سه رویکرد در باب خودکفایی
تعریف خودکفایی در بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری، بیشتر جنبۀ فرهنگی و الگوسازی و تلاش برای حفظ استقلال اقتصادی دارد و از این جهت، متمایز از تعاریف اقتصادی خودکفایی است.
در مسئلۀ خودکفایی باید ابتدا تعریفی دقیق از این مفهوم ارائه گردد و سپس به تعیین اولویت های خود در این زمینه بپردازیم تا از هدررفت منابع و زمان جلوگیری شود و در کمترین زمان به هدف مطلوب دست یابیم. تعاریف و برداشت های متفاوتی از کلمۀ خودکفایی وجود دارد. در این باره می توان به سه دیدگاه اشاره نمود.
دیدگاه اول این است که هر کالایی اعم از صنعتی، کشاورزی و غیره کاملاً در داخل کشور تهیه شود. در این نوع نگاه، باید با یک برنامه ریزی صحیح و مشخص بعد از یک دورۀ اقتصادی، کلیۀ مواد اولیه، واسطه ای، صنعتی و نیمه صنعتی را در کشور تولید نمود تا کشور از هر جهت بی نیاز از دیگران باشد. به عبارت دیگر، خودکفایی یعنی به هیچ چیز دیگران احتیاج نداشتن و تولید کل محصولات در داخل کشور به هر قیمتی.
این نوع نگاه به خودکفایی را می توان در دیدگاه های برخی از مسئولین کشور و روند واردات و مناسبات تجاری با دیگر کشورهای جهان مشاهده نمود. این دیدگاه در حقیقت، بیانی از اقتصاد کلاسیک است که به صرف برابری عرضه و تقاضا اشاره دارد و با تأکید بر چرخه تولید جهانی، خود را موظف به همراهی با آن می بیند.
باید توجه داشت که تأکید رهبران کشور بیشتر بر ضرورت حفظ قدرت تولیدی در کشور، به خصوص در بخش کشاورزی و دارویی است که متضمن حفظ استقلال و عدم وابستگی اقتصادی و سیاسی کشور به قدرت های بیگانه خواهد بود. این رویکرد تعبیری دیگر از اقتصاد مقاومتی است.
دیدگاه سوم بیان می دارد که خودکفایی به معنای تولید تمام محصولات در داخل کشور و عدم واردات محصول از دیگر کشورها نیست. در این دیدگاه، این نوع نگاه به خودکفایی تصوری محال است و گرفتار شدن در این نوع دیدگاه ها، نه تنها پیشرفتی در کار استقلال کشور پدید نخواهد آورد، بلکه راه را برای وابستگی بیشتر مهیا می کند. این دیدگاه در دفاع از نظریۀ خویش بیان می کند که چون جهان در حال حرکت به سوی فناوری ها و دانش های پیچیده است، توقف و شروع ما از ساده ترین و ابتدایی ترین تولیدات، کشور را از کاروان علم و دانش عقب خواهد انداخت و در آینده نیز با پیشرفت ها و تحولات عرصۀ علمی جهان، صنایع و روش هایی به کار گرفته خواهد شد که حتی کار کردن با آن ها نیز برای ما مقدور نخواهد بود. لذا نباید اجازه داد شکاف علمی و صنعتی بین داخل کشور و بیرون افزایش یابد. باید با مراودات علمی و مبادلۀ اطلاعات، از دانش و تجربۀ دیگران استفاده نماییم تا در آینده نیازمند استخدام کارشناسان و واردات محصولات خارجی نباشیم. در حقیقت، این نگاه با اخذ علم و فناوری از دنیا و رسیدن به مرزهای دانش و فناوری، می خواهد آیندۀ اقتصاد کشور را نسبت به وابستگی مضاعف به چرخۀ تولید و علم در کشور بیمه کند و البته در راه رسیدن به این هدف، از تجربیات دیگر کشورها و کمک آن ها استفاده می کند.
البته باید توجه داشت که فارغ از ادبیات علمی که در آن واژۀ خودکفایی معنایی خاص را به ذهن متبادر می سازد، در فرهنگ انقلابی کشور این لفظ بار معنایی خاصی دارد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام راحل، ضرورت خوداتکایی و رهایی از وابستگی در همۀ عرصه ها نمایان شد، زیرا روحیۀ استقلال خواهی مردم ایران در انقلاب اسلامی سبب شد تا دشمنان به روحیۀ خودباوری این مردم حمله کنند و تلاش نمایند در قالب تحریم اقتصادی، به ملت ایران ضربه بزنند. به همین منظور، در قانون اساسی جمهوری اسلامی بر جلوگیری از سلطۀ اقتصادی بیگانه بر کشور و افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحلۀ خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند، تأکید جدی شده است.[1]
نگاه امام خمینی به مسئلۀ خودکفایی بسیار عمیق بود. ایشان بر این عقیده بودند که کشور علاوه بر حرکت به سمت خودکفایی، باید به سمت صادرات محصولات خود نیز حرکت کند. ایشان به عنوان نظریه پرداز و رهبر معنوی کشور، به مسئلۀ خودکفایی و استقلال توجهی ویژه داشتند: «اگر ما یک همچو [استقلال فکری] پیدا بکنیم و از این تمدن مفسد و فاسد پشت بکنیم به آن، خودمان کم کم خودکفا خواهیم شد. آنچه ما را نمی گذارد به اینکه در هر قشری که داریم خودکفا باشیم، وابستگی است که ما به آن ها داریم. وقتی بنا شد که قبلۀ یک ملتی غرب شد، رو به آنجا می ایستد و حرف می زند.»[2]
مقام معظم رهبری نیز با بیان الزام خودکفایی ملی، بیان می دارند: «عزت ملی در مسائل اقتصادی به این است که کشور به قدرت خودکفایی برسد. بتواند اگر چیزی از دنیا نیاز دارد می گیرد، چیزی هم دنیا به او نیاز داشته باشد و در مقابل از او بگیرد؛ مغلوب نباشد، مقهور نباشد.»[3] «در زمینۀ اقتصادی، چیزهایی که ما به آن ها اهمیت می دهیم، رونق اقتصادی و اشتغال و کاهش تورم و خودکفایی در مواد اساسی کشاورزی است؛ یعنی امنیت غذایی کشور. این ها مسائل بسیار مهم و اساسی است و باید در این دوره، ما به حد مطلوب به این اهداف نائل شویم. ما باید تورم را یک رقمی کنیم.»[4]
در حقیقت می توان گفت که تعریف خودکفایی در بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری، بیشتر جنبۀ فرهنگی و الگوسازی و تلاش برای حفظ استقلال اقتصادی دارد و از این جهت، متمایز از تعاریف اقتصادی خودکفایی است. لذا باید توجه داشت که تأکید رهبران کشور بیشتر بر ضرورت حفظ قدرت تولیدی در کشور، به خصوص در بخش کشاورزی و دارویی است که متضمن حفظ استقلال و عدم وابستگی اقتصادی و سیاسی کشور به قدرت های بیگانه خواهد بود. این رویکرد تعبیری دیگر از اقتصاد مقاومتی است.
این نوع تفکر برپایۀ مبانی ریشه دار در اصل انقلاب و اقتصاد اسلامی است که متناسب با زمان و مکان، تدابیر و راهکارهای متفاوتی می یابد. لذا با توجه به بیانات رهبران انقلاب و همچنین تأکیدات علمی کارشناسان، حداقل کشور باید درخصوص کالاهای استراتژیک، خودکفا گردد و وابستگی به دیگران در این زمینه قطع شود تا اقتدار ملی برای کشور به ارمغان آید. مبانی قرآنی امت اسلامی نیز این نظریه را تأیید می کند.
پی نوشت ها
[1] بند پنجم و سیزدهم اصل سوم قانون اساسی.
[2] صحیفۀ نور، ج12، ص19، سخنرانی در جمع اساتید دانشگاه تهران، «ویژگی های انقلاب اسلامی».
[3] سخنان مقام معظم رهبری در بیستمین سالگرد رحلت امام خمینی (ره)، 14 خرداد 1388.
[4] مقام معظم رهبری در دیدار با کارگزاران نظام، 15 مرداد 1382.
