7. شهوت پرستی
«والحاح الشهوه».(1)
شهوت پرستی و فرو رفتن در مسائل شهوانی و افراط و تفریط در این زمینه، راهزن بسیاری از انسان های خدمت گزار شده است. اگر زمام نفس و خواسته های او رها گردد، آدمی را از اوج عزت به حضیض ذلت می کشاند چه بسیار انسان هایی که زمینه خدمت برای آنها فراهم گردید؛ اما دیو نفس و شهوت، راه را بر آنان بست و آنها را از صحنه اجتماعی و خدمت به خلق، خارج کرد. بنده شهوت شدن، بدترین بندگی است.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: من بر امتم از سه چیز نگرانم:
گمراهی پس از معرفت؛
گرفتار آمدن در فتنه های گمراهگر؛
فرو رفتن در مسائل شهوانی و شکم پرستی.(2)
خدمت گزاران آن گاه می توانند خالصانه به خدمت بپردازند که مرزهای حلال و حرام را به خوبی بشناسند و رعایت کنند. بالاتر از این، گاه باید خود را از موقعیت های تهمت زا دور سازند تا زمینه بدگمانی را از بین ببرند. اگر آبروی کسی در معرض آسیب و خطر اجتماعی قرار گرفت، خدمت های او به چشم نمی آید و تمام نقطه های قوت او زیر سؤال می رود.
پیامبر اکرم (ص) به هنگامی که در مدینه با همسرش سخن می گفت، شخصی از کنار ایشان گذشت و با نگاه معنادار عبور کرد. پیامبر احساس کرد که آن شخص، ذهنیت منفی پیدا کرد. او را صدا زد و با کمال شهامت و شفافیت فرمود: «این خانم که با او سخن می گفتم، همسر من است».(3)
8. تعصب بی جا
«و ملکه الحمیه».
یکی از آسیب ها و هشدارها در زمینه خدمت رسانی اجتماعی، آن است که مسئولان و دست اندرکاران درحوزه های کاری خویش، دوستان و خویشان و همفکران را بر دیگران برتری دهند و حتی بدی ها و کاستی های آنان را نیک بنگرند و از قوم و قبیله خویش، هر چند به ناحق طرف داری کنند. این تعصب و حمیت منفی است که در شمار ضد ارزش هاست و در برابر غیرت و مردانگی است که آدمی را در برابر هجوم به ارزش های انسانی و اسلامی به دفاع وا می دارد و به صحنه می آورد. اگر بر اندیشه و رفتار کسی حمیت جاهلی و تعصب منفی حاکم شد، بی تردید در ارائه خدمات، دچار تبعیض و ستم خواهد شد و به تدریج، روابط را بر ضوابط مقدم خواهد داشت و زمینه ناهنجاری های فراوانی را در اجتماع به وجود خواهد آورد.
از این روست که امام سجاد (ع) از این رفتار ناپسند و ناهنجار به خدا پناه می برد و از او استمداد می جوید.
آنچه تاکنون به آن اشارت شد، بیشتر به روحیه و خصلت های فردی و انسانی مربوط می شد. در فراز بعدی، امام سجاد (ع) به آفت ها و آسیب های اجتماعی می پردازد که هر کدام، مانعی بزرگ در مسیر خدمت رسانی است.
9. زیاده خواهی
«مباهات المکثرین والازراء بالمقلین».(4)
زیاده خواهان و زراندوزان، همواره با نزدیک شدن به اهرام های قدرت، زمینه ظلم و ستم بر محرومان و مستمندان را فراهم ساخته و آنها را از بسیاری از خدمات محروم ساخته اند.
امام سجاد(ع) به خود نازیدن ثروتمندان را که لازمه اش خوار و ناچیز شمردن نیازمندان است، یکی از آسیب ها شمرده اند. روشن است آن کسی که ثروت بادآورده دارد، در هر موافقت اصولی و در هر پروژه ی کلان و سودآور اقتصادی و اجتماعی جلو دار می شود. و بدین وسیله، حق بسیاری از کسانی که دست تهی دارند، ضایع می شود و خدمات، به سمت و سوی کسانی می غلتد که برخوردارند از این رو، ضعیف، ضعیف تر می شود و پولدار، قوی و توانمندتر. خدمت رسانی راستین، آن است که در توزیع عادلانه ابزار تولید و در توزیع عادلانه ثروت های عمومی، همه اقشار جامعه مورد نظر و توجه باشند و عدالت اجتماعی بر جامعه پرتو افکند.
10. بی تدبیری
برخی آفت ها در زمینه خدمت رسانی، مربوط به مدیریت های اجتماعی است. امام سجاد(ع) می فرماید:
«وسوء الولایه لمن تحت ایدینا».(5)
خدایا! پناه می برم به تو از بدرفتاری با زیر دستان.
روشن است کسی که مدیر یک مجموعه و اداره، شرکت و یا سازمان است، آنگاه می تواند مدیر موفقی باشد که مجموعه خود را زیر نظر داشته و حقوق آنان را پاس دارد.
تبعیض در میان کارمندان و کارگران ، بی حرمتی نسبت به آنان، و دفاع نکردن از حقوق مسلم آنها، همه و همه از مصداق های روشن مدیریت نادرست است. مدیر خوب و شایسته ، آن است که در ارائه خدمت به زیر دستان، مانند پدری مهربان، دلسوزی کند و زمینه های رشد و رفاه و رضایت آنان را فراهم سازد. فرق نمی کند این مدیریت، مدیریت در محیط خانواده باشد یا مدیریت کلان اجتماعی. این هشدار امام سجاد (ع)، بسیار راه گشاست. اگر مدیری در گام نخست، خود را مدیریت کند، بیلان کاری او در حوزه مدیریتش دو چندان خواهد شد و اگر مهارت کنترل خود را از دست بدهد، ضربه های جبران ناپذیری بر مجموعه وارد خواهد آمد.
11. قدر نشناسی
«و ترک الشکر لمن اصطنع العارفه عندنا».(6)
آنکه از کار مردم سپاس گزاری کند، شکر گزارترین بندگان به شمار می رود. در برابر، آن که روحیه ناسپاس دارد و قدردانی نمی کند، بنده ناسپاس به شمار می رود. قدردانی نکردن از کسانی که نیکوکارند، یکی از آسیب های خدمات اجتماعی است. بسیارند کسانی که روحیه کار خیر دارند و در جامعه، با عنوان «خیرین» و نیکوکار معروف اند. این افراد، نه تنها باری بر دوش حکومت و نظام نیستند، بلکه بازوان دولت نیز به شمار می روند. سپاس گزاری از آنان می تواند زمینه های خدمت بیشتر به جامعه را فراهم سازد و فراموش کردن آنان و ناسپاسی نسبت به آنان فرصت های خدمت را از جامعه می گیرد و مردم را از تلاش خالصانه آنان محروم می سازد.
بنابراین حق شناسی و قدردانی از خدمت گزاران بی منت و کم توقع، عاملی است در جهت گسترش خدمت رسانی به جامعه اسلامی.
ب. اعتذار
امام سجاد(ع) در جای دیگی از «صحیفه سجادیه» به برخی از هشدارها و آسیب های اجتماعی، با واژه «اعتذار» اشارت کرده است، از جمله در دعای 38 می فرماید:
1. کم کاری
«اللهم انی اعتذر، لیک من مظلوم بحضرتی فلم انصره».(7)
خداوندا! از تو عذر می خواهم نسبت به ستمدیده ای که در جامعه به او ستم شده و من به یاری از او برنخاسته ام.
از این فراز سخن امام (ع) استفاده می شود که بزرگ ترین خدمت اجتماعی، آن است که فضای جامعه، فضای دفاع و طرف داری از مظلوم باشد. ستمگران بر ستم و تبعیض فرصت پیدا نکنند و حقوق مردمان به دست متجاوزان، پایمال نگردد. اگر در جامعه ای ظلم و تبعیض فراگیر شود و ظالمان، بدون هیچ مانع و رادعی، جولان بدهند، آن جامعه، دچار آسیبی بزرگ گردیده که زمینه ساز بسیاری از منکرها و فسادها می شود و امید خدمات رسانی را در دل محرومان و نیازمندان از بین می برد.
2. ناسپاسی
«و من معروف اسدی الی فلم اشکره».
عذر می خواهم از کسی که به من احسان و نیکی می کند و سپاس گزاری نمی کنم. روشن است یکی از زمینه های خدمت رسانی، آن است که خدمت گزاران، مورد تشویق و تقدیر قرار گیرند و از آنان در جای خود، قدردانی و حق شناسی شود. اگر فرهنگ اجتماعی به گونه ای شکل بگیرد که خدمت گزاران احساس کنند کسی به خدمات آنان ارج نمی نهد و فرقی بین خدمت گزار و خیانتکار، پر کار و کار شکن، دل سوز و بی تفاوت نمی گذارند، طبیعی است که دل سردی و کم کاری در میان مسئولان، خود را نشان خواهد داد و در نتیجه، جامعه، زمینه های خدمت رسانی را از دست خواهد داد. از این رو باید مسئولان و مدیران و دست اندرکاران، از کسانی که واقعاً تصمیم به خدمت رسانی دارند و در این زمینه از هیچ گونه تلاشی دریغ نمی ورزند، قدردانی و سپاس گزاری نمایند تا آنان با دل گرمی و پشتکار بیشتر و بهتری به ارائه خدمت بپردازند.
گزیده سخن آن که اگر بخواهیم فضای جامعه، فضای خدمت رسانی باشد نباید انسان نوآور و مبتکر و تلاشگر را با آدم بی هنر و بی تفاوت، به یک چشم بنگریم. اگر چنین نگرشی بر جامعه حاکم گردد، خدمت رسانی، دچار آسیب و آفت خواهد شد.
3. نپذیرفتن عذر
«و من مسیء اعتذر الی فلم اعذره».(8)
بخشی از خدمت گزاران، ممکن است درگذشته، کم کاری و یا بدکاری در رفتارشان وجود داشته باشد که عملکرد فعلی آنان خلاف آن را نشان می دهد و در عمل ثابت کرده اند که اهل کار و خدمت اند و از سابقه خویش نیز پشیمان و عذر خواهند. با این گونه افراد باید با سعه صدر برخورد کرد و زمینه خدمت گزاری را برای آنان فراهم ساخت. بی تردید اگر این گونه افراد احساس کنند که به آنان اعتماد شده است و مورد پذیرش جامعه و مسئولان قرار گرفته اند، تن به کار داده و حوزه خدمت رسانی خویش را گسترش می دهند.
اگر در این گونه موارد، فقط به لغزش های گذشته آنان توجه شود و احساس کنند. مقبولیت اجتماعی ندارند، نه تنها کاری به سود مردم و نظام انجام نمی دهند، بلکه ممکن است کار شکنی و سنگ اندازی در مسیر ارائه خدمات اجتماعی نیز داشته باشند.
از این رو امام سجاد (ع) می فرماید:
«بارالها! از بدکرداری که از من عذر خواسته و من عذرش را نپذیرفته ام، از تو پوزش می طلبم.»
4. بی تفاوتی
«ومن ذی فاقه سالنی فلم اوثره».(9)
از تو عذر می خواهم از نیازمندی که نیاز خود را بر من عرضه کرده است و او را پاسخ نداده و بر خود برتری نبخشیدم.!
سؤال کردن از دیگران، یعنی از آبرو و حیثیت مایه گذاشتن. اگر کسی کارش به جایی رسید که درخواست کمک کرد، معلوم می شود که کارد به استخوانش رسیده و هیچ راه دیگری برایش باقی نمانده است. در این گونه موارد، اقدام کردن، بهترین عمل صالح به شمار می رود و ناشنیده گرفتن و کمک نکردن، چه بسا زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی گردد.
برای آن که نیازمندان به ناهنجاری های اجتماعی رو نیاورند. و گرفتار رفتار ناپسند نگردند باید زمینه های خدمت رسانی و راه های آن را گسترش داد. نیازها و نیازمندان واقعی را شناسایی نمود و در حد توان به آنان رسیدگی کرد.
عدم تمرکز و نبود برنامه ریزی درست و هم سونگر در ارائه خدمات در جامعه دینی، یکی از آسیب هایی است که باید درمان شود. چه بسا افرادی از چند طریق کمک می شوند. و افرادی برای نان شب و قلم و دفتر فرزند دانش آموز خویش دچار مشکل باشند. امید آن که بتوانیم با خدمت رسانی هدفمند و واقع گرا، گره های مشکلات را گشوده و نا به سامانی های زندگی را به حداقل برسانیم و دل های شکسته را مرهمی باشیم.
پی نوشت ها :
1. صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
2. نهج الفصاحه، شماره ی 2.
3. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید.
4. صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
5.صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
6.صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
7.صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
8.صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
9.صحیفه سجادیه کامله، دعای 8.
منبع: نشریه پاسدار اسلام، شماره 341.