دریاچه تخت سلیمان ؛ الماسی راز آلود در تاریخ ایران

علاقه به تحقیق وجستجو، برای یافتن جوابی برای سوالات و در یک کلام، کنجکاوی بشر هیچوقت تمامی نداشته و از زمان بوجود آمدن تا بحال  همچنان ادامه دارد.گاهی این احساس علاقه به کشف، آدمی را راهیِ مقاصدی می کند که رازهایی را در سینه دارند. اگر نیروی کنجکاوی قوی تر باشد دیگر فرقی نمی کند این مقصدها در کدامین نقطه جای دارند. آنچه اهمیت دارد، سوالاتی است که مدام تکرار می شوند و اشتیاقی که وادار به تلاش و جستجو برای دانستن بیشتر است.رازهای آماده کشف، در جای جای این دنیا بساط خود را پهن کرده اند تا ذهن بشر را به چالش بکشند؛ گاه این رمز و راز ها در دل تاریخ جای دارند و همچون راز سر به مهری در کتب تاریخی به خواب رفته اند. گاهی هم این رازها، لباسی از جنس طبیعت بر تن می کنند و در پس زیبایی های خود، پاسخ سوالات ما را پنهان می سازند.به استان آذربایجان غربی و شهر تکاب سفری داریم تا به دریاچه تخت سلیمان سری بزنیم و شما را با این مکان و منطقه رازآلود تخت سلیمان آشنا کنیم. با ما در این سفر جالب به دریاچه تخت سلیمان تکاب همراه باشید...

دریاچه تخت سلیمان

در گوشه ای از سرزمین پهناور و زیبای ما ایران هم یکی از رازهای دنیا در قالب دریاچه ای فیروزه رنگ و آرام خودش را به نمایش گذاشته است. دریاچه ای که به محض دیدنش محو زیبایی و آرامش آن خواهید شد. اما اشتباه نکنید آنچه پیش روی شما قرار می گیرد در قلب خود رازهایی را مدفون کرده است که به این سادگی ها خودشان را نشان نمی دهند. این رازها بسیاری را به سوی این مکان کشانده اند، اما تا به امروز کسی نتوانسته مرزها را در هم بشکند و به این اسرار نفوذ کند.رمز و رازهایی که درباره این دریاچه تخت سلیمان تکاب وجود دارد آن را به یکی از اماکن رمزآلود ایران تبدیل کرده است.علاوه بر باورهایی که خبر از رازهایی این دریاچه تخت سلیمان می دهند، نوع شکل گیری دریاچه و خلقت آن هم، برایتان بسیار جالب است.

در قلب یک محوطه باستانی، رازهایی ناشناخته وجود دارد

در 45 کیلومتری شمال شرقی شهر تکاب ،واقع در استان آذربایجان غربی،محوطه ای باستانی قرار دارد که از 1600 سال پیش میزبان سازه هایی مقدس در میان حصارهای خود بوده است. بهرام پنجم ساسانی این محوطه را همچون یک شهر بنا نهاد و 70 سال پس از وی، قباد اول به گسترش بناهای آن پرداخت تا اینکه در زمان خسرو انوشیروان ساسانی به اوج عظمت خود رسید. کشف نشانه ها و بقایای حضور انسان از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن 11 هجری قمری در این وسعت 12 هکتاری، رمز و رازهای شهر را برای کارشناسان آشکار ساخته است. انسان ها برای روزگاری طولانی از این مجموعه به عنوان سکونتگاه برای خود استفاده می کردند و باورهای مذهبی درباره ی آن، نشان از اهمیت این شهر در طول تاریخ دارد.

نماد تخت سلیمان

تخت سلیمان به باور خیلی ها، محل تولد زرتشت به حساب می آمده و احداث آتشکده آذرگشنسب در این محوطه به عنوان مهم ترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی در زمان ساسانیان ،می تواند مهر تاییدی برای این باور باشد.این آتشکده در حیات سیاسی ،اجتماعی ساسانیان نقش مهمی داشت و شعله های آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن خاموش نشد تا به عنوان نماد اقتدار آئین زرتشت محسوب شود.از طرفی دیگر اشخاصی، معتقدند که این شهر محل نگهداری جام مقدس حضرت مسیح بوده است که در آخرین شامگاه حیاتش از آن می نوشد. این جام، به جام گرال شهرت دارد اما هنوز اثری از آن در تخت سلیمان دیده نشده است.

اعتقادات اطرافیان 

اعتقاد بومیان این منطقه هم، چنین حکایت می کند که این شهر ،محل سکونت سلیمان نبی می باشد و همینطور، اشاره دارد که نیروهایی فرازمینی به دستور حضرت سلیمان سازه های عظیمی را در این محل بنا نهاده اند که انسان از عهده ی ایجاد آنها بر نمی آید.علاوه بر بقایای زندگی شهری و آثار به جا مانده از زندگی انسان ها، سازه های باقیمانده در این محوطه شامل حصار محیطی، دروازه های ساسانی و ایلخانی، آتشکده آذر گشنسب، معبد آناهیتا و ایوان غربی معروف به «ایوان خسرو» می باشند. این مجموعه در سال 1316 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین نام این اثر هم در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به چشم می خورد.در مرکز محوطه باستانی تخت سلیمان  دریاچه ای وجود دارد که همچون قلب تپنده این مجموعه و به عنوان یکی از عوامل اصلی استقرار شهر در دوره های مختلف تاریخی محسوب می شود.

شهری پر از گنج در اعماق دریاچه تخت سلیمان

داستان های این محل پر از رمز و راز یکی دوتا نیستند. افسانه های زیادی در محافل بر سر زبان هاست که این پدیده را بسیار پیچیده تر از یک دریاچه تخت سلیمان معمولی نشان می دهد. معروف ترین افسانه حکایت از وجود گنج های بیشمار در اعماق این دریاچه است. گنج هایی با ارزش بی پایان که در طول تاریخ به دریاچه تخت سلیمان تکاب ریخته شده و پنهان شده اند. داستان هایی که بسیاری را به سوی این دریاچه کشانده است اما باید بگوییم ،دسترسی به گنجی این چنین گرانبها، چندان بی خطر به نظر نمی رسد.همچنین میگویند، شهر افسانه ای در زیر دریاچهتخت سلیمان تکاب، اشیاء بسیاری را در خود جای داده است که نشانه هایی از آنها وجود دارد. و جالب است بدانید در هیچ یک از ادوار تاریخی نشانی از پیدا شدن این گنجینه ها وجود ندارد و با توجه به در دسترس نبودن عمق دریاچه و عدم جستجوی مناسب می توان انتظار داشت که هنوز هم بتوان نشانی از آن پیدا کرد.

1-گنجینه کوروش کبیر

به احتمال زیاد، اولین واقعه تاریخی که اشاره به وجود اشیاء قیمتی در دریاچه تخت سلیمان دارد مربوط به دوران کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی باشد. گفته می شود که در سال 547 قبل از میلاد، این پادشاه مقتدر پس از غلبه بر پادشاه لیدیه به نام کروسوس، وی را به ایران آورد و در محلی به نام بارن در نزدیکی همدان امروزی منزل داد.کروسوس پادشاهی ثروتمند به حساب می آمد که هنوز هم در تاریخ جهان به ثروتمند بودن مشهور است و ساکنان اروپا، اشخاص بسیار غنی و ثروتمند را به کروسوس تشبیه می کنند. او اولین پادشاهی بود که ضرب سکه را رواج داد و اموال بسیاری را برای خود اندوخت. به هنگام آوردن وی به ایران، کوروش خزانه اشیاء قیمتی او را گرفت و به عنوان نذر در آب دریاچه تخت سلیمان مقدس تخت سلیمان ریخت.

2- گنجینه اشکانی

در اسناد تاریخی روایات و گفته هایی در مورد جنگ های بین امپراتوری روم و پادشاهی اشکانی وجود دارد. یکی از این گفته ها که در تاریخ روم، مصر و جهان با عنوان داستان تاریخی کلئوپاترا و آنتونی شناخته می شود قصه ی جالبی را روایت می کند. در این داستان آمده است که سردار رومی به نام آنتونیو، در سال 36 قبل از میلاد قلعه تخت سلیمان که در آن زمان، گنزک خوانده می شد را محاصره نمود. در میان این محاصره و کشمکش هایی که در طول آن به وجود آمد، نگهبانان آتشکده مقدس، در زمان احساس خطر و وجود امکان سقوط قلعه اشیاء قیمتی موجود در آتشکده و معبد را به داخل دریاچه تخت سلیمان می انداختند تا هم کسی به آنها دسترسی نداشته باشد و هم نذری برای حفظ آنها از دشمن به شمار آید.

3- گنجینه ساسانی

خسرو پرویز پادشاه ساسانی، با هراکلیوس پادشاه روم پیوسته در جنگ بود. نیروهای روم شرقی پس از کشمکش ها و جنگ های بسیار توانستند قلعه تخت سلیمان را در 624 میلادی تصرف کنند. قبل از تصرف کامل تخت سلیمان، نذورات و گنج های موجود در آتشکده، توسط موبدان به دریاچه تخت سلیمان ریخته شد تا دشمن به آنها دسترسی پیدا نکند. موبدان زرتشتی اعتقاد داشتند این دریاچه متعلق به الهه آب ها به نام ناهید یا آناهیتا می باشد و ریختن اشیاء نذری به داخل آن کاری مرسوم بوده است. این کار به منظور حفظ این اشیاء به وسیله صاحب آن و امری جایز تلقی می شد.با وقوع جنگ های ایرانیان و اعراب در صدر اسلام و اشغال ایران، نیروهای خلیفه دوم توانستند قلعه را محاصره کنند. در آن زمان نیز بعید نیست که گنج ها و نذوراتی را به دریاچه ریخته باشند.

4- انگشتر سلیمان نبی

مهمترین و گرانبهاترین گنجی که ممکن است در کف دریاچه تخت سلیمان تکاب وجود داشته باشد انگشتر حضرت سلیمان می باشد. براساس باورهای عامیانه، کل مجموعه تخت سلیمان توسط نیروهای ماورایی ساخته شده است که از حضرت سلیمان فرمان می بردند. وی انگشتری در دست داشت که تمام قدرت خود را از آن می گرفت. داستانی وجود دارد که می گوید شیطان توانست به انگشتر دست پیدا کند و آن را به درون دریاچه بیاندازد تا بتواند بر تخت سلیمان تکیه بزند. پس از این واقعه شیطان با ظاهر سلیمان بر تخت نشست و فرمانروایی کرد. بعضی ها هم اعتقاد دارند که سلیمان نبی هرگز انگشتر را پیدا نکرد.

 اروپایی ها در جستجوی گنج در تخت سلیمان

اسم گنج و گنجینه ای با ارزش که از قلب تاریخ به جا مانده است بسیاری را وسوسه می کند تا تن به آب بزنند و به سراغ آن بروند اما این امر بسیار غیر ممکن به نظر می رسد.تلاش هایی برای کشف این گنجینه و پاسخ به سوالاتی که وجود دارد، صورت گرفت، اما عمق زیاد دریاچه تخت سلیمان و رسوبات آن مانعی مهم برای کاوشگران محسوب می شود. گویی این گنجینه محافظانی بسیار قوی را برای خود دارد تا هیچ وقت به دست کسی نیفتد. حتی هیات های کاووش اروپایی نیز به سراغ دریاچه تخت سلیمان آمدند اما هیچ غواصی نتوانست بیشتر از 31 متر به عمق دریاچه شنا کند. فشار آب داخل دریاچه تخت سلیمان تکاب  و املاح غلیظ و سنگین آب موانع بزرگی برای این کار به حساب می آیند.نخستین بار غواصان آلمانی وارد دریاچه شدند بر طبق مشاهدات آنها که بعدها منتشر گردید، گودالی در میان دریاچه دیده شد که 112 متر عمق داشت. همچنین 10 کانال آب در حاشیه دریاچه کشف گردید اما به دلیل رسوبات زیاد آب و محدودیت دید آنها موفق به کشف اثری خاص در اعماق آب نشدند.

ایرانی ها به دنبال گنجی در اعماق آب

چند سال پس از کاوش های غواصان آلمانی، ایرانی ها هم تصمیم گرفتند وارد دریاچه تخت سلیمان تکاب شوند. غواصانی زیر نظر پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی تن به آب زدند و به اعماق دریاچه تخت سلیمان تکاب رفتند. آنان چنین گزارشی را از این دریاچه ارائه دادند:با ورود به دریاچه تخت سلیمان تکاب متوجه رسوبات فراوان در آب آن شدیم. این رسوبات به حدی بود که در عمق 3 متر، میدان دید تنها 2 متر است. این میدان دید در اعماق پایین تر مثلا در 15 متر کاملا از بین می رد و با وجود اینکه خورشید در بالای دریاچه می تابد ذرات معلق اجازه عبور نور را نمی دهند. چراغ قوه غواصی تنها امکان دیدن 20 تا 30 سانتی متر را برایمان ممکن می کرد و ما تنها می توانستیم وسایل خود و چهره ی غواص دیگر را در کنار خود ببینیم. بعد از طی 37 متر به بستری رسیدیم که می توانستیم بر روی آن زانو بزنیم اما به محض زانو زدن 30 تا 40 سانتی متر در املاح زردرنگی که همه جا را پوشانده بود فرو رفتیم. بلند شدن این املاح وضعیت دید را بدتر کرد و تقریبا دیگر دیدی نداشتیم. مطمئنا این پایان راه ما و آخرین سطح دریاچه نبود بلکه تنها یک قسمت تاقچه ای درون آب بود چرا که با شیب تندی تا اعماق دریاچه ادامه می یافت. ابعاد دریاچه که در سطح چیزی حدود 85 در 110 متر است ابعاد واقعی آن نیست. با پیش روی تا عمق 3 متر دیواره ها شروع به باز شدن می کنند و پیش بینی می شود از 3 تا 10 متر ابعاد دریاچه به مرور افزایش پیدا می کند.گویی دریاچه همانند یک قیف سر و ته است که ابعاد آن در بالا کوچکتر از اعماق آن می باشد.با اینکه در سطح آب ماهی های کوچک آکواریومی دیده می شد در عمق 15 متری به بعد دیگر اثری از حیات نبود. در اعماق آب به دنبال گنجینه های تاریخی بودیم اما تنها زباله هایی را یافتیم که در طول تاریخ به این دریاچه انداخته شده اند. وانت یکی از آنها بود. همچنین واگن های هیات کاوشگر آلمانی که توسط محلی ها پس از رفتن کاوشگران به دریاچه تخت سلیمان تکاب ریخته شده بود نیز به چشم می خورد.

ساختمان تخت سلیمان

با وجود اینکه آلمانی ها 10 کانال آب را در حاشیه یافتند اما ما فقط 9 کانال را پیدا کردیم. میزان عمق در جنوب و غرب دریاچه 35 و در وسط 70 متر تخمین زده شد اما اثری از گودالی که آلمانی ها از وجود آن خبر دادند نیافتیم. متوجه شدیم که این دریاچه فاقد چشمه های آب گرم است. دمای آب که در ابتدای ورود به آب 18 درجه بود در اعماق کمی سرد تر شد. دور تا دور دریاچه تراس های رسوبی را مشاهده کردیم که محیط دریاچه را محدود می کرد.

باورهایی درباره دریاچه

بعضی ها اعتقادشان این است که حضرت سلیمان در این نقطه عصای خود را بر زمین می کوبد و در نتیجه ی آن چشمه ای جوشان پدید می آید. این چشمه ی جوشان در گذر زمان به دریاچه ی کنونی تبدیل شده است. عده ای هم می گویند که آب دریاچه در نتیجه دفن خاک مقدسی که به وسیله ی فرستاده یکی از پادشاهان ایران به نام هرمزد به این مکان آورده شده است جوشیده و به شکل امروزی درآمده است.برخی باور به وجود سطحی گِلی در کف دریاچه باور دارند. آنها معتقدند این گِل حاصل خاکستر آتشفشان یک کوه در این نزدیکی است و با ترکیب سحرآمیزش می تواند هر جنبنده ای را از روی سطح آب ببلعد و به قعر دریاچه ببرد.

آب دریاچه از نظر زرتشتیان

آب دریاچه از نظر زرتشتیان مقدس بوده و الهه ی آب ها در آن می زیسته است. نقل است که بسیاری از مردم نذورات خود را به این دریاچه می سپردند و هدایایی را برای آن در نظر می گرفتند. برخی از موبدان زرتشتی معتقدند که هر هزار سال یک بار باید باکره ای در آن استحمام کند و با قدرت زرتشت از وی پسری متولد شود تا موبدِ موبدان باشد.

 مرگ، ارمغان آب تخت سلیمان

در اطراف تخت سلیمان تابلوهای متعددی با مضمون «شنا ممنوع» دیده می شود و می تواند نشانگر این باشد که این دریاچه زیبا به همین ظاهر زیبا خلاصه نمی شود. در کنار این آرامش، تخت سلیمان تنها با مرگ از میهمانان کم تجربه اش پذیرایی می کند؛ میهمانانی که دلشان می خواهد تن به آب این دریاچه بسپارند اما خبر از خشم نهفته در درون آن ندارند. این دریاچه با بی رحمی هر جنبنده ای را که تن به آبش بزند، می بلعد و در اعماق خود فرو می برد. در کنار این دریاچه می توانید آرامگاه چندی از هموطنانمان را مشاهده کنید که به درون دریاچه رفته و هرگز بازنگشته اند. البته این دریاچه جسد یکی از آنها را برگرداند که در همانجا دفن شد. بر اساس یک باور قدیمی که به آن اشاره شد سطح گِلیِ در کف دریاچه که حاصل از خاکستر آتشفشان یک کوه هست می تواند هر موجودی را به کام مرگ بکشاند. در کنار این ویژگی وجود عناصری خاص در این آب، حیات در آن را غیر ممکن می کند و تنها ماهیان کوچکی در سطح آب وجود دارند.

دیگر شگفتی های دریاچه

علاوه بر شهرِ پر از گنجی که در قعر دریاچه مدفون شده است ساختار شگفت انگیز این پدیده ی طبیعی نیز بسیار قابل تامل می باشد. دریاچه فیروزه ای رنگ تخت سلیمان در واقع یک چشمه ی جوشان «چشمه آرتزین» است که آب خود را از اعماق زمین تامین می کند. طول و عرض دریاچه به ترتیب 110 و 80 متر می باشد و به صورت یک بیضی نامنظم شکل گرفته است.

1- عمق دریاچه

اندازه گیری عمق دقیق دریاچه هنوز میسر نشده اما میزان آن در قسمت لبه بین 40 تا 45 متر و گاهی 50 متر متغیر است. این مقدار پس از 10 تا 15 متر پیشروی با یک شیب 45 تا  70 درجه به 70 تا 75 متر و در قسمتهایی به 80 تا 85 متر می رسد. در شمال شرقی دریاچه نقطه ای وجود دارد که تخمین زده می شود حدود 112 متر عمق داشته باشد. محل جوشش آب، عمیق ترین محل دریاچه است که به صورت دایره ای به قطر 2 متر وجود دارد و آب دریاچه در خلاف جهت عقربه ساعت از آن به بیرون می ریزد.

 2- ویژگی های آب دریاچه

آب دریاچه از چشمه ای در کف آن تامین می شود. در ابتدا این آب دمایی برابر 40 درجه دارد اما با رسیدن به سطح این عدد به حدود نصف و 21 درجه می رسد. این میزان حرارت در کلیه ی فصول سال حتی در روزهای خنک و پر باد تغییری نمی کند و دمای ثابتی دارد.نوشیدن آب دریاچه تخت سلیمان تکاب ممکن نیست. بعلت وجود درصد بالایی از یون عناصر سخت همچون منیزیم، پتاسیم، هیدروسولفید، سدیم، سولفات، کلر و کلسیم در جدول درجه بندی سختی عناصر، بالاتر از آب آشامیدنی نرمال قرار می گیرد و نوشیدن آن منجر به بروز ناراحتی در معده و روده می گردد. به دلیل وجود همین عناصر در سطح آب یا داخل اعماق آن اثری از حیات موجودات دیده نمی شود.آب سرریز دریاچه تخت سلیمان تکاب توسط دو جوی در شمال و جنوب از محوطه خارج و به سوی زمین های زراعی هدایت می شود. میزان آب دهی چشمه  جوشان در سال 1959 میلادی توسط گروه باستان شناسی آلمانی اندازه گیری و در حدود 90 تا 100 لیتر در ثانیه تخمین زده شد. جوی جنوبی 56 لیتر و جوی شمالی 44 لیتر از آب را در ثانیه منتقل می کند.

 
3- شکل گیری دریاچه

هزاران سال پیش در محل دریاچه تخت سلیمان تکاب چشمه ای آهکی شروع به جوشیدن کرد که احتمالا دهانه ای کمتر از یک متر داشته است. در ابتدا دریاچه ای وجود نداشت اما به مرور زمان، لعاب های حاصل از ترکیبات موجود در آب، بر روی هم رسوب کرده و انباشته شدند و  لبه بیرونی چشمه را به وجود آوردند. به تدریج لبه چشمه بالاتر آمد و در طی هزاران سال گلدانی را در پیرامون خود به وجود آورد. امروزه مجموعه تخت سلیمان بر روی تپه ای دیده می شود که در قله آن دریاچه تخت سلیمان تکاب فیروزه ای جا خوش کرده است. ارتفاع این تپه که حاصل همین روند انباشته شدن لعاب است، عمق دریاچه تخت سلیمان تکاب را مشخص می کند که عددی در حدود 62 متر می باشد.با مطالعه و بررسی سرعت شکل گیری رسوبات دور دریاچه می توان دریافت که ارتفاع این رسوبات از دوره ساسانی تا به امروز و در طول یک دوره 1400 ساله حدود 12 متر افزایش یافته است. این رقم سرعت رشدی برابر حدود 9 میلی متر در سال را برای این رسوبات نشان می دهد. داستانی عامیانه حکایت از این دارد که چشمه ی جوشان دریاچه تخت سلیمان تکاب در نتیجه ی کوبیده شدن عصای حضرت سلیمان در این نقطه به وجود آمده است. در این داستان آمده است که حضرت سلیمان عصای خود را برزمین می کوبد و در این نقطه چشمه ای شروع به جوشیدن می کند که در گذر زمان به دریاچه ی امروزی تبدیل می گردد.

نامگذاری دریاچه

این دریاچه و مجموعه بناهای اطراف آن به تخت سلیمان شهرت دارند. این نام تقریبا نامی جدید به شمار می رود و این محوطه در طول تاریخ به نام های دیگری خوانده می شده است. این مجموعه باستانی به ارمنی گنزکا یا کادزا، به سریانی گنذزک یا گنژگ، به یونانی گنزکا، گادزاکا و گادزا، به عربی جزن، جزنق و شیز، در شاهنامه چیچست، در اوستا چئچست و به مغولی ستوریق خوانده می شده است. با وجود تمام نام های متفاوتی که بر این شهر گذاشته اند امروزه تنها نام تخت سلیمان باقی مانده است و همه آن را به این نام می شناسند. دلیل این کار می تواند باور به زیستن حضرت سلیمان و ساخته شدن این مکان توسط وی باشد اما دلیل محتمل تر این است که در زمان حمله  اعراب به منظور جلوگیری از تخریب این مجموعه که مجموعه ای مرتبط به دین زرتشت بود این نام را بر آن نهاده اند. همان گونه که در تاریخ آمده است در زمان حمله ی اعراب آنها سازه های مرتبط به ادیان دیگر را از بین می بردند.چشم انداز این پدیده ی طبیعی و تاریخی به هنگام طلوع و غروب خورشید بسیار دیدنی است، پس طلوع و غروب ها را برای تماشای زیبایی های دریاچه از دست ندهید.محوطه تخت سلیمان به غیر از این دریاچه سحرآمیز بناهایی را دارد که بازدید از آنها شما را به اعماق تاریخ می برد.اگر کمی از محوطه فاصله بگیرید در 3 کیلومتری آن آثار دیگری را نیز خواهید دید.در سفرتان به شهر زیبای تکاب، بازدید از چمن متحرک چملی، جزیره شناور ایران را نیز در برنامه خود بگنجانید.