سفر نوروزی به استان کردستان ؛ از مرتفع ترین مناطق سرزمین ایران

استان کردستان با مساحتی حدود 29137 کیلومتر مربع در قسمت غربی سرزمین جاویدان ایران و در مجاورت مرز عراق می درخشد که از شمال به استان آذربایجان غربی و بخشی از زنجان و از شرق به استان همدان و بخش دیگری از استان زنجان از جنوب با استان کرمانشاه و از سمت غرب با کشور عراق (استان کردنشین سلیمانیه) هم مرز می باشد. استان کردستان بر اساس اخرین تقسیمات کشوری در سال 1384 دارای 10 شهرستان، 25 شهر، 23 بخش، 79 دهستان و 1767 آبادی دارای سکنه می باشد. شهرستان های استان عبارتند از: سنندج، بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، قروه، کامیاران، مریوان و دهگلان. شهر سنندج مرکز استان کردستان در فاصله 485 کیلومتر مربع از شهر تهران قرار گرفته است، جمعیت استان براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان 1395 تعداد156،821 نفر بوده است. که در شهرستان سنندج مرکز استان با جمعیتی معادل 492849 نفر برآورد پرجمعیت ترین و شهر سقز بعد از آن دومین شهر پرجمعیت استان می باشد. سوغاتی استان کردستان برای گردشگران شناخته شده و معروف هستند پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای اطلاعات بیشتر از میراث فرهنگی استان کردستان...

وضعیت طبیعی و اقلیمی استان کرستان

استان کردستان منطقه ای کوهستانی است که با ارتفاع متوسط 2000 متر از سطح دریا از مرتفع ترین استان های کشور می باشد. جهت گسترش و استقرار ارتفاعات در استان به گونه ای است که نخستین بارندگی که از توده های هوای باران زا که به غرب کشور می رسند، بر روی ارتفاعات این منطقه صورت می گیرد. ریزش های جوی در نقاط مرتفع به صورت برف و در بخش های کم ارتفاع غالبا به صورت باران می باشد. میانگین سالانه بارندگی در استان معادل 500 میلی متر و بیشترین میزان بارندگی مربوط به شهرستان مریوان با میانگین 800 میلی متر در سال است.
اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست ترین نقاط استان به حدود 2400 متر می رسد که کوه شاهو در جنوب غربی استان با ارتفاع 3390 متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود 900 متر کم ارتفاع ترین نقطه استان می باشد که این اختلاف ارتفاع موجب به وجود آمدن اقلیم های متفاوت شده و این موضوع از نظر گردشگری حائز اهمیت است. از نظر تنوع اقلیمی و وجود عوارض طبیعی و توپوگرافی، میراث فرهنگی استان کردستان متنوع و ارزشمند است به ویژه اینکه اغلب شهرهای استان کردستان به علت قرارگیری بر روی تپه های بلند و شکل تپه ماهوری آنها چشم اندازهای زیبایی را به وجود آورده اند. بر اساس استاندارهای جهانی دمای مطلوب و مناسب برای جهانگردان بین 20 تا 25 درجه سانتی گراد است که با توجه به میانگین دمای روزانه استان، از اواسط اردیبهشت تا اواسط آبان ماه بهترین ایام برای سفر گردشگران به میراث فرهنگی استان کردستان است و میانگین دمای ماه های این دوره از 22 تا 28 درجه سانتی گراد متغیر است. در دو ماهه اول سال یعنی فروردین و اردیبهشت به علت باردگی های زیاد و در نتیجه سرسبزی منطقه بهترین زمان برای برگذاری تورهای طبیعی و دیدار مسافران از طبیعت و میراث فرهنگی استان کردستان است.
همچنین میانگین 110 روزه تعداد روزهای یخبندان در استان زمینه بسیار مناسبی برای ورزش و جشنواره های زمستانی همانند ورزش مفرح و هیجان انگیز اسکی، صعودهای زمستانی به ارتفاعات استان و برگزاری جشنواره های زمستانی مانند جشنواره ساخت آدم برفی را در استان کردستان به وجود می آورد.
رودخانه های استان کردستان عموما به دو حوزه آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه می ریزند و تعدادی نیز وارد کشور عراق می شوند. رودخانه قزل اوزن که شعبات آن شامل: قم چقای، اوزن دره، تروال و شور می باشد به دریای خزر می ریزد. زرینه رود که شاخه اصلی آن چم (چوم) سقز نامیده می شود به همراه شعبه ی مهم آن یعنی رودخانه خورخوره و سایر شعبات آن به رودخانه سیمینه رود که در سقز تاتاهو نامیده می شود به دریاچه ارومیه می ریزند.
رودخانه سیروان که طویل ترین رودخانه در کردستان است و شعبات مهم آن دزلی مریوان، گردلان، رزاب قطوند، گاوه رود و رودخانه قشلاق است وارد کشور عراق می شود، به علت قرار گرفتن این رودخانه ها در دره های عمیق و «دبی» زیاد آن ها در فصل بهار عموما برای ورزش مفرح قایق رانی و رفتینگ مناسب می باشند، همچنین حواشی رودخانه ها محل زندگی پرندگان و رویش درختان و گل های وحشی است که در بسیاری از مسیرها به ویژه در اورامان رودخانه سیروان منظر زیبایی را در دره ها و کوه ها به وجود آورده که دیدن آن ها برای هر توریستی جذاب و لذت بخش است.
استان دارای چندین دریاچه در نقاط مختلف استان است مانند دریاچه زریوار در مریوان، دریاچه سد قشلاق در 15 کیلومتری شمال شهر سنندج، دریاچه سد گاوشان در 45 کیلومتری جنوب سنندج و دریاچه سد بوکان در شمال شهر سقز، دریاچه سد آزاد در 60 کیلومتری جاده سنندج به مریوان، دریاچه سد سیاه زاخ در 15 کیلومتری غرب شهر دیواندره، دریاچه سد چراغ ویس در 25 کیلومتری جاده سقز به بانه می باشد، این دریاچه ها محل بسیار مناسبی برای اجرای برنامه های تورگردانی هستند.
همچنین پوشش جنگلی استان کردستان با وسعتی معادل 320 هزار هکتار در نواحی غربی استان قرار گرفته و بعد از جنگل های شمال کشور در مرتبه دوم قرار دارد. این جنگل ها از شمال بانه شروع شده و شهرستان مریوان و قسمت جنوب غربی استان را دربر می گیرد و بیشتر شامل بلوط، مازو، گلابی وحشی، زبان گنجشک، آلبالوی وحشی می باشند. ترکیب کوه، جنگل و رودخانه در مناطق غربی استان مناظر و چشم اندازهای زیبایی رو به وجود آورده است که بیشتر دوستداران طبیعت را به خود جذب کرده است. به دلایل ذکر شده و بر اساس گزارش های سازمان محیط زیست استان، 34 شکارگاه در منطقه وجود دارد، این شکارگاه ها به علاوه مناطق حفاظت شده تعداد زیادی از انواع پستانداران، پرندگان و خزندگان همانند آهو، قوچ و میش ارمنی، خرس قهوه ای، گراز، گرگ، گربه پالاس و خرگوش را در خود جای داده اند.

میراث فرهنگی استان کردستان

کردستان قلمرو جغرافیایی بسیار گسترده ای شامل مناطق کردنشین ایران، ترکیه، عراق، سوریه، ارمنستان و آذربایجان است که در گذشته همه این منطق جزو ایران بودند و اکنون استان کردستان بخش کوچکی از این محدوده جغرافیایی است.
معمولا در بحث تاریخ استان کردستان، با توجه به این که تاریخ گسترده استان کردستان در یک ریشه و با هم در پیوند است، در مورد تاریخ تمام مناطق کردنشین صحبت می گردد.
میراث فرهنگی استان کردستان و محوطه های تاریخی متعدد و پراکنده ای از دوران قبل از تاریخ تا دوران اسلامی در استان وجود دارد که همگی آن ها موید تاریخ با سابقه استان کردستان هستند به ویژه این که پایه گذار اولین حکومت قدرتمند و اصیل ایرانی «مادها» نیاکان کردهای امروزی بودند، اما متاسفانه به دلایل متعدد طبیعی و اجتماعی همانند شرایط اقلیمی و آب و هوایی، ریزش های جوی سالانه نسبتا زیاد و رطوبت نسبی بالا و زمستان های سرد عاملی در تخریب، فرسایش و آسیب رساندن به آثار و اماکن قدیمی منطقه بوده است. از طرف دیگر تهاجمات متعدد و پی در پی اقوام باستانی، به ویژه آشوری ها به این سرزمین که در جنگ های ویران گر خود سرزمین های مغلوب را تخریب کرده و می سوزاندند، نیز در تخریب میراث فرهنگی استان کردستان سهم زیادی داشته است. با این وجود هنوز برخی از آثار قدیمی به جا مانده ی قابل بازدید در استان، شکوه و عظمت گذشته این منطقه از ایران را مشخص می سازد، از جمله قلعه باستانی «قم چقای» در شمال غربی بیجار که در ردیف شاهکارهای با ارزش تاریخی مربوط به سده 800-900 قبل از میلاد به شمار می رود، همچنین تپه باستانی «زیویه»، غار«کرفتو»، نقش برجسته «هورامان» و سایر آثار دیگر که از میراث فرهنگی استان کردستان محسوب می گردند.
بخش مهمی از میراث فرهنگی استان کردستان و آثار به جا مانده در کردستان مربوط به زمانی است که خاندان پرقدرت و با نفوذ «اردلان» در دوره صفویه و به هنگام جنگ ایران با عثمانی مرکز حکومت خود را در سال 1046 هجری قمری یعنی حدود 400 سال پیش به شهر سنندج انتقال دادند. در این سال سلیمان خان اردلان مرکز حکومت و قدرت خانواده خود را بعد از چندین نقطه به شهر سنندج منتقل نمود و از آن زمان تا حدود به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار این خانواده در محدوده استان حکومت می کردند و بدین خاطر بسیاری از میراث فرهنگی استان کردستان به ویژه شهر سنندج مربوط به دوره حکومت اردلان ها می باشد. اردلان ها با شاهان صفوی، زندیه و قاجاریه ارتباط خوبی داشتند و برخی از حکام آن ها فعالیت های عمرانی خوبی انجام داده و آثار زیادی چون پل، عمارت، حمام، قلعه و... در استان به جای گذاشته که امروزه بر اعتبار تاریخی استان افزوده اند. و در این میان می توان امان اله خان اردلان را سرآمد این سلسله نام برد.

ویژگی های فرهنگی استان کردستان

یکی از مهم ترین میراث فرهنگی استان کردستان و جاذبه های این استان، ویژگی های فرهنگی آن است که نمونه این ویژگی های در سراسر کم نظیر هستند. این ویژگی ها بیشتر در عوامل فرهنگی مانند: زبان، لباس، موسیقی، رقص، جشن ها و مراسم خاص و صنایع دستی بارزتر از سایر عوامل فرهنگی نمایان شده اند. این ویژگیهای فرهنگی برخلاف سایر مناطق کشور هنوز در این استان به صورت پویا در زندگی مردم جاری است. با وجود پیشرفت ارتباطات و در نتیجه استحاله‏ ی فرهنگی و از بین رفتن بسیاری از فرهنگ ها، خوشبختانه فرهنگ مردم کردستان به علت ریشه های عمیق آن پویاتر از گذشته در بسیاری موارد همانند موسیقی و رقص بر سایر مناطق همجوار و کشوری نیز تاثیرگذار بوده است.

زبان

زبان مردم کردستان زبان کردی و از میراث فرهنگی استان کردستان است که همانند زبان فارسی در مجموعه زبان های گروه هند و اروپایی قرار می گیرند و دارای قواعد خاصی از لحاظ دستوری و نوشتاری می باشند. هم اکنون در بسیاری از دانشگاه های معتبر اروپایی و خاورمیانه ادبیات کردی تدریس می شود. به علت وسعت زیاد مناطق کردنشین این زبان دارای لهجه های اصلی و زیر لهجه زیادی می باشد که این تنوع لهجه از لحاظ حجم کلمات این زبان را غنی و وزن و لفظ آهنگین کلمات، عرصه شعر و ادبیات و موسیقی کردی را متاثر و ثروتمند ساخته است به طوری که بسیاری از منظومه های کردی حدود یکصد سال پیش به زبان مختلف ترجمه شده است. در تقسیم بندی لهجه ها، مردم شهرستان های سقز و بانه و بخشی از مریوان با لهجه «سورانی» صحبت می نمایند. مردم سنندج، دیواندره و بخشی از مریوان و کامیاران با لهجه «اردلانی»، مردم شرق استان شامل قسمت هایی از شهرهای قروه و بیجار با لهجه ی خاصی که نزدیک به لهجه «کلهری» می باشد صحبت نموده و مناطق جنوب غربی استان که عموما شامل منطقه باستانی و سرسبز اورامان و سروآباد می باشد با لهجه «هورامی» کهد تشابه زیادی با متن کتاب اوستا سروده زرتشت پیامبر ایرانی دارد صحبت می نماید.

موسیقی

استان کردستان یکی از غنی ترین استانهای کشور از نظر موسیقی است و موسیقی از میراث فرهنگی استان کردستان به شمار می آید. گروه های مختلف موسیقی در استان، وجود اساتید موسیقی در تهران و شهرهای بزرگ کشور که برخاسته از استان کردستان می باشند و همچنین ساخت سازهای موسیقی به علت پیشرفت صنایع چوبی و نازک کاری در کنار استعداد موجود موسیقی در این استان؛ کردستان را به مهد موسیقی کشور تبدیل نموده است. در حال حاظر بسیاری از مولودی ها و آهنگ های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده می شود و این به علت تاثیرگذاری و غنی بودن موسیقی کردی در کنار موسیقی همسایگان خود می باشد. موسیقی کردستان را می توان در سه بخش تقسیم بندی نمود: اولین بخش موسیقی دینی (مذهبی) است که در مراسم مولودی به مناسبت تولد پیامبر(ص) و یا اعیاد مذهبی و مراسم عرفانی دراویش با آواز و دف، ریتم های متنوعی اجرا می گردد. دومین بخش را می توان موسیقی مناطق شهری نامید که به وسیله موسیقی دان های حرفه ای اجرا می گردد. بیشتر این آوازها در واقع همان «گورانی»های کردی است که به همراه سازهای مختلف اجرا می شود. گورانی یکی از مهم ترین فرم های موسیقی کردی است، مقام نیز در موسیقی مناطق کردنشین دارای جایگاه خاص خود است و تنوع آن در مناطق مختلف دلیلی بر تکاملش طی قرون متمادی می باشد. سومین بخش را می توان موسیقی روستایی و سنتی ذکر کرد که بیشتر شامل آوازهایی چون؛ بیت، لاوک، حیران، سیاوچه‏مانه، چه‏پله و... تقسیم بندی کرد.

رقص کردی (هه‏ لپه رکی- Halparki )

رقص کردی که در میان مردم کردستان به آن «هلپرکی» می گویند، با زیبایی خاص، آیینه ای تمام نما از زندگی گذشته این مردم است که به صورت زنده در زمان حال، در وجود آنان در حرکت و جریان است و جزوی از میراث فرهنگی استان کردستان است. اگر به ریشه یابی و علل به وجود آمدن این هنر توجه نماییم باید اذعان نمود که این هنر ریشه در زندگی و کار روزانه مانند: کشاورزی، اعتقائات دینی، مراسم و جشن های بزرگ، بازی های محلی، جنگ و دفاع حالات روحی و درونی افراد دارد. برون گرایی مردم کرد تاثیر کاملی بر این رقص داشته به طوری که رقص کردی کاملا بیانگر فعالیت های درونی، طرز فکر و شرح اتفاقاتی است که بازآفرینی در قالب هه‏لپ‏هرکی پدیدار گشته است. رقص کردی به صورت جمعی و حرکت آن به صورت دایره وار بوده و نفر اول به علت دستمالی که در دست دارد «سرچوبی» نامیده می شود. دستمال نمادی از نشانه و پرچم هر منطقه و قوم در دست سرچوبی بوده و حرکات دستمال زیبایی و هماهنگی رقص را کامل می کند. تغییر ریتم رقص و یکسری حرکات هماهنگ با هه‏لپه‏رکی توسط سرچوبی انجام می شود. مردم کرد دارای یک رقص مشترک به نام «چپی» بوده و مابقی گونه ها مربوط به مناطق مختلف است که بعضا در یک منطقه با هم مشترک و در مناطق دیگر دارای خصوصیات خود با حفظ حالات دسته جمعی و حرکت دایره وار می باشند. شهر سنندج و مریوان دارای تنوع بیشتری در رقص می باشند و در این رابطه گروه های رقص بیشتری در این شهرها شکل گرفته است، به عنوان نمونه مهم ترین شیوه های هه‏لپه‏رکی سنندج عبارتند از: گریان، پشت پا، هل گرتن، فتاح پاشایی، چه پی، زنگی، شه لان، سی جار، خانه میری.

لباس کردی

لباس کردی از زیباترین نوع پوشاک ایرانی است و این زیبایی در پوشاک زنان این منطق از تجلی بیشتری برخوردار است. دامن های بلند و بعضا پرچین پیراهن ها و رنگارنگی آن به همراه بخش های درگیر این پوشش هر بیننده ای را متقاعد می کند که به این زیبایی اعتراف نماید. همین امر باعث شده چندبار در جشنواره های محلی جهان به عنوان لباس زیبای برتر انتخاب شود. تکامل لباس کردی آن را کاملا مناسب وضعیت اقلیمی این ناحیه نموده و شیوه نگرش آمیخته با احترام مردم به پوشش باعث حفظ و استفاده ای آن تا امروز گردیده است و هنوز فاخرترین نوع لباس در بین مردها لباس ها و گیوه های دست باف است. هرچند لباس کردی در نگاه اول یکسان به نظر می رسد اما هر منطقه و ناحیه لباس خاص خود را دارد و از نوع پوشش می توان فهمید که شخص متعلق به کجاست. قابل ذکر است تنوع و هماهنگی زیورآلات سنتی در پوشاک زنان کرد زیبایی آن را دوچندان می نماید.

جشن ها و مراسم خاص

مهم ترین و عمومی ترین جشنی که در میان مردم کردستان مرسوم است برگزاری جشن های نوروز در اقصی نقاط کردستان به صورت خودجوش همراه با مراسم رقص کردی و برپایی آتش برگزار می گردد . از میراث فرهنگی استان کردستان به شمار می آید. عید فطر و عید قربان نیز به عنوان اعیاد مذهبی دارای اهمیت خاص هستند، هم چنین میلاد پیامبر اکرم (ص) نیز، دارای جایگاه ویژه ای در میان مردم استان می باشند، علاوه بر این ها جشن معراج پیامبر و شب «برات» نیز جزو اعیاد این منطقه است.
از دیگر مراسمی که در میان مردم کردستان به ویژه منطقه اورامان از جایگاه خاصی برخوردار است، مراسمی تحت عنوان «زه ماوه‏ن پیر شالیار» (عروسی پیر شالیار) می باشد. این مراسم در اورامان تخت در هفته دوم بهمن ماه که مصادف با جشن سده است، طی مراحل و رسومات خاصی برگزار می گردد و در نیمه فصل بهار مصادف با 15 اردیبهشت در محل آرامگاه پیر شالیار که در نزدیکی روستا میی باشد مراسمی تحت عنوان مراسم کومسای برگزار می شود. قابل ذکر است که بازدید از این مراسم در برنامه تورهای گردشگری استان گنجانده شده است. هم چنین از دیگر اعیاد و جشن هایی که در منطقه اورامان برگزار می گردد، برگزاری جشن نوروز در اول اسفند به ویژه در روستاهای دیوزناو و پالنگان می باشد که هم اکنون به علت اهمیت و عظمت برگزاری آن مورد توجه مردم استان و تورهای گردشگری قرار گرفته است. از سایر مراسم مهم دیگری که از دیرباز با توجه به بافت اجتماعی – مذهبی مردم استان شکل گرفته است، مراسم ذکر و سماع دراویش به همراه انجام کارهای خارق العاده است، این مراسم به صورت هفتگی در بیشتر تکایا و خانقاه های استان به صورت ثابت و معمولا پنج شنبه شب ها برگزار می گردد.

صنایع دستی

صنایع دستی یا سوغاتی استان کردستان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و به عنوان نمادی از نوع زندگی و فرهنگی یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران معمولا بخش پایانی سفر گردشگران می باشد. خوشبختانه به علت ویژگی زندگی سنتی در بسیاری از نقاط استان کردستان و عدم استیلای بخش صنعتی، هنوز صنایع دستی و سوغاتی استان کردستان از لحاظ کیفیت و گستردگی در سطح کشور مطرح می باشد به گونه ای که فرش و گلیم کردستان به همراه محصولات نازک کاری چوب مانند تخته نرد و شطرنج شهرت جهانی پیدا کرده است و بیشتر مسافران و گردشگرانی که به کردستان سفر می نمایند حتما از محصولات نازک کاری و فرش و گلیم کردستان خرید می نمایند.

مهم ترین صنایع دستی استان کردستان عبارتند از:

قالی و گلیم کردستان

کردستان ایران از دیدگاه قالیبافی دارای دو قطب فعال است که یکی از آنها شهر سنندج و دیگری بیجار است.

فرش سنندج

قالی های اصیل سنندج از نوع یک پود ضخیم است و از سوغاتی استان کردستان هستند. ولی امروزه در بافت قالی ها از هر نوع پود استفاده می شود. دارهای مورد استفاده در مناطق شهری عمودی و از نوع ثابت است. رج شمار فرش های قدیمی سنندج بین 15 و حداکثر 25 متغیر بوده اند. اگرچه در معدود نمونه های نفیس و محصر به فرد رج شماره های بالاتر نیز دیده شده، اما قالی های امروز سنندج دارای رج شماری بین 25 تا 35 هستند.
یکی از ویژگی های بارز قالی های سنندج، پرزهای کوتاه آن است که معمولا پرداخت و قیچی آن در زمان بافت صورت می گیرد. با وجود آن که گره نامتقارن در میان اهل فن به «گره فارسی» و یا «گره سنه» ( نام قدیمی آن شهر) معروف است، با این حال فرش های امروز سنندج با گره ای از نوع متقارن و یا به عبارتی گره ترکی بافته می شوند. به کارگیری الیاف کاملا تابیده شده توسط قالیبافان موجب شده که گره های فرش آنان در پشت فرش به خوبی دیده شود.
طرح های رایج
طرح کلاه فرنگ، طرح ماهی درهم، طرح بته جقه، طرح گل فرنگ، طرح گل و بلبل و گل وکیلی و گل میرزاعلی از طرح های رایج هستند.
رنگ بندی
قالی های قدیمی سنندج دارای رنگ آمیزی بدیع و شفافی بودند که امروزه علی رغم رایج شدن رنگ های خام شیمیایی هنوز قالی های سفارشی با رنگ های گیاهی تهیه می شود. استفاده از رنگ های لاکی سیر، سرمه ای و آبی در رنگ آمیزی فرش های قدیمی سنندج اهمیت دارد. فرش های امروز سنندج اهمیت دارد. فرش های امروز سنندج علاوه بر رنگ های مذکور، با کاربرد رنگ های نسبتا ملایم تری مانند: کرم، آبی روشن و لاکی روشن از تنوع بیشتری برخوردار است.

فرش بیجار

از دیگر سوغاتی استان کردستان، فرش بیجار است. ویژگی شاخص فرش بیجار، ساختار متراکم این قالی هاست. بافت آن ها به گونه ایست که نمی توان آن ها را تا کرد. در مراحل اولیه تجارت فرش، این گونه فرش ها را «لول» می نامیدند. این کلمه بیانگر استحکام بیش از حد فرش های بیجار است. برای تولید این فرش که مانند تخته محکم است، یک پود بسیار ضخیم را علاوه بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش می کنند. این عمل به صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار می شود. با کوبیده شدن گره ای فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکم تر می شود. بیجار به عنوان یکی از متقدمین صنعت فرش بافی در ایران به حساب می آید و فرش هایش از سوغاتی استان کردستان، مناطق قای بافی در گذشته و حال شامل شهر بیجار و روستاهای اطرافش است. تعداد زیادی از قالی های قدیمی کردستان که هم اینک در موزه های بزرگ فرش در داخل و خارج کشور نگهداری می گردند از قالی های بافت بیجار هستند. قالی بافی در این شهر دارای سابقه دیرینه ای است و قدمت بافت قالی های تاریخ دار بیجار (موجود در خارج کشور) به سال 1266 (ه.ق) باز می گردد.
طرح ها
معروف ترین طرح های امروزی در منطقه عبارتند از: شکارگاه مانند شکارگاه ترنج دار شکارگاه دورنما – طرح های تصویری مانند طرح های لیلی و مجنون و طرح های مینیاتور و داستان های اسطوره ای – گل فرنگ مانند گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ طره دار، گل فرنگ لچک ترنج دار، دسته گل، گل فرنگ و اسلیمی (پیچی)، گل و بلبل و گلدانی، طرح خرچنگی – طرح بندی مانند بندی خاتم شیرازی، بندی گل فرنگ، مینا خانی، دار و- گل مانند ربعی دار و گل، مستوفی دار و گل شاه عباسی مانند شاه عباس افشان، لچک ترنج دار، کف ساده... اسلیمی مانند اسلیمی فرنگ، اسلیمی هندسی یا سرداری، دهن ازدری – درختی مانند درخت بیدمجنون، درختی گل و بلبل، درختی دورنما، درختی گلدانی، درختی ترمه – ماهی درهم مانند ماهی بیجار، ماهی سنه، ماهی افشار، ماهی میرک، ماهی زبیده، ماهی حسن تیمور، سگ ماهی، ماهی زنبوری، ماهی ریز – طرح های هندسی مانند سمن بر خانم، اسلیمی شکسته، خانم شرازی.
رنگ بندی
در قالی های بیجار که از سوغاتی استان کردستان هستند به کار بردن رنگ های شاد و تند مانند قرمز و رنگ های متمایل به آن به ویژه رنگ های: چهره ای (یک اصطلاح محلی برای رنگ صورتی پر رنگ) و صورتی و پوست پیازی، مشکی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه های سرمه ای و سفید و قرمز زیاد به چشم می خورد. به کار بردن رنگ های سبز و سفید و پیازی و کاهی بر زمینه لاکی شادابی دیگری بر فرش های گروس می دهد و نقش ها را در دید واضح و روشن و برجسته می نمایاند. این جسارت را در کاربرد نوعی از رنگ زرد می توان دید که خاص بیجار است و حتی در قالب های کف ساده که متن آن ها ساده و خلوت می باشد به کار می رفته است. رنگ های قرمز و سفید و سرمه ای بیش از دیگر رنگ ها به کار می رود و رنگ های تند و تیز آبی نیز به چشم می خورد.

فرش های ایلیاتی و روستایی

قالی های بافت روستا از سوغاتی استان کردستان به دلیل استفاده از پودهای ضخیم پشمی، دارای بافت سنگین و پرزهای بلند و گوشتی هستند. از این رو، آن ها را در اصطلاح محلی «خرسک» می نامند. طرح این قالی ها بیشتر هندسی است. طراحی این فرش ها به صورت «ذهنی بافت» اجرا می شود، به این معنی که هر بافنده در بافت نقشه ای خاص مهارت می یابد و طرح کلی ان را در ذهن خود حفظ می کند و هر بار بر طبق سلیقه خود آن را می بافد. رنگ زمینه بیشتر این قالی ها تیره است و طرح ها با تضاد رنگی مشخص بر آن قرار می گیرد.

گلیم سنندج

گلیم سنندج یا همان «گلیم سنه» از لحاظ بافت، رنگ رزی، طرح و نقش، مواد اولیه و اندازه بسیار حائز اهمیت است و تمام مواد اولیه آن سنتی و با استفاده از وسایل بومی در خود منطقه تامین و فراهم می شود و از سوغاتی استان کردستان است. برای بافت آن از روش بافت چاکدار استفاده می شود. در روش بافت چاکدار گلیم ها دو رو بافته شده و می توان از هر دو روی گلیم استفاده کرد و هر دو رو دارای نقوش واضح و رسایی است.
گلیم زیرانداز و پوششی است که از پشم گوسفندان و یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می شود و به شکل سنتی خود، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می شود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن و تزئینی برای خانه های شهری نیز خریداری می شود. گلیم در اکثر مناطق با بافت قالی بافته می شود اما مرکز اصلی گلیم سنه شهر سنندج است و در بسیاری از روستاهای استان کردستان نیز بافته می شود.
در طرح های بافته شده استفاده از نقوش کلاه فرنگ و لچک ترنج، طرح ماهی درهم و طرح های واگیره ای بیشتر مرسوم است اما استثناهایی مانند نقشه موسایی، نقشه جانوری و نقشه جانوری و نقشه قفقاز وجود دارد و بافندگان از آن ها نیز استقبال می کنند. هم چنین طرح گل میرزا علی، گل و گلدان و سه ترنج رایج است.
طرح های بوته ای نیز از دیگر طرح ها در گلیم سنندج از سوغاتی استان کردستان است که از چند نوع بته جقه چارکی بافته می شود و طرح میناخانی، طرح محرمات سنه، گل وکیلی، سنگ رودخانه، گل چای، گل چینی و دیگر طرح های گلیم سنه است و اندازه بیشتر گلیم های بافت سنه از شش متر مربع کوچکتر است.

گلیم بیجار

در این منطقه نیز مانند سایر مناطق، گلیم بافی سابقه بیشتری از قالی بافی دارد. رنگ غالب در گلی بیجار کرم و سفید با ترکیب گل خاری، سبز، زیتونی، سرمه ای، آبی و طوسی است. گلیم بیجار را طرح های زیبای آن که با استفاده از گل، شاخ و برگ درخت، پرنده، ماهی و خطوط و اشکال هندسی کشیده می شود ممتاز ساخته و جنبه تزئینی به آن داده است.
طرح های متنوع گلیم این منطقه ذهنی باف و برگرفته از تخیل هنرمندان محلی است و از سوغاتی استان کردستان به شمار می آید. مهم ترین طرح گلیم بیجار طرح چاک دار است که با ردیف های پودبه رنگ مغایر نقش می شود. در طرح های گلیم نقوش لاک پشتی، سماوری، سرمه دان، اره ای، باغی، چادری، شش پر و جناغی با ترکیب بندی مناسب استفاده می شود. سایر نقش های متداول در این گلیم ها جنبه هنری این دست باف را افزایش داده است. به جز گلیم بافی، بافت انواع رختخواب پیچ، نمکدان، سفره، و خورجین و کیسه حمام با تزئینات بسیار زیبا در مناطقی از بیجار رایج است.

موج بافی

موج یا رختخواب پیچ بیشتر در مناطق روستایی و کما بیش در مناطق شهری مورد استفاده و از سوغاتی استان کردستان است. از موج در ماه های سرد سال به عنوان روانداز استفاده می شود. ماده اصلی موج، پشم است. طول یک موج معمولا 2/25 متر است و عرض آن را چهار تخته باریک تشکیل می دهد. این چهار تخته به عرض 9/5 متر، یک جا به دستگاه موج بافی بسته می شود.

جانماز یا سجاده

جانماز یا سجاده تولید دیگر کارگاه موج بافی است. این بافته چنان که از نام آن بر می آید، زیراندازی برای ادای نماز است که همیشه پاک و منزه نگه داشته می شود و پس از انجام نمازجمع می شود. قطعه جانماز کوچک و حدود 150*100 سانتی متر است و از دو تخته تشکیل می شود.

نمد بافی

نمد بافی در کردستان با سابقه طولانی کردها در امر دامداری ارتباط تنگاتنگ دارد و از سوغاتی استان کردستان است. مزایای نمد به عنوان عایقی در برابر رطوبت، گرما و سرما و نیز استحکام قابل توجه به این فراورده، آن را به وسیله مناسبی بای زندگی در کوهستان و مناطق سردی چون کردستان بدل ساخته است.

شال بافی

شال یک نوع پارچه است که برای تهیه لباس کردی مورد استفاده قرار می گیرد. برای تهیه این پارچه از مو نوعی بز به نام مرز یا مرغز استفاده می شود و پس از ریسیدن آن را با ار جولای می بافند. عرض پارچه بافته شده بین 12 تا 16 سانتی متر است و در زمان دوخت لباس ابتدا تکه ها به هم دوخته شده و سپس آن را برش زده و تبدیل به لباس می کنند.

محصولات نازک کاری

یکی از مهم ترین سوغاتی استان کردستان نازک کاری چوب است. پایه و اساس نازک کاری روکش کردن طرح ها و نقش های آماده شده از چوب های جنگلی و خوش نقش بر اساس طرح از قبل تعیین شده است. شهر سنندج از مراکز مهم نازک کاری ایران و بلکه دنیا است.
هنر نازک کاری ترکیب قطعات بسیار کوچک از انواع چوب های پرداخت شده طبیعی ی باشد که با ظرافت خاصی در کنار هم قرار گرفته و موجب به وجود آمدن آثار بسیار ظریف چوبی همانند تخته نرد، قلمدان و سایر محصولات می گردد. اندیشه سالم، مهارت، ظرافت و زیبایی، ابتکار و سلیقه در نازک کاری سنندج حرف اول را می زند، گره های گردو و سنجد که بسیار زیبا و پرنقش اند در دستان ماهر و با ذوق هنرمندان سنندجی به هر صورت و شکلی که بخواهند در می آید، علاوه بر مهارت استادکاران سنندجی، تنوع و زیبایی گره های گردو سنجد باعث زیبایی دوچندان این محصولات شده است.
نازک کاری در سنندج حدود یک قرن ونیم سابقه دارد و به گفته استادکاران نازک کار بانی و بنیان گذار این هنر زیبا در سنندج استاد نعمت الله نعمتیان پدر مرحوم استاد حاج مجید نعمتیان بوده است. علاوه بر نازک کاری، اروسی سازی، منبت و معرق سنندج نیز از شهرت و اعتبار برخوردار است. قابل ذکر است آثار نفیس نازک کاری زنده یاد دکتر علی اکبر بهزادیان هم اکنون در کوزه مردم شناسی خانه کرد سنندج نگهداری و مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد.
در حال حاضر منبت و معرق نیز با هنر نازک کاری آمیخته و همراه شده است و در اثر کارها گوشه ای از منبت و معرق دیده می شود و دلیل آن سفارش خریداران محصولات می باشد و از یکی از جذاب ترین سوغاتی استان کردستان است. اما خوشبختانه هنرمندان قدیمی و اصیل نازک کار همان روش قبلی را ادامه داده و کارهای بسیار زیبا و با ارزش انجام می دهند و بیشتر از گره چوب مخصوصا گردو و سنجد و کیکم استفاده می کنند.

ساخت ابزار و آلات موسیقی

پیشرفت ساخت صنایع دستی چوبی به علت وجود چوب درختان جنگلی مرغوب و استعداد فراوان در زمینه تعلیم و یادگیری موسیقی موجب تبدیل شدن استان کردستان به یکی از مناطق عرضه وسایل موسیقی به ویژه موسیقی سنتی شده است که نمونه آن ساخت دف، دیوان، تار، سه تار، ویلن، قانون و سنتور می باشد. سایر صنایع دستی و سوغاتی استان کردستان عبارتند از: زرگری سنتی، سفالگری، ساخت مصنوعات چرمی و خراطی.

اروسی سازی و گره چینی

قدیمی ترین آثار به دست آمده در کردستان مربوط به عمارت آصف است که متعلق به اواخر صفویه می باشد، و نیز اروسی ها و پنجره های عمارت خسروآباد که به فرمان امان اله خان والی منطقه و در زمان حکومت فتحعلی شاه ساخته شده است، و اروسی بزرگ خانه ملالطف اله شیخ الاسلام (موزه سنندج) مربوط به دوره ناصرالدین شاه حکایت از این دارد که مقدمه و سر منشا نازک کاری و منبت و غیره... گره واروسی سازی است، چرا که استادان سازنده این آثار بنیان گذاران حرفه نازک کاری نیز می باشند.
از خصوصیات چشمگیر اروسی و پنجره های مشبک عمارت باقی مانده در سنندج وجود اروسی های با طرح هندسی و اسلیمی است، که توأماً باهم کار شده اند و تنوع به کار رفته در آن ها نیز عموما گره های هشت، دوازده و شانزده هستند.

کلاش بافی

در مناطق کردنشین نوعی گیوه به نام «کلاش» تولید می شود که هماهنگی زیبایی با لباس کردی دارد، رویه ی این کفش از نخ پنبه ای بافته شده و زیره آن از پارچه فشرده شده است، به همین دلیل کلاش کفشی سبک، نرم، قابل انعطاف و متناسب با محیط کوهستانی می باشد. تولید کلاش در اصل مختص به هورامان بوده ولی اکنون در تمام شهرهای استان تولید می شود. کلاش از سوغاتی استان کردستان است. 

پولک دوزی

اغلب زنان و دختران جوان کرد با این هنر آشنایی دارند، و در روستاهای اطراف سنندج و سقز و مریوان به این کار اشتغال دارند و در اوقات فراعت خود با تهیه انواع پارچه و استفاده از پولک، منجوق و نخ اقدام به تهیه محصولاتی نظیر جلیقه، کمربند و کلاه می نمایند.

زیور الات سنتی

زیورآلات محلی از سوغاتی استان کردستان سابقه دیرینه دارد و هنرمندان سنندجی از دیرباز از قطعات مس، برنز، ورشو و غیره انواع زیورآلات را که عموما طرح و شکل محلی دارند، تولید می کنند. محصولات محلی شامل انواع گردنبند، دستبند، سربند، سینه ریز، النگو، انگشتر، گوشواره و... در اشکال مختلف تهیه می گردد.

سفالگری

در روستاهای اطراف سنندج و سقز تهیه انواع ظروف سفالی به وسیله زنان مرسوم بوده و در حال حاضر نیز به طور پراکنده و ابتدایی بدون چرخ سفال گری به صورت فیتیله ای و نواری ظروفی را که اغلب، کوزه های بزرگ و کوره های نان پزی و جنبه مصرف محلی دارند می ستزند و در کوره های ساده که بصورت چاهی در زمین حفر می شود، به وسیله چوب و سوخت حیوانی (پهن) آن را حرارت داده و می پزند.

شیرینی و سوغات

کردستان نیز همانند سایر مناطق کشور دارای شیرینی های خاص و سایر خوراکی هایی که مجموعا سوغات استان را تشکیل می دهند. مهم ترین شیرینی که خاص شهر سنندج است، شیرینی کنجد می باشد. این شیرینی در دو نوع «شکری» و «گزانگبین» در محل های فروش عرضه می گردد. از سایر شیرینی ها می توان به نان برنجی، بادام سوخته و نوعی باسلوق اشاره کرد که معمولا توسط گردشگران به عنوان سوغاتی استان کردستان خریده می شود. نوعی شیرینی به نام «کماج» و نوعی حلوا سوهانی از شیرینی های محلی شهرستان بیجار محسوب می گردد. انواع تخمه بوداده آفتابگردان از سوغاتی های شهرستان سقز محسوب می شود. همچنین به علت وضعیت جغرافیایی و کوهستانی کردستان خشکبار به عنوان سوغات در تمام شهرستان استان عرضه می گردد، به ویژه در شهر بانه نوعی مویز سیاه که شربت آن بسیار مقوی و مغزی می باشد در آبمیوه فروشی ها عرضه می شود. مرکز خرید شیرینی و سوغات استان در شهر سنندج عمدتا در خیابان فردوسی روبه روی سینما بهمن قرار گرفته است.