شهر سوخته چرا به این نام شناخته شده؟؟

شهر سوخته سیستان بین 61 درجه و 22 درجه و 39 دقیقه طول شرقی در جنوب شرق ایران و در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. این محوطه در حدود 55 کیلومتری جنوب غرب زابل و در کنار راه زابل – زاهدان واقع شده است. این تپه باستانی دارای حدود 19 متر ارتفاع از سطح زمین های اطراف و بر روی تراس دوران پلیستوسن رامرود گسترده شده است. شهر سوخته ایران در 3200 سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال های 3200 تا 1800 قبل از میلاد در آن سکونت داشتند. اکنون اطراف آن را بیایانی خشک احاطه کرده است در حالیکه در گذشته دشتی قابل کشت و زرع در اطراف این استقرار آغاز تاریخی وجود داشته که به وسیله رود بیایبان (یکی از شاخه خشک کنونی هیرمند) آبیاری می شده است. همچنین بقایای فرهنگی و باستان شناختی بر روی این سایت در سطحی به وسعت 151 هکتار پراکنده شده است. شهر سوخته ایران در جهتی تقریبا شمالی – جنوبی کشیده شده که طول آن بالغ بر 2220 متر و عرض آن حدود 1090 متر می باشد. چنین ابعاد و اندازه های بزرگی، شهر سوخته سیستان به بزرگترین استقرار آغاز تاریخی در شرق فلات ایران تبدیل نموده است. در طی 4000 سال است که شهر سوخته ایران پس از متروک شدن در معرض عوامل فرسایش دهنده همچون بادهای سهمگین سیستان و بارندگی های فصلی قرار داشته که موجبات فرسایش و دگرگونی چهره این شهر باستانی گشته است. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای آشنایی با معماری و تاریخچه شهر سوخته سیستان...

کاخ سوخته

این بنا در بخش شرقی شهر سوخته ایران و در جنوب محله مسکونی شرقی شهر بنا شده و در حال حاضر از نقطه نظر آثار معماری حجیم خود بزرگترین بنای موجود در این شهر به شمار می رود. مساحت کنونی آن به 560 متر مربع می رسد، اما وضعیت امروزی آن نشان می دهد که می توانسته حدود 800 متر مربع مساحت داشته باشد. کاخ سوخته دارای 25 اتاق و فضا به اندازه ها و اشکال مختلف است و در قسمت شرقی آن یک مصطبه خشتی وجود دارد. علت نامگذاری و همچنین متروک شدن آن به خاطر آتش سوزی مهیبی است که در حدود 3800 سال پیش در آن جا به وقوع پیوسته و آن را از بین برده است. اگرچه آثاری از هر چهار دوره استقرار در این بنا دیده می شود، اما اغلب آنچه امروزه و در روی سطح تپه باقی مانده مربوط به دوره چهارم استقرار در شهر سوخته ایران یعنی 2200 تا 1800 سال پیش از میلاد است. این بنا مانند سایر ساختمان های شهر سوخته سیستان از خشت ساخته شده و دیوارهای آن دارای اندود می باشند. آثار تیرهای سوخته سقف در بعضی اتاق ها نشان می دهند که این اتاق ها مسقف بوده اند، اگرچه بخش های دیگری نیز وجود دارند که مسقف نبوده اند. دیوارهای اصلی و حجیم ساختمان با دو تا 5 ردیف خشت بزرگ ساخته شده اند. در ورودی آن احتمالا در ضلع شمالی قرار گرفته بوده که بقایا و آثار آن امروزه موجود نیست. ساختمان دارای دو رشته پلکان است که به طبقه دوم فرضی بنا و یا پشت بام منتهی می شده است.
مجموعه آثار موجود نشان می دهد که بنای فوق ظاهرا متشکل از مجموعه ای از واحدهای مختلفی بوده که در عین حال با یکدیگر مرتبط بوده اند. تنها شش اجاق در فضاهای بدون سقف این بنا موجود بوده که به شکل سکوهای مربع شکل ساخته شده بودند، اما در یکی از اتاق های طویل جبهه جنوبی آن یک کوره به شکل نعل اسب وجود دارد که بخش هایی از سقف گنبدی شکل آن باقی مانده بوده است. وجود چنین ساختمان و بنای بزرگی در دوره چهارم استقرار که دوره آغاز از بین رفتن شهر سوخته ایران بوده پرسش های زیادی را پیش آورده که تا زمان کاوش بخش های دیگر این قسمت همچنان بی پاسخ باقی می ماند.
با وجود بزرگ بودن بنا و دیوارهای مستحکم آن، کاربری همگانی و عام المنفعه آن مشخص و روشن است، اما کمبود اطلاعات و داده های مربوط به آثار منقول بدست آمده از این بنا امکان شناسایی کاربری اصلی و اولیه آن را از بین برده است.

محله مسکونی شرقی 5200 تا 4300 سال پیش

قدیمی ترین آثار معماری موجود در این بخش شهر متعلق به حدود 5200 سال پیش است، اما مهم ترین ساختمان های آن متعلق به 4800 تا حدود 4500 سال پیش است. آثار معماری به دست آمده از این بخش نشان دهنده ی وجود نوعی نظم و ترتیب در تقسیم بندی ساختمان ها و واحدهای مسکونی است که توسط خیابان ها و کوچه هایی از یکدیگر جدا می شوند. مصالح ساختمانی این بناها عبارتند از چینه و خشت و چوب و حصیر. هر واحد ساختمانی شش تا ده اتاق داشته که دارای در، درگاه، پلکان، کف، سقف، اجاق و در برخی موارد آخور جانوران بوده اند. اشیا منقول پیدا شده در شهر سوخته ایران بسیار متنوع اند. گذشته از ظرف های سفالی، اشیا در خور اعتناء دیگر عبارتنداز: انواع و اقسام پیکره های کوچک گلین و گاهی سفالین و سنگی انسان و جانور، اشیا چوبی و حصیری، ابزار بافندگی، پارچه و طناب، مهر و اثر مهر، اشیا تزیینی و ابزار کار. در میان اشیا سنگی به خصوص می توان به ظروف مرمری و هاون های سنگی و سنگ ساب ها نیز اشاره کرد. اشیا، زینتی بیشتر با سنگ های نیمه بهادار وارداتی چون سنگ لاجورد و عقیق و فیروزه که از معادن دوردست به شهر سوخته وارد می شده ساخته شده اند. این سنگ های نیمه بهادار و به ویژه سنگ لاجورد پس از ورود به شهر سوخته توسط صنعتگران این شهر تراش داده می شده و به شکل اشیا، زینتی در می آمده و سپس برای صدور به سرزمین های دوردست آنسوی خلیج فارس و میان رودان به ایستگاه های مبادلاتی موجود در فاصله بین این سرزمین ها فرستاده می شده است. از سنگ های مرمر و بازالتی و آهکی برای ابزارسازی و مهره سازی و ساختن ظرف های گوناگون استفاده می شده است. مهرها و اثر مهره های گوناگونی از مواد مختلف در شهر سوخته بدست آمده که دارای کاربرد اداری و رسمی بوده اند.

منطقه بناهای یادمانی

منطقه بناهای یادمانی در شمال غربی محوطه و بین منطقه موسوم به محله صنعتی و آن چه که به نام منطقه مسکونی مرکزی خوانده می شود قرار دارد. مرزها و حدود این مناطق به دقت روشن نیست و قسمت هایی از هر منطقه می تواند بخشی از منطقه دیگر باشد. در این میان شاید تنها بتوان محله صنعتگران را کاملا مستثنی کرد زیرا این قسمت توسط یک چاله بزرگ رسوبی از بخش بناهای یادمانی جدا شده اما از سوی شرق و جنوب نمی توان مرز مشخصی برای منطقه بناهای یادمانی در نظر گرفت. این جا قسمتی از شهر سوخته است که تپه های کم ارتفاعی در سطح آن قرار گرفته که هرکدام نشان از یک بنا دارند و یا خود مجموعه ای از بناهای متصل بهم هستند . به احتمال زیاد هرکدام از این بناها کاربردی مشخص در دوره ای از استقرار در این شهر آغاز تاریخی داشته اند. در بیشتر جاهای این قسمت مقدار بسیار زیادی سفال و گاهی قطعات مهرهای شکسته و آثار سوختگی شدید در سطح زمین دیده می شود و در بیش از یک مورد آثار یک کارگاه صنعتی نیز مشخص شده است.
بخش بناهای یادمانی در قسمت شمال غربی شهر سوخته سیستان واقع شده است. کاوش های اولیه در این بخش منجر به کفش بنای عظیمی با حدود 60 اتاق و فضای مفید گردید. اتاق ها و فضاهای این بنای بزرگ به دو گروه فضاهای سرباز یا حیاط و فضاهای سربسته یا اتاق ها تقسیم می شوند. این کاوش ها در سال های بعد از 1380 نیز ادامه پیدا کرد که در نتیجه تعداد بیشتری از فضاها و اتاق های این ساختمان عظیم از زیر خاک بیرون آورده شد. تاکنون دیوارهای خارجی این بنا و محدوده اصلی آن پیدا نشده است.
اشیا چوبی مانند قالب ها و شانه ها، سبدهای حصیری، مهره های گوناگون سنگی و گلی و بالاخره ابزارکار فلزی بسیاری پیدا شده است. دیوارهای اصلی اتاق ها از خشت ساخته شده و از استحکام زیادی برخوردار هستند. این دیوارها عموما حجیم و قطور می باشند و قطر آن ها بین 75 تا 125 سانتی متر بوده اما در برخی دیوارهای کم اهمیت و تیغه ها، قطر دیوارها تقلیل پیدا کرده و به حدود 50 سانتی متر می رسد. خشت ها عموما به اندازه ی استاندارد 12*20*40 سانتی متر هستند اما در چند مورد نیز خشت های بزرگتری به درازای 45 سانتی متر دیده شده اند. دروازه ی اصلی این ساختمان تاکنون پیدا نشده اما شواهد موجود نشان می دهد که محل آن در فضای سرباز بزرگی در جبهه ی جنوبی بنا قرار داشته است. این فضای سرباز به پلکان بسیار بزرگی منتهی می شود که از هشت پله طویل تشکیل شده است. راه ورودی و ارتباط با اتاق های مرکزی و راهروهای جانبی و همچنین اتاق های پایانی هیچ کدام مستقیم نیستند و ورود به بیشتر این اتاق ها مستلزم عبور از اتاق ها و راهروهای متعدد دیگری می باشد. در بیشتر اتاق ها آثار آوار و سقف های فرو ریخته به شکل قطعات کاهگل، حصیر و چوب دیده می شود. آثار کف سازی در بسیاری از اتاق ها دیده نمی شود و به نظر می آید کف اتاق ها بر اثر رفت و آمد کوبیده می شده، هرچند در تعداد معدودی از اتاق ها آثار کف کوبیده شده همراه سنگ ریزه و در یک مورد آثار کف کوبیده همراه سفال های قدیمی تر دیده شده است.
بیشتر اشیا و مواد به دست آمده از حفاری در این محل حاکی از آنند که بنای مزبور مربوط به دومین دوره ی استقرار در شهر سوخته بوده، اگرچه کاوش های بعدی نشان داده اند که این بنا در دوره های اول و سوم استقرار در شهر سوخته نیز آباد بوده است. اشیا پیدا شده داخل فضاهای مختلف از جنس سنگ، استخوان، فلز، چوب، سفال و گل ساخته شده اند. در میان این اشیا وسایل مربوط به زندگانی روزمره مانند ظروف سفالی اشیا و ابزار پرستشی و مذهبی و آیینی مانند پیکره های انسان و جانور، فلاخن های گلی تخم مرغی شکل، اشیا و ابزار مربوط به بازرگانی و کنترل اقتصادی مانند مهر و اثر مهر و اشیا شمارشی و سرپوش های مهر شده و دیسک های مدور و مثلث و طاس های گلی، قطعات مختلف پارچه و طناب، اشیا چوبی مانند قالب ها و شانه ها، سبدهای حصیری، مهرهای گوناگون سنگی و گلی و بالاخره ابزار کار فلزی بسیاری پیدا شده است.

منطقه صنعتی

منطقه صنعتی در غرب شهر سوخته ایران قرار گرفته است. به دلیل تقسیم کار و تخصصی شدن آن در طی هزاره ی سوم پیش از میلاد، این قسمت از شهر برای ایجاد کارگاه های کوچک صنعتی مورد استفاده قرار می گرفته است.
شهر سوخته سیستان یکی از مراکز صنعتی – تجاری جهان باستان بوده است. شاید مهم ترین ماده ی وارداتی به این شهر سنگ لاجورد بوده که از کوه ها بدخشان در افغانستان به صورت کلوخه و خام به اینجا وارد می شده و پس از انجام کارهای اولیه و کوچک کردن و آماده کردن این سنگ ها برای کار اصلی (بلوک های کوچک مکعب مستطیل، توپی شکل، مهر سازی، مهره سازی، ساختن سایر اشیای تزیینی) این اشیا و مواد بازارهای بین النهرین و سواحل و کرانه های جنوبی خلیج فارس صادر می شده است. بر اساس داده های باستان شناسی حاصل از کاوش های شهر سوخته سیستان منطقه ی موسوم به صنعتی محل کارگاه های کوچکی بوده که کار آماده سازی اولیه این کلوخه ها در آنجا انجام می شده است. در اینجا کارگاه های کوچکی وجود داشته که معمولا یک استادکار و یک تا دو وردست، کارهای اولیه را بر روی این سنگ ها انجام می داده اند. کاوش های آینده نشان خواهند داد که آیا کارهای دستی دیگری چون ریسندگی، فلزگری نیز در اینجا انجام می پذیرفته یا خیر.

گورستان شهر سوخته

این گورستان با حدود 21 هکتار وسعت در جبهه ی جنوب شهر قرار گرفته است. تعداد قبرهای تخمین زده شده در آن حدود 22000 تا 35000 عدد می باشد که در ده گونه ساختار متفاوت بنا شده اند که نشان از تنوع باورهای مذهبی و اجتماعی جامعه باستانی این شهر دارند. هر قبر شهر سوخته سیستان، خود یک بایگانی علمی است که مطالعه در مواد و مدارک موجود در آن ما را با جنبه های گوناگون زندگی مردم این اجتماع آشنا می سازد. در این جامعه پیشرفته پرداختن به دنیای پس از مرگ دارای اهمیت ویژه ای بوده است. باقی گزاردن صدها شی مختلف، اغذیه، نذور، ابزار کار و همچنین انواع شکل های تدفین، چیدمان اشیا و نذورات داخل قبور، مواد مصرفی داخل این ظروف و شواهد بسیار دیگری نشان دهنده ی اعتقادات عمیق این مردم به زندگی پس از مرگ و در نتیجه اعتقاد به وجود یک نیروی برتر بوده است.
در گذشتگان در جهات مختلف جغرافیایی و شکل های مختلف دفن شده اند. از روی شکل این تدفین ها و اشیا موجود در آن ها، صرف نظر از پی بردن به شغل و مرتبه اجتماعی افراد مدفون و صرف نظر از امکان تعیین فصل و زمان تقریبی فوت و یا تدفین افراد، می توان به برخی از جنبه های اعتقادی آنان نیز پی برد. این نکته آخری به خصوص از روی جهت حفر قبرها و نحوه تدفین افراد و اشیا و نحوه توزیع آن ها در قبور شناسایی می شوند. جهت قبرها و تدفین ها در گورستان همواره متغییر است و به نظر می رسد که در زمان انجام مراسم تدفین، جهت خورشید و محل قرار گرفتن آن در آسمان، عامل مهمی در تصمیم گیری در انتخاب جهت قبر و قرار دادن شخص مدفون در آن بوده است. تدفین در جهت تابش خورشید و یا در هر صورت در جهت تابش نور صورت می گرفته است.
می توان گفت که اشیا و نذورات موجود، اغلب دارای بیش از دو کاربرد بوده اند که یکی در ارتباط با اعتقادات مذهبی مدفونین به وجود دنیای پس از مرگ و دیگری بیانگر مرتبه اجتماعی و شغل آنان بوده است.
با بررسی و مطالعه بقایای انسانی موجود در این قبور می توان به وضعیت بهداشت، سلامتی، سن و سال، قد و بالا و وضعیت تغذیه مردم جامعه شهر سوخته پی برد.