کهنه قلعه مشگین شهر ؛ بنایی پایدار بر بلندای مشگین شهر

کهنه قلعه مشگین شهر واقع در استان اردبیل با مساحتی نزدیک به 15 هزار در ورودی شهر به چشم می خورد. این بنای محکم و استوار پناهگاهی بوده است که ایرانیان قدیم در برابر حمله ها و جنگ های دشمنان از آن سود می برده اند. سنگ نبشته ای که در 150 متری آب راهه خیاو وجود دارد خبر از قدمت کهنه قلعه می دهد. این سنگ نبشته دوره ساسانی به خط پهلوی است و از دوره باستان به جا مانده است. کهنه قلعه با شش برجک و دیوارهای ضخیم خشتی بر روی تپه ای 50 متری، همانند نگهبانی قدیمی در ورودی شهر از سمت اردبیل، مشگین شهر را به نظاره نشسته است.

قلعه شهر

کهنه قلعه مشگین شهر که در فهرست آثار ملی به شماره 618 به ثبت رسیده است در شرق «دره باغ نوروز» مشگین شهر واقع شده است که از سه طرف به شیبی تند به خیاوچای می رسد. این قلعه به دستور نرسه هرمز در سال 337 میلادی ساخته شد که شش سال به طول انجامید. این حکمران محلی، در دوره شاپور دوم از سلسله ساسانی می زیسته است. این قلعه شش برجکه دارای حجره های کوچکی شبیه آخور است که هر یک محل استقرار یک سرباز هماره با اسبش بوده است. ارتفاع این بنای ذوزنقه شکل 1416 متر است که طول ضلع شمالی آن 95 بوده و ظلع جنوبی اش 115 متر است. برج های مدور کهنه قلعه مشگین شهر ارتفاعی 10 متری دارند با قطری در حدود 6 متر. دیوارهای خشتی این بنای شکوهمند برای استحکام بیشتر 1 متر عمق دارد.

مصالح به کار رفته قلعه

سنگ، ملات گچ، آهک و خشت مصالح به کار رفته در بنای کهنه قلعه مشگین شهر است و کنگره های آن با گل ایجاد شده اند. این بنا که ارتفاع حصارهای بیرونی اش 8 متر و از داخل 4 متر است در گوشه شمالی خود نخستین کتیبه دوران ساسانی را جای داده است که در آذربایجان کشف شده است. این کتیبه که رویش تاریخی برابر با هفتمین ماه سلطنت شاپور دوم نقش بسته است توضیحی دارد مبنی بر این که کهنه قلعه یا به گویش محلی اهالی مشگین شهر، کهنه قالا به فرمان نرسه هرمز (حاکم وقت شهر) در طی شش سال ساخته شده است. با توجه به تاریخ روی سنگ نبشته می توان حدس زد مربوط به سال 437 میلادی است . شاپور دوم بیست و شش سال بعد از آن نیز پادشاه ایران زمین بوده است. کهنه قلعه بارها مرمت و تعمیر شده است که آخرین بار آن بر می گردد به دوران زندیه. در کتاب «فهرست بناهای تاریخی آذربایجان» که به کوشش «علی مخلصی» جمع آوری شده است این نکته ذکر شده که در کهنه قلعه مشگین شهر اشیای مفرغی و سفالی فراوانی به دست آمده که عمده آن ها در بخش شمالی قلعه بوده و قدمت این اقلام به پیش از دوره ساسانیان باز می گردد.

 تاریخچه قلعه 

کهنه قلعه که در دوران قاجار و حتی پهلوی پادگان سواره نظام بوده پذیرای نادر شاه افشار هنگام بازگشت از مغان نیز بوده است. متاسفانه در حال حاضر این مکان تاریخی و باستانی یک بنای خشتی رو به زوال است که هر روز، روزگارش خراب تر می شود.  با توجه به ثبت این اثر در سال 1345 و کاوش در دومرحله در سال های 1366 و 1367این خرابی و نابودی قابل قبول نبوده و با پیگیری مسئولان مشگین شهر و استان، کهنه قلعه در سال 1385 از مالکیت ورازت دفاع خارج و به سازمان میراث فرهنگی سپرده شد تا نسبت به تعمییر و مرمت این بنا افدامات لارم صورت گیرد. جالب ابن جا است که در کاوش های باستانی دهه 60 نشانه هایی به دست آمده که قدمت این بنا را تا دوره سوم آهن و اقوام اوراروتویی به عقب برده است. پیدا شدن سفال هایی به رنگ نخودی و خاکستری که بعضی دست ساز و بعضی دیگر چرخ ساز بوده و یافت شدن فلز مفرغ ار شواهد این مدعا است.

 نوروز یاماجی

سنگ نبشته ای که در یک روز گرم تابستانی سال 1345 در کمر کش غرب دره «نوروز یاماجی» و در فاصبه 150 متری کهنه قلعه مشگین شهر توسط باستانش شناس و کاوش گر کشف گردید تخته سنگ است به ابعاد 2/30 در 2/10 سانتی متر که 21 سطر به خط پهلوی روی آن حکاکی شده است. این تخته سنگ مربوط به دوران شاپور دوم ساسانی است که به نام «سوروشکن داشی» معروفی است در سال 1346 جهت ترجمه متن در اختیار خط شناسان متبحر ایرانی و خارجی قرار گرفت و در نهایت دکتر گیرد گروپ اهل کشور آلمان توانست پی به مطالب روی کتیبه ببرد و برای تکمیل تحقیقات خود در همان سال 1346 راهی کهنه قلعه شد و مدتی را در مشگین شهر سپری کرد. این سنگ نبشته که به دلیل حفاری های غیر مجاز و روشن کردن آتش و در نهایت باد و باران و عوامل طبیعی به سختی قابل خوانش بود توسط این آلمانی متبحر لفظ به لفظ به فارسی و لاتین برگردانده شد که ترجمه آن را می توانید در انتها بخوانید:
«به ماه مهر در سال
27 شاهپور شاهان
شاه. آن که بود پسر اورمزد شاه. آن گاه
من نرسه هرمزد. من
گفتم که این دژ فرخ (فرهید)
دخوخلی (؟) آن که من فرکندم (ساختم)
به نام آن که یزدان دانستم و (قلعه) را
شاهان شاه به 6 سال
به فرجام کردم چنین (ببین)
شهریار بزرگ آزاد مرد
هر که از این پس راد باشد (هر که پس از من راد مرد باشد)
این دژ پسند ز دیگر (اگر این قلعه را پسندد)
از من بر روان او آفرین باد ….. پیش
یک کند (بفرستد) هر که نپسندد یک دیگر دژ (یک قلعه دیگر) کند که از این بهتر بود (باشد)»