در قران کریم آیات فراوانی وجود دارند که به دلیل شباهت هایی که به یکدیگر دارند، کار حفظ را مقداری دچار مشکل و سختی می کنند. حافظ موفق و برتر کسی است که بتواند این آیات را با دقت تمام و بدون اشتباه تلاوت کند. برای جلوگیری از اشتباه در آیات مشابه راه هایی وجود دارد که آن ها را بر می شمریم.
در تفاوت های آیات دقت کنید
باید دانست که بهترین راه جلوگیری از اشتباه این است که شما آیات مشابه را در کنار هم یادداشت کنید و با دقت در اختلاف ها و تفاوت های آن ها، راهی را برای جلوگیری از اشتباه برای خودتان برگزینید. همان گونه که اگر دو بردار دو قلو را در کنار هم قرار ندهید و در تفاوت هایشان دقت نکنید، همیشه در تشخیص این دو از یکدیگر اشتباه خواهید کرد. مثلا اگر به این نکته پی بردید که یکی از این دو برادر قدی کوتاه تر از دیگری دارد و نام او حسین و دیگری حسن نام دارد، در این صورت، هرگاه این دو برادر را با هم ببینید، بلافاصله پی می برید که کدام حسین است وکدام یک حسن. آیات مشابه نیز همین گونه هستند، باید قرآن را در کنار هم ثبت کنید و با دقت در ویژگی ها و تفاوت هایشان، آن ها را از یکدیگر تمیز دهید.
از تجربه استادان بهره ببرید
باید حافظان قرآن سعی کنند که در جلسات حضور یابند و از تجربیات اساتید حفظ بهره برند. چرا که اساتید حافظان قرآن در طول مدتی که به حفظ مشغول بوده اند، نکاتی را برای جلوگیری از اشتباه تجربه کرده اند که می توانید از این تجربیات بهره مند شوید و بر تسلط خودتان بیفزایید.
راه های جلوگیری از خطا در آیات مشابه
برای جلوگیری از اشتباه چند راه وجود دارد که هریک می تواند درصد خطا و اشتباه حافظ قرآن را کاهش دهند.
راه اول: توجه به معنای آیات
حافظ قرآن، باید با توجه به معنای آیات الهی به سر اختلاف این آیات پی ببرد. اگر کسی با توجه به معنا، آیات را حفظ کند، بطور طبیعی اشتباهات او بسیار کاهش می یابد. یکی از دانشمندان علوم قرآنی نقل می کند که در بیابانی به عرب بادیه نشینی رسیدم و آیه 38 از سوره مبارک مائده را برای او از حفظ تلاوت کردم: «و السارق و السارقه فاقطعوا ایدیهما جزاء بما کسبا نکالا من الله و الله عزیز حکیم* و مرد و زن دزد را به سزای آن چه کرده اند دستشان را به عنوان کیفری از جانب خدا ببرید و خداوند توانا و حکیم است». این دانشمند می گوید: انتهای آیه را من به اشتباه این گونه تلاوت کردم: والله غفور الرحیم. عرب بادیه نشین گفت:من با قرآن آشنا نیستم، اما فکر می کنم این قسمت از آیه را اشتباه خواندید. چون این دستور الهی، یعنی دستور به قطع دست دزد، با صفت رحمت الهی سازگاری ندارد. مرد دانشمند می گوید: وقتی که به آن مراجعه کردم متوجه شدم که آیه این گونه پایان یافته: «و الله عزیز حکیم یعنی خدای متعال حکمت فوق العاده ای دارد و شکست ناپذیر است. از این قصه نتیجه می گیریم که با دقت در مضمون آیات می توانیم پی ببریم که مثلا در انتهای آیه چه جمله ای مناسب تر است و می تواند بین بخش های مختلف آیه پیوند برقرار کند تا راحت تر در ذهن ما باقی بماند.
مثالی را برای جلوگیری از تشابه آیات با توجه به معانی ذکر می کنم: در سوره مبارکه انعام در انتهای آیات 153،152،151 سه جمله وجود دارد که کاملا به یکدیگر شبیه هستند. در آیه 151 این جمله است: «ذلکم وصاکم به لعلکم تعقلون». در آیه بعد آمده: «ذلکم وصاکم به لعلکم تذکرون» وآیه 153 نیز چنین است :«ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون». این سه آیه فقط در کلمه پایانی با یکدیگر متفاوت اند و آن کلمه های :«تعقلون»، «تتقون» و «تذکرون» است. اگر به معنای این سه آیه دقت کنیم، می بینیم ارتباطی معنوی، معقول و منطقی بین این سه آیه برقرار است: آیه اول از تعقل سخن به میان می آورد «لعلکم تعقلون». آیه دوم از تذکر و یادآوری سخن می گوید:«لعلکم تذکرون» و آیه سوم درباره تقواست: «لعلکم تتقون». این سه آیه، سه مرحله از مراحل رشد انسان را بیان می کنند: مرحله اول تعقل است که انسان باید ذهن و فکر خود را به کار بیندازد و در حقایق عالم هستی اندیشه کند. مرحله دوم مرحله تذکر است، یعنی بعد از این که به واقعیت هایی دست پیدا کرد، این واقعیت ها را برای خود بازگو کند، به یاد خود آورد و به خود تلقین کند و مرحله سوم، که نتیجه این دو مرحله است، رسیدن به آن دو صفت عالی و نورانی تقواست. می بینیم که با توجه به معنای این سه آیه ارتباط بسیار روشنی بین آن ها وجود دارد که از اشتباه جلوگیری خواهد کرد.
راه دوم: رمز یابی از الفاظ
اگر نتوانستیم با توجه به معانی، علامتی را برای جلوگیری از اشتباه مشخص کنیم، می توانیم از هر فعل، یک حرف را به عنوان علامت انتخاب کنیم و از کنار هم قرار دادن آن ها، کلمه ای را به عنوان رمز بسازیم و آن را در ذهن خودمان ثبت کنیم تا هر وقت به این مجموعه آیات رسیدیم، این کلمه را در ذهن تداعی کنیم و از اشتباه مصون بمانیم. مثلا در همان سه آیه سوره انعام می توانیم از کلمه «تعقلون» حرف «ع»، از کلمه «تذکرون» حرف «ذ» و از کلمه «تتقون» حرف «ت» کلمه «عدت» (یعنی به خدا پناه بردم) را بسازیم. این کلمه می تواند رمزی میان این آیات باشد.
مثال دیگر: در سوره بقره ،آیه 136 آمده است: «قولوا امنا بالله و ما أنزل إلینا...» و در سوره آل عمران نیز، آیه 84 مشابه آیه قبل است:«قل امنا و ماانزل علینا».تفاوت این دو در کلمه های «الینا» و «علینا» است. برای انتخاب رمز، میتوانیم حرف «ع» را برای آیه سوره آل عمران برگزینیم. چون حرف «ع»هم جزء حروف «علینا» است و هم یکی از حروف کلمه «آل عمران» است.
راه سوم: توجه به کتابت و محل آیات در صفحه قرآن کریم
این شیوه را با مثالی توضیح می دهم. ما در آیات مختلف قرآن می بینیم که گاه خداوند می فرماید: «من فی السماوات و من فی الأرض» و گاهی در آیات دیگر این جمله با یک «من» تکرار می شود: «من فی السماوت و الأرض». با مراجعه به تمام آیاتی که در آن ها کلمه «من» دوبار تکرار شده، به این نکته می رسیم که تمام این آیات در صفحات سمت چپ قرآن نوشته شده اند، آیاتی که در آن ها این کلمه 2 بار تکرار شده است و در صفحات سمت چپ قرآن قرار گرفته اند، عبارت اند از:
سوره مبارکه یونس،آیه 66: «ألا إن لله من فی السماوات و من فی الأرض». سوره مبارک حج، آیه 8: «ألم تر ان الله یسجد له من فی السموات ومن فی الأرض». سوره مبارکه نمل، آیه 87: «ویوم ینفخ فی الصور ففرع من فی السماوات و من فی الأرض » و آیه چهارم، سوره مبارکه زمر، آیه 68: «و نفخ فی الصور فصعق من السماوات و من فی الأرض».
راه چهارم: توجه به برخی نکات
اگر در آیات مشابه دقت کنیم، گاهی متوجه نکاتی می شویم که توجه به آن ها به ما کمک فراوانی می کند. برخی اوقات می بینید که یکی از دو آیه مشابه، در یک سوره خاص تکرار شده و آیه دیگر در سوره دیگر. مثلا تعبیر «علیم حکیم» و تعبیر «حکیم علیم» هر دو در سوره های یوسف و انعام به کار رفته است. با دقت در آیات این سوره ها متوجه می شویم که تعبیر «علیم حکیم» مخصوص سوره یوسف است و تعبیر «حکیم علیم» مخصوص سوره انعام. با توجه با این نکته، هر وقت به این تعابیر رسیدیم، باید ببینیم که کدام را می خوانیم. اگر سوره انعام باشد، بلافاصله می گوییم: «حکیم علیم» اگر سوره یوسف باشد می گوئیم: «علیم حکیم».
حافظان می توانند به ابتکار خود، علاوه بر این شیوه ها، از روش های دیگری برای جلوگیری از اشتباه در آیات مشابه بهره بگیرند، بگیرند، اما باید حتی المقدور سعی کنیم با کمک آیات قبل و بعد و با توجه به فضای آیه، از تشابه آیات جلوگیری کنیم. زیرا استفاده از رموز و علامت ها ،اگرچه در مواقعی ضروری است، ولی این آفت را هم دارد که ممکن است ذهن مان بیش از حد مشغول این رموز شود و از توجه و تسلط به اصل آیات باز بمانیم.
منبع: ماهنامه قرآنی نسیم وحی 