عفونتهای معده و روده ای(گوارشی)یکی از بیماریهای شایع دوران کودکی است و با وجود پیشرفتهای پزشکی و گسترش روز افزون مراکز درمانی و بهداشتی همچنان جزء علل شایع مرگ و میر کودکان در جهان سوم است .در ایران با توجه به گسترش مراکز بهداشتی حتی در روستاها.خوشبختانه مرگ و میر به دنبال اسهال کم شده است ولی باز هم همه گیری گاهگاهی اسهالهای عفونی و وبا در کشور گزارش میشود که نیازمند مراقبت جدی است.
چند نکته مهم در مورد اسهال و استفراغ:
¨ مهمترین عامل تهدید کننده کودک در زمان اسهال و استفراغ از دست دادن مایعات بدن است و کمبود غذا و کالری اهمیت کمتری دارد(اغلب خانواده ها در زمان اسهال و خصوصا استفراغ که کودک تمایل به خوردن مایعات دارد اصرار به خوراندن غذا به کودک به اجبار دارند و کم آبی بدن کودک را تشدید میکنند با این تصور غلط که با خوردن غذای بیشتر کودک خوب میشود)
¨ بهترین راه جبران مایعات از دست رفته بدن کودک .از طریق طبیعی(خوراکی) است و روشهای غیر طبیعی(تزریق سرم)در موارد خاص و با تشخیص پزشک صورت میگیرد . و دادن صحیح مایعات به صورت خوراکی همیشه ارجح تر است
¨ در زمان کم آبی بدن به دنبال اسهال و استفراغ کودک دچار چشمهای گود افتاده و ظاهر ضعیف میشود که علت آن از دست دادن مایعات است و در مان آن هم جبران مایعات از دست رفته از بدن است ولی باز هم میبینیم خانواده ها از دادن مایعات غافلند و فقط به دنبال به اصطلاح خودشان تقویت کودک با غذاهای مضر هستند
(به عنوان مثال عصاره گوشتی که در زمان استفراغ به کودک با اجبار خورانده میشود که به اصطلاح تقویت شود فقط تشدید استفراغ را به دنبال دارد—یا آبمیوه های مصنوعی مانند ساندیس و رانی یا هر مارک تجاری دیگر هم تشدید کننده استفراغ و اسهال هستند خصوصا وقتی با اجبار به کودک داده شوند)
¨ آنتی بیوتیکها(به اصطلاح عامیانه شربتهای چرک خشک کن)در اغلب موارد اسهال و استفراغ کاربرد ندارند و خود سبب طولانی شدن بیماری میشوند و فقط در موارد خاص با تشخیص پزشک کاربرد دارند.
¨ برخلاف آن عده که گفته شد با اجبار کردن کودک به خوردن غذا سعی در تقویت و درمان کودک دارند. عده دیگری هم به اشتباه فکر میکنند با ناشتا کردن کودک اسهال خوب میشود و شیر مادر و سایر مایعات و غذا ها را قطع میکنند .با این تصور که اگر کودک چیزی نخورد اسهال متوقف میشودو استفراغ هم قطع میشود.که این حالت هم خطر آفرین است و به کودک آسیب وارد میکند.
کودک باید موقع بیماری تغذیه بشود( ذکر این نکته ضروریست که ما با تغذیه کودک با اجبار با تصور تقویت کودک مخالفیم ولی با قطع تغذیه هم مخالفیم و و راه صحیح شروع تغذیه طبق روش صحیح است که در ادامه جزوه توضیح داده میشود.)کودک باید به طرز صحیح با مایعات سالم به طریقی که در ادامه جزوه خواهیم گفت تغذیه شود و سپس غذاهای مناسب هم که توضیح داده خواهد شد تغذیه شود .
البته گاهی به علت شدت استفراغ کودک را خود ما پزشکان توصیه به ناشتایی میکنیم ولی قطعا این دوره ناشتایی کوتاه تر از دو ساعت است و در صورت طولانی شدن سرم درمانی شروع میشود.
¨ یک نکته مهم دیگر در اسهال این است که متوقف کردن اسهال با بعضی دارو ها مانند دیفنوکسیلات یا ترکیبات تریاک گاهی فوقالعاده خطر آفرین است و فقط در موارد خاص با تشخیص پزشک مجاز است.و توضیح این نکته لازم است در اسهال عفونی خود اسهال باعث دفع زودتر میکروب میشود و نباید اسهال را با دارو متوقف کرد.
درمان:
¨ اصل اول پیشگیری است که رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و شستشوی صحیح دستها و میوه و سبزی و استفاده از آب و غذای بهداشتی خصوصا در مسافرت .
¨ مواردی که اسهال و استفراغ شدید و طولانی میشود توصیه به مراجعه به کلینیک و پزشک میشود و حتی بعد از مراجعه هم گاهی پیش می آید که پزشک شدت بیماری را درست تخمین نزده و تابلوی بالینی بیماری تشدید میشود (مثلا اسهال ساده خونی شود یا استفراغها تشدید شود).
در این موارد باید مراجعه مجدد داشته باشید یا با پزشک در صورت امکان تماس بگیرید.(البته تغییر تابلوی بیماری خیلی اوقات غیر قابل پیشبینی است و پزشک ابتدا نمیتواند شدت را در ابتدا تخمین بزند و این نوع عامل بیماریزا و شدت و تعداد آن هستند که تعیین کننده شدت بیماری هستند).
¨ زمانی که کودک استفراغ دارد جبران مایعات از دست رفته کار مشکلی است و گاهی با نظر پزشک تجویز داروهای بر طرف کننده استفراغ و گاهی سرم هم لازم است مهم است بدانید که معده کودک در این حالت آسیب دیده است و تحملش نسبت به غذا و مایع کم است و اگر از حد تحمل معده بیشتر به آن فشار بیاوریم استفراغ تشدید میشود.
در این حالت باید از همان حجم کم معده جهت رساندن مایعات به بدن استفاده کنیم . مایعات اگر با حجم کم و دفعات زیاد به کودک داده شوند فرصت برای جذب دارند و احتمال استفراغ کمتر میشود. مهم است که در زمان استفراغ کودک را مجبور به خوردن غذا نکنیم و بدانیم که بی اشتهایی کودک نسبت به غذا یک مکانیسم دفاعی بدن وی است تا فرصت ترمیم به معده اش داده شود .زمانی که معده ترمیم شود کودک خودش تمایل به غذا پیدا میکند.
¨ در زمان استفراغ مایعات خوراکی چگونه باید داده شوند:
این مایعات باید سرد باشند(مایعات سرد کمتر معده را تحریک به استفراغ میکنند).و حجم آنها در هر نوبت کم باشد تا معده و روده فشار متحمل نشود و فرصت جذب داشته باشد(مثلا شما اگر یک استکان آب به کودک بدهید به علت عطش ناشی از بیماری کودک همه را یکباره مینوشد ولی به علت عدم پذیرش این حجم از مایع توسط معده در اثر بیماری همه این مقدار مایع استفراغ خواهد شد و هیچ کمکی به جبران مایع از دست رفته کودک نخواهد شد.
حال اگر این استکان آب را تقسیم بر پنج کنید و به فواصل 15 دقیقه ای یک پنجم استکان را در هر 15 دقیقه به کودک بدهید معده کودک این مقدار مایع را میپذیرد و کم کم میتوان به بهبود وی کمک کرد ) گاهی که شدت استفراغ زیاد است توصیه میشود مایعات را با قاشق هر 10-15 دقیقه به کودک بدهیم.
شروع مایعات از حدود یک ساعت پس از استفراغ به بعد است (بعد از استفراغ بهتر است کودک تا یک ساعت چیزی نخورد)و در صورت تکرار استفراغ مجدد حدود یک ساعت دیگر هم ناشتا باشد و مجدد شروع آهسته مایعات همانطور که گفته شد انجام گیردو در صورت عدم بهبود استفراغ علی رغم رعایت تمام این نکات مراجعه مجدد به کلینیک لازم است . در صورت عدم تکرار استفراغ میتوان حجم مایع را به تدریج زیاد تر کرد.
تغذیه کودک در زمان اسهال و استفراغ
¨ چه مایعاتی مفید و چه مایعاتی مضرند:
بهترین مایعات در زمان استفراغ مایعات ساده و بدون قند هستند . قند های مصنوعی که در آبمیوه های مصنوعی و اغلب کمپوت ها هستند تشدید کننده استفراغ هستند .بنابر این دادن ساندیس و رانی و نوشابه و دلستر و ترکیبات تجاری مشابه بهتر است انجام نشود بهترین مایع خوراکی آب ساده سرد و آب معدنی است .
( همانطور که گفته شد با حجم کم و دفعات زیاد). در مواردی که اسهال و استفراغ شدید است(بیشتر از 5 بار در روز )بدن علاوه بر آب املاح هم از دست میدهد و مصرف آب به تنهایی کافی نیست و دادن سرم خوراکی(او-ار اس) هم لازم است (توضیح در صفحه 5)-مایع مفید دیگری که میتوان داد دوغ است که هم به جبران آب و هم املاح کمک میکند.
آبمیوه های طبیعی هم در مراحل بعدی مفیدند و باید شیرین نشوند(شکراضافه نشود) و مثل آب با حجم کم و دفعات زیاد داده شود. در کودکانی که شیر مادر میخورند .شیر مادر بهترین مایع است.و شیر مادر در کنار سایر مایعات باید ادامه یابد..
در کودکانی که شیر خشک مصرف میکنند بهتر است حجم شیر خشک کل روزانه کم نشود ولی حجم مصرفی هر نوبت کم شود (مثلا اگر 4 پیمانه هر 4 ساعت میخورد بشود یک پیمانه هر ساعت) و نباید شیر خشک را رقیق کرد(شیر خشک طبق استاندارد کارخانه که معادل هر پیمانه در 30 میلیلیتر آب است تهیه شود)ولی باید در کنار شیر خشک آب و سایر مایعات به کودک داده شود .
¨ چه موقع غذا شروع شود و چه غذاهایی:
همانطور که گفته شد هم تغذیه اجباری جهت به اصطلاح تقویت کودک اشتباه است و هم ناشتا کردن بی مورد جهت بهبود بیماری. غذا باید زمانی که جبران نسبی مایعات صورت گرفت شروع شود ولی بطور کلی میتوان گفت که اگر به تمایل کودک اعتماد کنیم بهتر است و بهترین زمان جهت شروع غذا زمانی است که خود کودک ابراز تمایل و گرسنگی کند که بطور متوسط حدود 6 ساعت پس از آخرین استفراغ کودک تمایل به غذا پیدا میکند..
غذاهای با چربی بالا مانند عصاره گوشت(اغلب خانواده ها در زمان بیماری تمایل به دادن عصاره گوشت به کودک دارند)جهت کودک مناسب نیست ولی خود گوشت وقتی همراه غذا است مانعی ندارد. غذاهای با مایع بیشتر مانند سوپ برای شروع مناسب ترند و سپس سایر غذا ها به میل کودک مانند کته و ماست میتوان داد.
¨ نقش عرقیات سنتی در درمان:
دادن عرقیات سنتی در زمان استفراغ نه تنها سبب بهبودی نمیشود بلکه سبب تشدید استفراغ هم میشود مانند عرق نعناع عرق چهل گیاه و کلپوره( اینها در دل درد های کولیکی مفیدند نه در استفراغ های ویروسی)
¨ تغذیه در زمان اسهال بدون استفراغ:
گاهی اسهال بدون استفراغ شروع میشود و ضمنا اسهالهای همراه با استفراغ هم اغلب در ادامه با بهبود استفراغ و تداوم اسهال همراهند. اینجا محدودیت های حجم ذکر شده لازم نیست ولی اولا آبمیوه های شیرین با قند مصنوعی و شیر های مشکوک به فاسد بودن نباید استفاده شود و دوم اینکه در این مرحله هم به هیچ وجه کودک را مجبور به خوردن غذا نباید کرد.
¨ تغذیه در دوران نقاهت:
پس از بهبودی نسبی کودک خودش تمایلش به غذا بیشتر میشود و وزن از دست رفته را باز یابی میکند . زمانی که خود کودک تمایلش به افزایش اشتها زیاد شد نشانه آن است نه زمانی که والدین بخواهند بچه پر خوری کند.
در این زمان غذاهای پر کالری تر و گوشت بیشتر بر اساس میل کودک باید در رژیم غذایی او بیشتر باشد تا بتدریج جبران وزن از دست رفته کودک انجام گیرد.داروی تقویتی توصیه شده در این مرحله شربت روی (زینک سولفات) است.
¨ عواقب به زور غذا دادن به کودک در زمان بیماری:در زمان استفراغ همان طور که گفته شد حجم معده کوچک شده و پذیرش کمی دارد . خود کودک این مطلب را بطور غریزی میداند و به اندازه ای میخورد که معده اش تحمل دارد ممکن است تمایل اوفقط چند قاشق باشد ولی وقتی والدین دخالت میکنند این سیستم به هم میریزد و کودک از حجم تحمل معده بیشتر اگر با دخالت والدین بخورد استفراغ ها برگشت میکنند و عملا بیماری رو به بهبود مجدد به حالت بد حالی برگشت میکند.
مشکل دومی که در تغذیه اجباری در زمان بیماری پیش می آید ایجاد خاطرات روانی بد نسبت به غذا است . کودک در زمان بیماری از هر اتفاقی که برایش بیفتد به عنوان یک خاطره بد تا مدتها یاد میکند و از آن دوری میکند مثلا شما اگر در زمان بیماری کودک را به شهر بازی پارک ببرید بعدا در زمان بهبودی از همین شهر بازی که قبلا دوست داشته بدش می آید.
در مورد غذا هم همینطور است مثلا ماکارانی غذای مورد علاقه کودک است . حال شما در زمان بیماری و استفراغ به کودک به زور یک قاشق ماکارانی بدهید بعد تا سالها کودک از ماکارانی بدش خواهد آمد.این اتفاق بطور شایع در مورد گوشت اتفاق می افتد و والدین اصرار به خوراندن گوشت به کودک مریض دارند و کودک پس از بهبودی هم از گوشت بدش خواهد آمد و اتفاقا یکی از دلایلی که کودکان این خانواده ها گوشت دوست ندارند همین است که موقع بیماری به آنها به زور خورانده شده است...
یکی دیگر از عوارض تغذیه اجباری ؛ایجاد و تقویت حس لجبازی در کودک است وقتی والدین با کودک لجبازی میکنند و به اجبار میخواهند نظرشان را به کودک تحمیل کنند(باید این غذا را بخوری چون من میگم)کودک هم متقابلا لجبازی را شروع میکند(من هم نمیخورم چون من میگم) و این چرخه فقط مربوط به دوران بیماری نیست و به تمام زمانها و سایر اعمال کودک سرایت میکند و کودک در سایر امور هم با والدین لجبازی خواهد کرد...
یکی دیگر از عواقب غذا به زور دادن کودک کاهش اعتماد به نفس در کودک است توجه کنید کودکی که در مورد نوع و مقدار غذایش که یک پدیده غریزیست نتواند خودش تصمیم بگیرد چطور در آینده میتواند در مورد مسائل مهم زندگی مانند تحصیل و ازدواج و شغل و تصمیم بگیرد..
یاد آوری میشود در کودک زمانی که سرش را از قاشق بر میگرداند یعنی اینکه باید تغذیه متوقف شود.
