رحم یا زهدان به‌طور طبیعی توسط ماهیچه‌ها، بافت و رباط‌های مختلف به دیواره‌ی لگن متصل شده است. این ماهیچه‌ها در بعضی از خانم‌ها به دلیل حاملگی، زایمان یا وضع‌حملِ سخت ضعیف می‌شوند. همچنین با افزایش سن در خانم‌ها و کاهش طبیعی هورمون استروژن، رحم به درون مجرای رحم وارد می‌شود و شرایطی را ایجاد می‌کند که به آن افتادگی رحم می‌گویند.
ضعف یا شل شدن ماهیچه، سبب آویزان شدن رحم می‌گردد و در بعضی از مواقع، رحم در مراحل مختلفی کاملا از بدن خارج می‌شود:
- مرحله‌ی اول: گردن رحم وارد مجرای واژن می‌شود؛
- مرحله‌ی دوم: گردن رحم به سمت دهانه‌ی باز واژن وارد می‌شود؛
- مرحله‌ی سوم: گردن رحم از واژن خارج می‌شود؛
- مرحله‌ی چهارم: رحم به‌طور کامل از واژن خارج می‌شود که به آن پروسیدنتیا (procidentia) می‌گویند. علت این اتفاق ضعیف شدن تمام ماهیچه‌های نگهدارندهی رحم است.
عوامل دیگری هم می‌توانند با افتادگی رحم در ارتباط باشند که تمامی آنها موجب ضعف ماهیچه‌های نگهدارندهی رحم می‌شوند:
- افتادگی مثانه یا سیستوسل (Cystocele): به دلیل فتق یا برجستگیِ بخش فوقانی دیواره‌ی واژن، جایی که بخشی از برجستگی مثانه به واژن وارد می‌شود، رخ می‌دهد. این اتفاق می‌تواند سبب تکرر ادرار، نیاز فوری به دفع ادرار، احتباس یا بی‌اختیاری ادرار شود.
- فتق روده یا انتروسل (Enterocele): فتق دیواره‌ی پشتی در بالای واژن را می‌گویند. جایی که بخشی از روده به درون واژن برجسته می‌شود. در این حالت زمانی که دراز می‌کشید احساس کشیده شدن یا کمردرد خواهید داشت.
- افتادگی لگن یا رکتوسل (Rectocele): فتق دیواره‌ی پشتی در قسمت پایین واژن است. جایی که بخشی از رکتوم به درون واژن برجسته می‌شود. در این حالت حرکات روده سخت می‌شود و برای تخلیه‌ی روده باید به داخل واژن فشار وارد کنید.
دلایل افتادگی رحم
- حاملگی و زایمان طبیعی یا وضع‌حمل سخت از طریق واژن؛
- ضعف ماهیچه‌های لگن با افزایش سن؛
- ضعف یا کاهش توان بافت بعد از یائسگی و کاهش استروژن طبیعی؛
- عواملی که سبب افزایش فشار در شکم می‌شوند مانند سرفه‌های شدید (به دلیل برونشیت یا آسم)، زور زدن (به دلیل یبوست)، تومورهای لگن (در موارد نادر) یا تجمع مایع در شکم؛
- اضافه وزن و چاقی که سبب ایجاد فشار اضافی در عضلات لگن می‌شود؛
- جراحی‌های بزرگ در ناحیه‌ی لگن که حمایت‌های اضافی را کم می‌کند؛
- سیگار کشیدن؛
- بلند کردن وزن بیش‌ازحد یا وزنه‌برداری؛
- داشتن نژاد قفقازی؛
- سابقه‌ی خانوادگی.
علائم افتادگی رحم
علائم افتادگی رحم، موارد زیر را شامل می‌شود:
- احساس پُری یا فشار در لگن ( فرد احساس می‌کند که روی یک توپ کوچک نشسته است)؛
- درد خفیف در پشت؛
- احساس می‌کنید که چیزی از واژن شما خارج می‌شود؛
- آمیزش جنسی دردناک؛
- سختی در ادرار کردن یا حرکات روده؛
- ناراحتی در پیاده‌روی.
چه زمانی باید از درمان‌های پزشکی استفاده کنید
درصورتی که هرکدام از علائم زیر را تجربه کردید حتما به پزشک مراجعه کنید:
- احساس می‌کنید که گردنِ رحم در نزدیکی دهانه‌ی واژن قرار گرفته است و در این ناحیه احساس فشار می‌کنید. همچنین حس می‌کنید که چیزی از واژن خارج می‌شود؛
- از بی‌اختیاری مداوم ادرار یا تمایل به اجابت مزاج (نیاز فوری به دفع) رنج می‌برید؛
- پیاده‌روی، ادرار کردن و حرکات روده برایتان سخت است و درد خفیف ادامه‌داری را در پشت خود احساس می‌کنید.
همچنین اگر دو مورد زیر را احساس کردید، بلافاصله باید تحت درمان‌های پزشکی قرار بگیرید:
- انسداد یا سختی در ادرار کردن یا حرکات روده؛
- افتادگی کامل رحم (رحم از واژن خارج شود).
معاینات و آزمایش‌ها
پزشک متخصص با بررسی تاریخچه‌ی خانوادگی و معاینات فیزیکی لگن، افتادگی رحم را تشخیص می‌دهد.
- لازم است که پزشک شما را در حالت ایستاده و دراز کشیده معاینه کند. همچنین از شما می‌خواهد تا با چند سرفه یا زور زدن، فشاری را که به شکم‌تان وارد می‌شود بیشتر کنید؛
- با افتادگی رحم ممکن است شرایط خاصی مانند انسداد رحم ایجاد شود که در این شرایط به پیلوگرام داخل وریدی (IVP) یا سونوگرافی کلیوی نیاز است. رنگ به درون ورید تزریق می‌شود و با استفاده از اشعه‌ی ایکس روند حرکت آن به درون مثانه بررسی می‌شود.
- برای سایر مشکلات مربوط به لگن هم از سونوگرافی استفاده می‌کنند. در این روش وسیله‌ی مخصوصی روی شکم قرار می‌گیرد یا به درون واژن وارد می‌شود و توسط امواج صوتی عکس‌هایی تهیه می‌گردد.
درمان افتادگی رحم
اثزبخشی این درمان‌ها به میزان ضعیف بودن ساختارهای نگهدارندهی اطراف رحم بستگی دارد.
درمان خانگی
شما می‌توانید با انجام ورزش‌های کِگِل (Kegel exercises) ماهیچه‌های لگن خود را تقویت کنید. این کار سبب سفت شدن ماهیچه‌های لگن می‌شود و با انجام حمایت‌های لازم، از افتادگی رحم جلوگیری می‌کند.
داروها
استفاده از کِرِم؛ شامپو و حلقه‌های مخصوص استروژنی می‌توانند به بازگرداندن قدرت و سرزندگی بافت‌های واژن کمک کنند. اما این استروژن فقط باید توسط خانم‌های یائسه استفاده شود.
جراحی
بسته به سنِ افراد و میزان علاقه‌مندی آنها به بارداری، می‌توان برای ترمیم یا بیرون آوردن رحم از روش جراحی استفاده کرد. براساس تشخیص پزشک و با توجه به وضعیت بیمار، می‌توان رحم را با هیسترکتومی (hysterectomy) خارج کرد. درطول جراحی، جراح می‌تواند افتادگی دیواره‌ی واژن، رحم، مثانه یا رکتوم را برطرف کند. این جراحی می‌تواند با باز کردن شکم در ناحیه‌ی واژن یا با ایجاد برش کوچکی در شکم یا واژن، با استفاده از ابزارهای مخصوص انجام شود.
سایر درمان‌ها
اگر تمایلی به جراحی ندارید یا احتمال موفقیتِ جراحی برای شما پایین است، احتمالا باید از ابزاری‌های حمایتی به نام پِساری (pessary) استفاده کنید. این وسیله برای حمایت از رحمِ افتاده، درون مجرای واژن قرار می‌گیرد. می‌توانید به‌طور موقت یا دائم از این ابزار استفاده کنید. این وسیله در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارد و باید حتما اندازه‌ی مناسبِ خودتان را استفاده کنید و آن را به‌خوبی در جای خودش قرار دهید. اگر افتادگی شدید باشد پساری کاربردی ندارد. همچنین پساری می‌تواند واژن را تحریک کند و سبب ایجاد ترشحات مضر شود.
مراقبت‌ها
- در صورت انجام عمل جراحی باید طبق دستور جراح از خود مراقبت کنید؛
- اگر از پساری استفاده می‌کنید باید به‌طور مرتب برای قرار دادن آن در موقعیت مناسب و تشخیص اندازه‌ی درست پساری و همچنین برای تمیز کردن آن به پزشک متخصص مراجعه کنید. اگر خودتان روش درست برداشتن و تمیز کردن آن را بدانید، می‌توانید خودتان این کار را در خانه انجام دهید.
- اگر ورزش‌های کگل را انجام می‌دهید، لازم است بعد از مدتی به پزشک متخصص مراجعه کنید تا روند استحکام ماهیچه‌هایتان را بررسی کند.
پیشگیری
- وزن‌تان را کاهش دهید؛
- با مصرف غذاهای پُرفیبر از یبوست جلوگیری کنید؛
- با انجام ورزش‌های کگل، ماهیچه‌های لگن خود را تقویت کنید؛
- از برداشتن بارهای سنگین و وزنه‌برداری و وارد کردن فشار زیاد به شکم خودداری کنید.
