمام نهج البلاغه، ص385.
29. من لا یحضره الفقیه، ج1، باب79، حدیث31.
30. مصباح المجتهد، ص662.
31. مستدرک نهج البلاغه، ص98.
32. الامالی(مفید)، مجلس20، ص159.
33. الکافی، ج8، ص148-150.
34. شیخ صدوق قسمت داخل قلاب[] را علی بن محمد بن محمد العلوی معرفی کرده است.
35. الامالی(طوسی)، ص664.
36. الکافی، ج8، ص148-150.
 

منبع: نشریه علوم حدیث شماره 56