راهبردهای حفاظت منظر امامزاده هاشم(ع) رشت

چکیده
مقابر و آرامگاه‌ها با پشتوانه معنوی خود می توانند تاثیرات ذهنی ویژه‌ای را ایجاد نمایند. آرامگاه‌های قدیمی در گوشه و کنار شهرهای ایران به شکل طبیعی و ارگانیک به صورت فضای زیارتی- تفرجگاهی شکل گرفته و به کمال رسیده اند. در حال حاضر بقاع بسیاری در کشور قرار گرفته که گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار و سیما و منظر کلی آنها در ذهن بسیاری از مردمان ماندگار است. ساماندهی منظر امامزاده ها با حفظ سیمای تاریخی آنها در تبدیل این اماکن به قطب فرهنگی (گردشگری، مذهبی) نقش بسزایی دارد.
یکی از اماکن مقدسی که بدلیل موقعیت مذهبی و مکانی مورد شناخت بسیاری از مسافران می باشد، بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت با قدمت 800 ساله است. بنای این مجموعه بار‌ها بدلیل جنگ و بلایای طبیعی ویران و از نو برپا شده است. جایگاه ممتاز این امامزاده از لحاظ اقلیمی و جغرافیایی علاوه بر قابلیت معنوی، فرصت مناسبی برای ایجاد فضای جمعی می باشد و علاوه بر زوار، سایر گردشگران را به عنوان فضای استراحت بین راهی جذب می‌نماید. بقعه امام زاده هاشم (ع) اولین توقفگاه در جاده تهران - رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است.
وجود بنای امامزاده بر روی تپه‌ی مجاور جاده به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن احساس ورودی به فضای دیگر را تقویت کرده است و تپه‌ای سنگی که در بالای آن، درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصویری یکسان از امامزاده هاشم(ع) را در ذهن تمام رهگذران پدید آورده است. حفظ این تصویر مشترک و تقویت آن در ضمن توجه به نیاز زوّار و مسافران بین شهری، به نحوی که هویت امامزاده را حفظ نماید، اساس هرگونه برنامه ریزی و طراحی در این پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران سایت است.
واژه های کلیدی:
اماکن مقدس، امامزاده هاشم(ع)، دید و منظر، سیمای عمومی، معماری منظر، سیاحت، زیارت، رشت

مقدمه
در حال حاضر هفت هزار بقعه متبرکه در کشور قرار گرفته است که گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار می آیند. ساماندهی وضعیت امامزاده ها با اهداف گوناگونی از جمله تاثیر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی بر جامعه انجام می شود. تقویت بنیان های دینی، ظهور و بروز کرامت ها و گشایش مشکلات مردم، ‌بهره برداری در قالب فضاهایی برای گذران اوقات فراغت و تقویت وحدت ملی از دیگر کارآیی های این اماکن تاریخی، مذهبی به شمار میآید. جاذبه های گردشگری، شرح حال و جذابیت های زندگی امامزاده ها و بزرگان تاریخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمینه ارایه این موارد، کار چندانی صورت نگرفته است. می توان از بنای امامزاده‌ها در قالب مجتمع‌ های فرهنگی و گردشگری و به منظور توسعه تعامل مردم با این مجموعه‌های تاریخی، مذهبی استفاده کرد. در این میان، سوالاتی در راستای چگونگی توسعه و حفاظت اماکن مقدس، طرح می گردد، از آن جمله:
• توسعه سیمای عمومی اماکن مقدس مبتنی بر تحلیل چه عواملی است؟
• محدوده معیارهای حفاظت و توسعه اماکن مقدس چیست؟
• رهنمودهای طراحی مجموعه اماکن مقدس بر اساس چه معیارهای شکل می گیرد؟
• محدوده دخالت در سیمای اماکن مقدس تا چه حدی مجاز می باشد؟
بصورت خاص برای پاسخگویی به این سوالات، فرضیه زیر طرح می گردد:
"توجه به بستر طرح و حفظ هویت مذهبی از نکات اصلی در ساماندهی اماکن مقدس می باشد، بنحوی که ضمن جوابگویی نیاز مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت الشعاع مسائل دیگر قرار نگیرد. امامزاده‌ها و قبرستان‌ها از دیرباز جاذبه گردشگری برای مردم ایران داشته اند و برای گذران اوقات فراغت توأمان با موقعیت مذهبی و زیارتی آنها استفاده می‌شده است. حفاظت و توسعه این اماکن علاوه برتقویت سیمای مذهبی، ارائه خدمات مناسب به زوّار و گردشگران را باید دربر گیرد. ارائه رهنمودهای طراحی مبتنی بر سه اصل "تاکید بر هویت تاریخی"، "حفظ سیمای محیطی" و "ایجاد خدمات گردشگری مطلوب" در سایت اماکن مقدس می باشد که با تلفیق این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه حفاظت منظر این اماکن می توان رسید."
با این فرض، تحقیق حاضر به تحلیل منظر امامزاده هاشم(ع) رشت، پرداخته است. بر پایه تحقیقات میدانی که شامل برداشت اطلاعات اولیه (نقشه های پایه و داده های محیطی، اطلاعات توصیفی محیطی بستر طرح) بوده است، تحلیل جامعی از سیمای عمومی امامزاده هاشم(ع) انجام گرفت و رهنمودهایی برای حفاظت و توسعه سیمای عمومی آن ارائه گردیده است.

معرفی بقعه امام زاده هاشم(ع)
 

تاریخ دقیق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنیفه بن علی بن ابی طالب علیهم السلام مشخص نیست. در کتاب قدمت بنا در هشت قرن پیش برآورد می‌شود. ولی در سال 1349 هـ ق با تخریب بنای اطراف بقعه مبارکه بنای خشتی با گنبد تخم مرغی شکل مشاهده شده که قدمت آن به سال چهارم هجری قمری تخمین زده شد. آنچه تاریخ نشان می دهد در حدود سال 1246هـ ق حاکم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلی شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوین را داد. در سال 7-1246 هـ ق طاعون در گیلان شیوع یافت و در طی چند هفته نصف جمعیت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاک شدند. در کتیبه ای موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 هـ ق ناصر الدین شاه، عایدات ده سراوان را پس از حذف مالیات برای نگهداری جاده رشت منجیل و تغیییر کاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمیر بقاع متبرکه و مساجد این ایالت کرده است. منوچهر خان بنای این امامزاده را تغییر اساسی و بعدها هم مکرر بقعه را تعمیر کرد. در جنگ جهانی اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالای امامزاده هاشم(ع)، بنای بقعه و صندوق و سایر امامزاده از میان رفته است .
روایت است که وقتی رضاخان سردار سپه برای مقابله با سردار جنگل به رشت می رفته است،. از جلو این ساختمان مخروبه و سوخته عبور کرده و نذر نمود در صورت موفقیت، این ساختمان را تجدید بنا نماید. پس از بازگشت به تهران، تجّار رشت طی تلگرافی موضوع را یادآوری نمودند، دستور داد تلگراف کنندگان از عهده انجام نذر برآبند. لذا تجّار رشت ساختمان جدیدی را روی بقعه بنا نمودند که احتمالا قسمتی از بنای قدیمی آن نیز حفظ شده است .
جاده قدیم رشت به قزوین پس از گذشتن از کاروانسرای شاه عباسی که توسط منوچهرخان تعمیر شد، به کوه امامزاده هاشم(ع) می رسید. جاده با شیب تندی از کوه بالا می رفت و پس از طی کردن حدود یک کیلومتر از بین تپه ای که بقعه مبارکه روی آن قرار داشت می گذشت، اکنون این جاده تغییر مسیر داده و از پایین تپه و کنار رودخانه سفیدرود می گذرد. در جریان جنگ جهانی اول و مبارزات میرزا و یارانش این بقعه آسیب فراوان دید و در سال 1352 هـ ش بنا با شیوه معماری اسلامی مرمت شد. برای آخرین بار زلزله رودبار در سال 1369هـ ش صدمات جدی بر آن وارد ساخت. بقعه امامزاده هاشم از سال 1372هـ ش تا کنون به طور گسترده بازسازی و مرمت شده و تاسیسات آن گسترش یافتند. پس از پایان مرمت محیط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان های متعددی مانند زائرسرا، حمام، هتل و بازار اقدام نموده است که این عناصر چهره امروزی مجموعه زیارتی ـ مذهبی را شکل میدهند.

کاربری های اصلی مجموعه امامزاده هاشم(ع)
 

مجموعه امامزاده هاشم(ع) دارای چند کاربری متفاوت همچون امامزاده، قبرستان، ورودی و اقامتگاه بین راهی می باشد و در نتیجه موقعیت ویژه اقلیمی و جغرافیایی است که از دیر باز پذیرای گردشگران زیادی بوده است. در زیر به کاربری هریک اشاره مختصری شده است.
بنای امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلی است که دو گنبد بر روی هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبی و بر فراز تپه از لابه لای درختان قابل رویت و به عنوان نشانه محسوب می گردد.
از گذشته تا به حال قسمتی از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده و از سال 1360هـ ش توجه بیشتری به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودی تا امامزاده و همچنین قسمت شمالی آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روی شیب واقع شده اند و با رانش زمین در حال حرکت هستند.
بازارچه امامزاده هاشم(ع) با طرح سنتی در سال 1358هـ ش ساخته و در اطراف حیاط مرکزی شکل گرفته است؛ اما به دلیل دید نداشتن از جاده، تنها مغازه های ردیف اول مورد استفاده قرار گرفته است. در امتداد این مغازه ها و جداره جاده، واحد های تجاری دیگری به صورت خودجوش رشد کرده اند. هتل امامزاده در سال 1372هـ ش تاسیس شده و به دلیل جاینمایی هتل در کریدور محصور و به وجود آمدن مشکلات اقلیمی و همچنین نداشتن دید و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف دیگر جاده قطع و مغازه هایی در آن سمت در حال احداث هستند، که استفاده از آنها بدون وجود پل ارتباطی بین طرفین جاده، ایمن نخواهند بود. (تصویر 1)

تصویر 1: مجموعه هتل و عملکردهای پیرامون امامزاده
 

موقعیت ویژه امامزاده هاشم(ع) به عنوان اولین توقفگاه، بعد از ورود به خطه شمال تصویری ویژه برای عابران پدید آورده است مکانی مناسب برای جاینمایی ورودی پهنه شمالی از سمت آزادراه قزوین- رشت می باشد. "امامزاده هاشم رشت درست در جایی است که باید میل راهنما باشد. بر فراز تپه ای در کنار پیچ جاده و در جاییکه مسیر راه عوض می شود." (تصویر 2)

تصویر 2: دورنمای کلی مجموعه امامزاده هاشم
 

تحلیل دید و منظر، سیمای عمومی منظر امامزاده هاشم(ع)
 

با حضور عناصر طبیعی و مذهبی، رشته کوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم(ع) سیما و هویت این مکان شکل گرفته است که استخوانبندی بر اساس بستری تاریخی و طبیعی دارد. بررسی چشم اندازهای بیرونی و درونی سایت نشانگر تشکیل بافت غالب مناظر از کوه ها و ارتفاعات پوشیده از جنگل یا جلگه های سرسبز بعنوان زمینه غالب و گنبد بقعه در پس زمینه پوشیده از جنگل است. رودخانه سفیدرود در حاشیه جنوبی، محل تمرکز دیدهای اصلی و از طریق ایجاد رشته ای طویل، سراسری و پیوسته با پیوند دادن فضاهای زراعی، باغ ها و شالیزارها بصورت مارپیچ از دره کنار سایت گذر می‌کند. نمونه تپوگرافیک دره ها و تپه های مجاور سایت، به نوعی معنای بصری ویژه و مطلوبی به محدوده مورد مطالعه می بخشد. کوه ها با چشم اندازی زیبا و قابل توجه از دور و نزدیک، گاه بصورت نماهای باز و یا همراه با فضاهای انسان ساخت و یا فضاهای زراعی سبز قابل رویت میباشند.
آزادراه در حال احداث قزوین - منجیل - امامزاده هاشم(ع) از آزاد راه قزوین - زنجان در حدود 5/18 کیلومتر بعد از ایستگاه عوارضی قزوین منشعب و در حدود 25 کیلومتری شهر رشت (امامزاده هاشم(ع)) خاتمه می‌یابد. بنای بقعه امامزاده هاشم(ع) بعنوان یکی دیگر از عوامل مصنوع، بر روی یک تپه طبیعی در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بنای امامزاده در طی قرن های متمادی بارها بازسازی و مرمت گردیده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتی در معماری آن استفاده شده است. (تصویر 3)
بقعه امامزاده قاب شده در میان درختان بر روی دیواره سنگی در کنار راه تصویری است که سالیان طولانی منظر ذهنی مسافران بوده است. جاذبه این تصویر علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نیز به درون دعوت می‌کند.

تصویر 3: سیمای عمومی سایت (کاربری و دسترسی ها)
 

نتیجه گیری
حفاظت و توسعه معماری منظر اماکن مقدس و ارائه رهنمودهای طراحی برای این اماکن مبتنی بر سه اصل تاکید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و توجه به خدمات گردشگری پیرامون اماکن مقدس می باشد که با تلفیق تحلیل این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه حفاظت منظر می توان رسید. اماکن مقدس با داشتن پتانسیل مذهبی، فضاهای مناسبی برای طراحی فضاهای تفرجگاهی می‌باشند. ایجاد تاسیسات لازم برای گردشگران می‌تواند علاوه بر زائران، دعوت کننده قشرهای دیگر هم باشد.
یکی از اماکن مقدسی که بدلیل موقعیت مذهبی و مکانی مورد شناخت بسیاری از مسافران می باشد، بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت است، ویژگی های شاخص مجموعه امامزاده هاشم(ع) در زیر ارائه می گردد.
الف. هویت؛ تاریخ و قدمت: خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ایجاد مکانی برای تفریح و استراحت را تقریبا در اکثر نقاط داراست. اما باعث به وجود آمدن این مجموعه، دلیلی ورای مسائل طبیعی و اقلیمی می باشد. با توجه به روحیه مردم ایران، ویژگی مذهبی بودن محیط، انگیزه اصلی برای مراجعت مسافران می باشد که با سایر پتانسیل های موجود، این گرایش پررنگتر گردیده است.
ب. دید و منظر؛ سیمای محیط طبیعی و مصنوع: وجود مناظری همچون رشته کوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم(ع) سیمای منطقه را شکل می‌دهند. بقعه امامزاده در میان این عوامل قاب شده و جاینمایی آن با توجه به ویژگی زمین و ایجاد نظرگاه طبیعی بر روی تپه سنگی صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توأمان در طراحی منظر سایت می‌بایست مد نظر قرار گیرد.
ج. عملکردی چندگانه؛ کاربری های کلی: با توجه به موقعیت خاص سایت در حاشیه جاده قزوین - رشت مجموعه می بایست به گونه ای طراحی گردد تا علاوه بر تامین نیازهای مسافران و رانندگان و فضایی برای توقف کوتاه مدت استراحت و تفریح در فضای باز مهیا کند. همچنین به نقش ورودی خطه شمال و کاربری های اطراف امامزاده بخصوص فضای قبرستان و فضاهای خدماتی مجموعه می بایست توجه نمود.
برای حفظ و احیاء این سه ویژگی، رهنمودهای زیر برای حفاظت و گسترش سایت امامزاده هاشم(ع)، پیشنهاد می گردد.
• امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محیط سبز و مرطوب شمال است. از اینرو برای مسافران از نظر جغرافیایی دروازه ورودی پهنه شمالی قرار دارد. در برنامه فیزیکی و مبانی نظری برای طراحی محیط های باز مجموعه می‌بایست این مسئله مد نظر قرار گیرد. بعنوان نمونه در طراحی منظر مجموعه سعی شود عنصری دروازه گونه در مقابل دید مسافران قرار گیرد تا حس ورودی در ذهن رهگذران به صورت عینی در محیط تجلی یابد.
• وجود بنای امامزاده بر روی تپه ی مجاور به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن حس ورودی آنرا تقویت می کند که در راستای نگهداری سیمای آن در ذهن مردم بایست تدابیر خاص احیاء و مرمت انجام گیرد.
• حفظ تصور مشترک، تپه‌ای سنگی که در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصویری یکسان از امامزاده هاشم(ع) در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترک برای همگان پدید آورده است که در تمامی طرح های مرمت و گسترش های منظر مجموعه امامزاده هاشم(ع) می بایست مد نظر قرار گیرد.

پی نوشت ها :
 

1 - پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران.
2- نویسنده مسئول، تلفن: 09122177764، تهران، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، گروه دکتری معماری
3- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
4- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
5- ساعد سمیعی، 1380 هـ ش.
6- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
7- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
8- پژوهشکده فرهنگ و هنر، 1384.
9- پیر نیا، 1370: 264-269.
10- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
11- قاضی زاده، 1384 هـ ش.

منابع
پژوهشکده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحی محوطه و بازبینی وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران
پیرنیا، محمد کریم (1370) آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران
ساعد سمیعی، علی اصغر (1380) گزارش تاریخی بقعه امامزاده هاشم، تهران
قاضی زاده، سیده ندا (1384) مجموعه گردشگری-زیارتی امامزاده هاشم، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرها زیبا، دانشگاه تهران
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 74
/ع