معرفی آثار و صنایع دستی استان سمنان!!

استان سمنان که از دیرباز در متون کهن تاریخی به دیار کومش یا قومس شهرت داشته و دارد علاوه بر آن که در حوزه های گوناگون تاریخی و فرهنگی و حتی اقلیمی از موقعیت بسیار ممتازی برخوردار بوده از حیث هنرهای سنتی و صنایع دستی و فنون فرهنگی، دارای امتیازات ویژه و در خور تاملی است. مردان و زنانی که در طول ادوار تاریخی با این فرهنگ زیسته اند و رشد کرده اند و تاروپود وجودشان را در لابه لای گلیم ها، سفال ها، چوب ها، پارچه ها و حتی آهن های سخت و پولادین جای داده و با آن عجین کرده اند و راه زندگی و و هنر زیستن را با زبان و ذوق ایرانی و اسلامی به آیندگان آموخته اند. می گویند هنر، حاصل ذوق، حس زیباشناختی هنرمند، تجربه ها و آموخته های اوست و هنرمند در این مسیر در تعامل با هنر و دانش اقوام و ملل دیگر، بر غنای تجربه ی خود می افزاید و افق دید خویش را می گستراند و از این رهگذر است که آثار و اندیشه های هنری به منصه ظهور می رسد و میراث هنری شکل می گیرد و ما با تلاش هر چه بیشتر خویش سعی خواهیم کرد که صنایع استان سمنان این میراث هنری که جلوه ی تلاش هنرمندان خوش ذوق و سلیم النفس و پاک سیرت است را روایت کنیم و امیدواریم در این راه در مقابل فرهیختگان و اهالی هنر این دیار سربلند باشیم.
مجموعه ای که از صنایع دستی استان سمنان در اختیار علاقه مندان و صاحبان فرهنگ و هنر و پیشکسوتان و اهالی نجیب هنرهای صنایع دستی استان سمنان و مردم عزیز و هنردوست ایران قرار دارد. نگاهی است کوتاه و اجمالی به سیر تاریخ هنرهای صنایع دستی استان سمنان و مجموعه ای از تصاویری است که توسط خادمان این عرصه تهیه و تدوین گردیده و در اختیار مخاطبین ارجمند قرار می گیرد. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای شناخت از صنایع دستی استان سمنان...

صنایع دستی استان سمنان

آب و هوای متفاوت، اقلیم خشک بیابانی، نیمه خشک، مناطق کوهستانی و ارتفاعات بالای چهار هزارمتری در استان سمنان باعث تنوع در فرهنگ آداب و رسوم و بینش مردمانی شده که در طی اعصار گذشته توانسته اند با ایجاد زمینه های مختلف فرهنگی و هنری جایگاه مناسب فرهنگی را برای خود به وجود آورند. همچنین باعث به وجود آمدن هنرها و صنایع استان سمنان شده که بعدها توانسته آن ها را با جهان خارج نیز ارتباط دهد. تفاوت اقلیمی و فرهنگی مناطق مختلف کویری و کوهستان های استان موجب بروز خلاقیت های هنرمندان رشته های مختلف صنایع دستی شده و توانسته بیشترین تنوع را در این هنرها با خصوصیات فرهنگی متفاوت به ارمغان بیاورد. نقوش برگرفته از طبیعت بکر و زیبای کویری تا کوهستان مرتفع شمالی استان توانسته ذهن صنعتگر این مناطق را طی هزاران سال به خود معطوف داشته و ره آورد این بینش همواره دستمایه صنعتگران منطقه بوده و استفاده از نقوش مختلف انتزاعی ره آورد سفر بازدیدکنندگان و مسافران این منطقه نیز توانسته پل ارتباطی قوی و محکمی برای مردمان این خطه به وجود آورد.
تنوع اقلیم در این استان زیبایی آثار صنایع دستی استان سمنان را دو چندان نموده و وجوه مختلف زندگی توانسته به صورت نمادین در دستبافته ها، آثار سفالی و دیگر آثار از صنایع دستی استان سمنان چه در گذشته و چه در عصر حاضر نمود پیدا کند. وجود معادن مختلف، خاک های معدنی و چوب و به طبع آن دستیابی به علوم استفاده از آن ها در اعصار گذشته توانسته هنرهای متنوعی همچون سفال، نمد و گلیم و... را در این مناطق رونق بخشیده و علاوه بر مایحتاج جمعی مردم منطقه این مردم توانسته اند برای تجارت و سودآوری نیز محصولات خود را از راه ابریشم که یکی از راه های مواصلاتی در عصر کهن بوده به دیگر نقاط کشور و جهان ارسال دارند.
معرق و منبت و گره چینی و حجم های چوبی تا شبکه بری های حجیم فلزی، از مجسمه های فلزی و پیکره های آهنین تا دست بافته های ابریشمین و ظریف، از دستمال های سنتی و رنگین تا شیوه ی خوشنویسی و تذهیب های زرین، از گلیم ها و گلیچ ها و جاجیم ها تا ظروف سفالی و لعاب ها، از مفرش و پاپیچ ها و نمدها تا پرده ها و پارچه های قلمکار زیبا، همه و همه نشان از عشقی است که صنعتگران این استان را بر آن داشته تا تجلیات ذهنی خویش را از زیبایی کویر تا کوه های سر به فلک کشیده ی شمالی استان با دستان اعجاز برانگیزشان بر محصولات صنایع دستی استان سمنان جاودانه سازند؛ و این همه نشان از کویر است و کوه های زیبای این استان و به همین خاطر است که در این زمان استان سمنان را "نگین کویر" می نامند.
وجود کارگاه های متنوع کنونی از صنایع دستی استان سمنان در کل استان از دل کویر تا کوه های شمالی آن نشان از همت بلند و دید زیبای هنرمندان پرتلاش این استان دارد به طوری که در استان شرکت های تعاونی متعدد صنایع دستی استان سمنان به همت همین عزیزان تشکیل شده و در کلیه شهرستان ها هنرمندان جوان و پویا در زمینه های هنرهای دستی همچنان مشغول به فعالیت می باشند و رشته های قدیمی که در حال منسوخ شدن بودند بار دیگر توانسته اند رونقی دوباره بگیرند و همچنان رشته های مختلفی نیز به واسطه ی مهاجرین شمالی کشور به این استان نیز مورد توجه قرار گرفته و کارگاه هایی نیز دایر گردیده است.
با توجه به شرایط ایجاد شده می توان از مهم ترین رشته های صنایع دستی در استان به: سفال، سرامیک، گلیم، قلمکار، منبت، معرق، نمدمالی، دست بافته های سنتی، ساخت و ساز، خرمهره و... اشاره نمود.
در آخر لازم است به رشته های منسوخ شده و یا در حال منسوخ شدن در ذیل اشاره نمود.
چاقوسازی، کلاه مالی، چیتگری، شیشه بافی، اّرسی سازی، گره چینی، قفل سازی، شیشه گری، رفو گری، پلاس بافی، طراحی فرش، حجاری سنتی...

سفالگری

سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایع استان سمنان است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن سرزمین جاویدان ایران است. براساس تحقیقات (گیرشمن) اولین نمونه های سفال متعلق به حدود ده هزار سال قبل و مربوط به ساکنان کوه های بختیاری می باشد. از روی نمونه های بدست آمده می توان فهمید که در آن زمان از کوره ی پخت سفال و چرخ سفالگری بی اطلاع بوده اند.
در 6 هزارسال پیش از میلاد اولین نشانه ی پیدایش کوره ی پخت در صنعت سفال دیده می شود و در 3500 سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته که بعدا "به تدریج جای خود را به چرخ پایی سفالگری در زمینه ساخت فرآورده های دستی داد.
سفالگری از صنایع دستی استان سمنان در هر مقطعی از زمان وجود داشته اما اوج هنر سفالگری در استان طبق یافته های باستان شناسی مربوط به تپه حصار در نزدیکی شهر دامغان می باشد و پیشینه ای شش هزارساله دارد و با مراکز تمدنی هم عصر خود از شیوه های یکسانی پیروی می کرده است.
در حال حاضر سفالگری در صنایع استان سمنان به علت مرغوبیت خاک و اقلیم کویری از اهمیت زیادی برخوردار است. به طوری که هم اکنون کارگاه های بسیاری در این زمینه مشغول فعالیت می باشند و حضور اساتید مطرح در این زمینه نیز این استان را به قطب این هنر تبدیل کرده است.
ماده اولیه سفال گل است که وجود مواد آلی در آن بسته به منطقه کیفیت و مرغوبیت آن را مشخص می کند.
محصولات سفالی به طور معمول به روش های مختلف ساخته می شوند که عبارتند از:
1) روش فیتیله ای (لوله ای)
2) روش صفحه ای (ورقه ای)
3) روش فشاری
4) روش چرخ کاری.
روش های فیتیله ای، صفحه ای و فشاری بیشتر با مهارت دستان هنرمند و استفاده از قوه ذوق و خلاقیت وی شکل می گیرد، روش چرخ کاری همراه با استفاده از چرخ سفالگری می باشد. پس از اجرا حاصل کار را در کوره با دمای 900 الی 1000 درجه سانتیگراد می پزند، فرآورده های حاصل را بیسکویت می نامند که برای مراحل لعاب دادن و انواع رویه آرایی ها و تزیین استفاده می شوند.

سرامیک و کاشی هفت رنگ

سرامیک لغتی یونانی است و در اجرا، سرامیک به نوعی محصول با ترکیب موادآلی همچون گل کائولین، بنتونید فلدسپات و... با خاصیت پلاستیسیته گفته می شود که با درجه ی پخت بالای هزار درجه حرارت داده شده و می تواند در دیگر صنایع استان سمنان نیز مورد استفاده قرار گیرد و در هنرهای دستی نیز با کاربردی کردن آن در تزیینات و مصارف خانگی آن را تبدیل به یک اثر هنری نموده و هنرمندان بسیاری نیز توانسته اند به عنوان یک ابزار هنری آن را در اختیار گرفته و از آن بهره بسیاری ببرند.
در سمنان با توجه به شرایط، هنرمندانی از سال های گذشته فعالیت در این رشته را آغاز نموده و با توجه به اهمیت و کاربردی بودن آن توانسته اند طی مدت بسیار کوتاهی به یکی از رشته های پر رونق تبدیل گردانند به طوریکه کارگاه های متعددی در سطح استان با روش ها و سبک های مختلفی توانسته جایگاه ویژه ای در کشور برای خود ایجاد نماید. مواد اولیه سرامیک کائولین، بنتونید، فلدسپات، و انواع لعاب های سربی و قلیایی می باشد.
روش ساخت سرامیک به شیوه دوغابی: ابتدا مدل اصلی ساخته می شود و سپس قالب های 1 تکه، 2 تکه یا چند تکه از آن گرفته می شود. سپس دوغاب تهیه شده در قالب ها ریخته می شود و بدین وسیله به آن شکل می دهند. پس از مدتی که آب دوغاب توسط گچ بدنه جذب شد شکل اصلی محصول که حاصل فرم داخلی غالب می باشد ضخامتی را از دوغاب ریخته شده را به خود می گیرد و پس از آن دوغاب اضافی خالی شده و سپس قالب باز می شود و محصول را از قالب خارج می کنند.
پس از این با یک بار پخت آن که اصطلاحا به آن بیسکویت گفته می شود اثر آماده لعاب پذیری و یا نقاشی شده، پس از آن هنرمند بسته به سلیقه ی شخصی یا بسته به مصارف گوناگون آن لعاب خورده و پخت مجدد می گردد که درجه پخت آن معمولا از 1050 درجه الی 1200 درجه بسته به نوع محصول متغیر می باشد.
کاشی هفت رنگ یا کاشی لعاب دار نیز در سمنان در چند سال اخیر مورد توجه هنرمندان  در بین صنایع استان سمنان قرار گرفته و تعدادی کارگاه به این هنر روی آورده و آثار قابل توجهی نیز تولید کرده و به استان های دیگر نیز ارائه می دهند. این هنرمندان به واسطه ذوق خود توانسته اند نوعی از کاشیکاری منحصر به فرد و منبت از هنرهای اسلامی با نقوش هندسی، اسلیمی و ترکیبی و نقش برجسته به وجود آورند.

خرمهره

خرمهره یا همان مهرهای کبود، به زبان سمنانی (کَئوکه) از صنایع دستی استان سمنان است که از پنج هزارسال پیش یعنی از زمان سومریان وجود داشته و تا زمان ساسانیان نیز دیده می شود که بیشتر برای نظر قربانی و دفع چشم بد (چشم زخم) آن را به کودکان و چارپایان گران قیمت می آویختند.
برای تهیه بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه (گردسنگ) استفاده می شود که نوع مرغوبی از کوارتز با ترکیبی از کلرید است. کلرید سنگی است که برای افزارهای سنگی کنده شده به کار می رود و نخستین نمونه های شناخته شده مهره آبی از جنس آن ساخته شده است.
برای ساخت خرمهره گردسنگ را با کتیرا و آب آمیخته و خمیری غلیظ از آن ها درست می کنند. این خمیر را با کف دو دست به صورت گلوله های کوچکی در می آورند. گاهی برای این منظور از قالب های کوچکی استفاده می کنند که با آن ها می توان در آن واحد تعداد زیادی گلوله درست کرد.
صنعتگران برای تهیه گرد لعاب آبی رنگ ایرانی از ترکیب اشنان و آهک و گرد کوارتز به نسبت 6 و 4 به اضافه یک قسمت ذغال و یک درصد اکسید مس استفاده می کنند.
عنصر اصلی در این میان اشنان است که خاکستر علف خار روسی (چوبک) است. اشنان را در کاسه ای سربسته می ریزند و مهره ها را در آن جای می دهند که با هم تماسی نداشته باشند و آن ها را از خاکستر می پوشانند و این کار را روی مهره های دیگر تکرار می کنند.
سپس کاسه سفالی را می پوشانند و تمام کاسه ها را یک جا در کوره می پزند و خاکسترها سبب می شود تا در درجه حرارت 900 الی 1000 درجه لعاب شیره پس بدهد و این شیره سطح مهره ها را فرا می گیرد، بی آن که به خاکستر بچسبد پوشش شیشه مانند با رنگ آبی آسمانی روی مهره ها را می پوشاند.

گلیم بافی

گلیم بافی از هنرهای ملی ایرانیان و از متنوع ترین صنایع استان سمنان است که بیش از بافت قالی در کشورمان سابقه و قدمت دارد و در واقع بافت قالی در اثر تکامل گلیم بافی در طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از دارهای عمودی و افقی استفاده می گردد و نسبت به قالی به ابزار کار محدودتر و نیز مواد اولیه ی محدودتری نیاز دارد و همچنین بافت گلیم در مقایسه با قالی دارای شیوه بافتی آسان تر است. که به همین دلیل قیمت آن، ارزان تر از قالی می باشد.
اگرچه در بافت گلیم به طور معمول از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی الوان به عنوان پود استفاده می شود ولی در برخی از مناطق استان مانند روستای نردین از توابع کالپوش و برخی از روستاهای گرمسار از نخ پشمی، هم به عنوان تار و هم برای پود بهره می گیرند. ضمن آن که در مناطق مذکور درصد بیشتری از خامه مصرفی با رنگ های گیاهی، رنگرزی و مورد استفاده قرار می گیرد.
بافت گلیم به طور کلی عبارت است از عبور نخ های رنگین (پود) از لا به لای نخ های ساده (تار) که به اشکال مختلف امکان پذیر می باشد که در ساده ترین شیوه ی بافت تنها از نخ تار و پود برای بافت استفاده می گردد و نخ پود الوان با عبور از لا به لای نخ تار طرح مورد نظر را به تدریج بر روی گلیم به وجود می آورد که این شیوه ی بافت تقریبا در اکثر نواحی استان در بین صنایع استان سمنان رایج است.
گلیم های هر منطقه دارای خصوصیات ویژه ای از نظر طرح و رنگ است و به طور کلی گلیم هر منطقه را می توان با توجه به طرح و رنگ بندی آن از مناطق دیگر باز شناخت. در حال حاضر گلیم بافی در اکثر روستاها و مناطق استان رواج دارد.

جاجیم

یکی از صنایع دستی استان سمنان که توسط دستگاه های بافندگی ساده دو ور دی بافته می شود جاجیم است. جاجیم یا جاجم فرشی است ضخیم شبیه پلاس یا گلیم که به صورت راه راه رنگین بافته می شود و اغلب بافتی خشن دارد و عرض آن معمولا حدود 20 تا 100 سانتی متر می باشد.
هنر جاجیم بافی در گذشته سطحی گسترده در زندگی مردم و صنایع استان سمنان داشته، به طوریکه از جاجیم نازک به عنوان چادر زنانه و کمی ضخیم تر به عنوان روانداز و پتو و باز ضخیم تر به عنوان به عنوان چادر صحرایی برای ییلاق و... استفاده می شده که رنگ و بافت آن در موارد مختلف حتی طرح روی آن نیز تغییر می کرده.
انواع جاجیم
الف) جاجیم پشمی (پشم در پشم)
ب) جاجیم پشم و پنبه (که تار آن از نخ پنبه می باشد)
ج) جاجیم ابریشم و پنبه (تار آن از نخ پنبه و پود آن از نخ ابریشم است)
د) جاجیم ابریشمی (بسیار کمیاب بوده و تار و پود آن هر دو از ابریشم است)
دستگاه های جاجیم بافی:
ساختمان دستگاه جاجیم بافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته شده است که به دلیل بافت ساده و نیز عدم ایجاد نقش دو یا چهار ورد دارد که برای دهانه کار و عبور ماکو از تارهای زیر و رو مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله قسمت های مهم دستگاه جاجیم بافی می توان نوردهای جلو و عقب، دفتین، ماسوره و نشیمنگاه را نام برد.
طرح و نقش در جاجیم به حکم کاربرد تارهای رنگارنگ و نقش پرداز، روش طراحی جاجیم سواری نقش پردازی گلیم است چرا که جهت امتداد طرح و نقش به تبع جهت امداد رشته های تار ناگریز قائم است و از آن درازا، به همین سبب نقش پردازی جاجیم منحصر است به نقش محرمات قائم (راه راه) طرح های چهارخانه و شطرنجی و طرح های سرتاسری که در یک جهت قابل امتداد می باشد، می گردد.

نمد مالی

بی تردید نمد مالی یکی از کهن ترین و پر سابقه ترین صنایع دستی ایران زمین و از صنایع دستی استان سمنان بوده و جایگاه خاصی را در بین صنایع دستی و روستایی ایران داشته است.
ماده اصلی و اساسی نمد پشم است. همان پشمی که از زمان تمدن های نئولیتک در قسمت ایران به دلیل آشنا بودن آن ها با تربیت گوسفند شناخته شده بود. و از اولین چین بره تهیه می شود که یک سال آن تمام نشده باشد این پشم بهاره به دلیل لطافت و نازکی و بلندی الیاف آن، خوب همدیگر را می گیرد و به خوبی در اثر مالش و فشار در هم تنیده می شود. پشم های چین دوم به بعد دارای این خاصیت نیست، خوب حلاجی نمی شود، الیاف این نوع پشم ها همدیگر را نمی گیرند و از هم جدا می شوند، برای تهیه پشم، ابتدا گوسفند را با دقت تمام می شویند و سپس با قیچی پشم چینی پشم را، می چینند. بیشترین پشمی که در نمد مالی به کار می رود پشم سفید است. از پشم سیاه فقط برای نقش انداختن روی نمد استفاده می کنند و میزان استفاده از آن برای هر قطعه نمد بسیار محدود و بسته به اندازه نمد و پر نقش و کم نقش بودن آن است.
شیوه سنتی نمد مالی از صنایع دستی استان سمنان تقریبا با همه ی شهرها یکسان و ابزار آن نیز کمان، مشته، قالب، طناب، پنجه و پاتیل می باشد. کار نمد مالی سخت و طاقت فرساست. استاد کار قالب حصیری را بر روی زمین می گستراند و نقش را به وسیله ی پشم های رنگی روی قالب به طریق دلخواه نقش چینی کرده و در این حالت نقش آماده می شود.
سپس پشم های رنگی تنیده نشده را روی آن می ریزند. سپس توده ای از پشم حلاجی شده را به دست چپ می گیرند و دسته پنجه را به دست راست و با کمک شاخه های پنجه از پشم بر می دارد و آرام آرام روی گونی می گستراند و به ضخامتی که مورد نظرش است پشم می گذارد. (اگر بخواهیم این کار را با دست انجام دهیم نمد صاف در نمی آید و کلفت و نازک می شود) سپس مقداری آب و صابون را با دست و یا آب پاش کوچک و یا جارو، روی پشم های گسترده شده می پاشند و آن را نم دار می کنند. سپس قالب را لوله می کنند به طوریکه یک لایه قالب با حصیر حایل است و نمی گذارد که پشم ها به هم بچسبد. سپس قالب را با طناب می پیچند و نمد مالان با کمک دست و پا روی آن می کوبند و آن را می غلتانند تا پشم در هم تنیده و نمد شکل می گیرد.
که آن را خودشان نمد خام می نامند، در این موقع طناب دور قالب را باز کرده و پشم های دور نمد را با حوصله تا می کند و روی نمد می خوابانند که لبه ی آن گرد می شوند. یک بار دیگر آب صابون می پاشند و آن را لوله می کنند و با کمک آرنج ها نمد را می مالند. هر چند دقیقه ای که آن را می مالند نمد را باز می کنند. ضربه هایی با کف دست روی آن می کوبند، گوشه هایش را می شکند که صاف شود و دو مرتبه لوله می کنند و می مالند. این کار را آنقدر ادامه می دهند تا همه الیاف در هم تنیده شود و همه چشم های نمد پر گردد سپس در آفتاب پهن می کنند تا خشک گردد و با قیچی دالبر زنی لبه حاشیه را دالبر می کنند. اکنون نمد آماده است و به بازار عرضه می شود.
براساس تحقیقات به عمل آمده سوابق تاریخی نمد، کهن تر از تمام دست بافته های بشری است و پیشینه ی آن از قالی نیز کهن تر است. به نظر می رسد که اساسا نقوش نمد از عناصر طبیعی و موجود در طبیعت استفاده شده است. به طور مثال: نقوش ماه، خورشید، کوه و درخت به صورت انتزاعی و هندسی در نقش نمد به کار رفته چندان که همین نقوش در هزاره های دوم و سوم ق.م روی سفالینه ها و دیگر مصنوعات دست ساز دیده می شود.
نمد در منطقه سمنان با نقوش و نگاره های نمد چهارگوش خورشیدی، نمد تخم مرغی یا ترنجی، نمد چهارگوش بند رومی، نمد گرد ستاره ای و اشکال هندسی و انتزاعی دیگر دیده شده است.
انواع تولیدات نمد در استان به طور کلی بر سه نوع است:
1) تولیداتی که نام کلی نمد را دارند به عنوان کف پوش و زیرانداز از آن ها استفاده می شود.
2) تولیداتی که جنبه پوششی و پوشاکی دارند.
3) تولیداتی که در امر حمل و نقل برای روی اسب و زین است ساخته شده اند.
کف پوش های نمدین خود بر دو نوع می باشند.
الف) نمد فرشی که به عنوان فرش از آن استفاده می شود.
ب) نمد تزیئنی که انواع چهارگوش و سه گوش و بیضی دارد و در پاگردها و نزدیک در و پنجره های بزرگ پهن می شود.
نمدهایی که جنبه پوششی دارند مانند نمد دوش (چوغا) که نمونه بسیار قدیمی نمد است که در سمنان تولید می شود و از صنایع دستی استان سمنان به شمار می آید.
نمدهایی که در زمینه حمل و نقل کاربرد دارد به نام نمد اسبی گردن دار معروف می باشد، برای انداختن بر پشت اسب آن را می سازند و زحمت ساخت آن از انواع دیگر نمدها بیشتر است.
در گذشته نه چندان دور در استان کلاه های نمدی نیز تولید می شده در حال حاضر نمد مالی در شهرهای سمنان و شاهرود توسط تعداد انگشت شماری از نمد مالان در حال تولید می باشد.

قلمکار

چاپ قلمکار یکی از محصولات صنایع دستی استان سمنان است که قدمتی دیرینه دارد.
هنر قلمکار یا چیتگری در واقع نوعی کار چاپ و طرح اندازی بر روی پارچه های پنبه ای مثل کرباس می باشد. که در گذشته به علت بالا بودن حجم تقاضا برای این گونه پارچه های نقش دار و محدود بودن مقدار تولید و عرضه این محصول، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری وا داشت. که در این مورد تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر بر روی قالب و انتقال طرح قالب های مذکور به وسیله رنگ روی پارچه دانستند. در این روش با استفاده از قالب های چوبی که هر یک نقش و نگار زیبا و دلنشینی دارند و هر قالب برای یک رنگ به کار می رود ابتدا از قالب اصلی که رنگ سیاه و خطوط و قلم گیری اطراف طرح را منتقل می کنند استفاده می گردد. کهن ترین قالب های شناخته شده قلمکار سه قالب تراشیده از سنگ است مربوط به سده دهم و یازدهم که در حفاری های نیشابور به دست آمده است.
نخستین مرحله چاپ قلمکار آب دادن (خور کردن) پارچه است که طی آن پارچه مورد نظر جهت قلمکار سازی را به رودخانه برده و در آب قرار می دهند تا رنگ های اضافه، آهار و سایر مواد زائد آن گرفته شود. امروزه عمل آب خورکردن در کارگاه و در ظرفی به نام پاتیل صورت می گیرد.
در مرحله چاپ استادکاران ابتدا قالب چوبی را که آغشته به رنگ مشکی است روی پارچه قرار داده و با مشت به وسیله مشته بر روی آن ضربه می زندد و به این ترتیب نقش روی قالب به پارچه منتقل می شود و با تکرار این عمل، کلیه قسمت هایی که باید رنگ مشکی درآید چاپ می شود مشکی در واقع نخستین رنگ قلمکار است شیوه استفاده از رنگ دوم (رنگ قرمز) هم درست مشابه رنگ مشکی است.
بعد از نقش زنی دو رنگ مشکی و قرمز و دو رنگ زرد و آبی پارچه ها را جهت تثبیت بیشتر رنگ ها بخار خشک می دهند و سپس آن ها جهت شور به رودخانه برده و عملیات صحرا کاری روی آن ها انجام می دهند.
نقوش قلمکار در ابتدا شامل گل و بوته و اسلیمی بود ولی بعدها در دوران قاجار تصاویر عشاق، مناظر تاریخی و تصویر حیوانات و... وارد قلمکار شدند.
انواع صنایع استان سمنان، محصولات قلمکار در استان شامل رومیزی، جانمازی، سفره، بقچه و... است.
از مراکز عمده قلمکار در استان سمنان در گذشته شهر سمنان و دامغان بوده و پس از ایجاد اولین کارخانه ریسندگی در سمنان این رشته که در این شهر به چیتگری معروف بوده منسوخ گردیده و هم اکنون دامغان با فعالیت در این زمینه همچنان به آموزش این رشته مشغول می باشد.

معرق چوب

واژه معرق در حقیقت مرقع است که از ریشه ی رقع یعنی تکه تکه است. معرق چوب به معنی گردآوردن تکه های کوچک رنگین با داشتن طرح از پیش تعیین شده به منظور ایجاد یک نقش واحد زیبا و با استفاده از رنگ های طبیعی چوب می باشد.
سرآغاز پیدایش هنر معرق چوب در ایران به طور کامل مشخص نیست و تاریخچه ی مستندی در دست نمی باشد برخی بر این عقیده اند که خاستگاه این هنر در هند بوده که به ایران را یافته ولی اکنون از صنایع دستی استان سمنان است.
ولیکن در ایران این هنر، ابتدا به صورت کاشی معرق در دوران حکومت ایلخانان مغول وجود داشته و به صورت نقش های هندسی و اسلیمی بوده که بعدها در دوران حکومت ایلخانان مغول وجود داشته و به صورت نقش های هندسی و اسلیمی بوده که بعدها در دوران حکومت قاجاریه با تاثیر از هنر اروپا این نقوش متحول گردیده و طرح های انسان و اشیا دیده می شود.
صنعت معرق کاری در قرن های 9- 10 ه.ق به منتهای پیشرفت خود رسید. در این دوره مراکز مهم معرق کاری شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، هرات، سمرقند و تبریز بودند. قرن ها بعد این هنر توسط استادانی همچون استاد حسین طاهر زاده، پرویز زابلی، احد رعنا، خلیل امامی و عباس شهمیرزادی در چوب نمایان شد.
شکل اولیه معرق بر روی چوب با آنچه که امروز انجام میگرد، تفاوت داشته است. هنر معرق بر چوب با آن چه که امروز انجام می گیرد، تفاوت داشته است. هنر معرق بر چوب به این نحو انجام می شده که ابتدا محل نقوش و طرح مورد نظر بر روی وسیله چوبی که می توانست یک در، یا سطح یک میز و یا تکیه گاه صندلی و... باشد با کارد کنده می شد، سپس چوب های اصلی را که قرار بود در طرح جایگزین گردد، در محل های کنده شده جای گذاری کرده و می کوبیدند، به طوریکه سطحی کاملا یکدست ایجاد گردد. بعدها استاد شهمیرزادی روش ساختن زمینه ای غیر از اشیا را ابداع کرد، یعنی کار معرق را بر روی زمینه چوب به صورت تابلوی امروزی انجام داد و پس از آن توسط استاد عزیزاویزانی، سبک زمینه مشکی با استفاده از مواد شیمیایی در معرق شکل گرفت. صدف و خاتم نیز توسط دو هنرمند دیگر به نام های محمد طاهر امامی و اکبر سرسری وارد کار معرق روی چوب گردید.
معرق چوب از صنایع دستی استان سمنان است که سابقه زیادی در این استان ندارد و در دوره معاصر رونق فراوانی پیدا کرده و مورد توجه و علاقه ی جوانان استان قرار گرفته، تنوع در طراحی و رنگ در این هنر از دلایل توجه جوانان به این هنر می باشد.
موارد مورد نیاز در معرق چوب:
انواع چوب ها در صنایع استان سمنان نظیر: آبنوس، گردو، عناب، گیگم، فوفل، عرعر و زبان گنجشک (ون) و...
استخوان که در انواع حیوانات مانند: شتر، اسب، گاو و... وجود دارد.
انواع خاتم مانند: خاتم ابری، بته جقه ای، شمسه و...
شاخ انواع حیوانات مانند: گاو، گاومیش، گوزن، کل، قوچ و...
صدف که در انواع مات و براق استفاده دارد
ورقه های فلزی مانند: مس، برنج، نقره، طلا و...
سایر مواد و مصالحی که در معرق از صنایع دستی استان سمنان مورد استفاده قرار می گیرد.
بتونه، پودر حمرا، پولیش، خمیر مشکی، تینر فوری، انواع چسب، خشک کن، انواع پلی استر و سیلر
اصلی ترین ابزاری که در معرق چوب استفاده می شوند عبارتنداز؛
کمان اره، چکش کوچک، میخ کش یا گاز انبر، (تیزک یا کارتر)، انواع سوهان های زبر و نرم، میخ سایه، پیشکار، گونیا و پیچ گشتی یا پرس دستی و...
طرح های مورد استفاده در معرق چوب که امروزه مورد استفاده قرار می گیرد عبارتنداز:
نقوش طبیعی گل و پرنده، نقوش ابنیه و آثار تاریخی، نقوش چهره و اندام، نقوش سنتی از قبیل اسلیمی و ختایی، نقوش نوشتاری و نقوش هندسی.
روش کار:
قبل از شروع کار معرق از صنایع استان سمنان می بایست طرح مورد نظر را انتخاب نموده سپس طرح را روی یک تخته سه لایی می چسبانند به طوریکه ابعاد تخته به اندازه طرح انتخاب شده باشد. سپس طرح را به قطعات نسبتا کوچک قابل نصب روی چوب های رنگی و نیز قابل گردش در کمان اره خرد می کنند. سپس آن ها را به یکدیگر چسبانده و بر روی کار قرار می دهند تا کل طرح نمایان گردد، سپس قطعات خرد شده را به وسیله میخ سایه به زیر کار متصل می کنند بعد از انجام مراحل فوق الگوی مورد نظر یا قطعات خرد شده را بر روی چوب های رنگی که بافت قشنگی دارند به وسیله چسب و میخ سایه می چسبانند پس از اتصال الگو برش اطراف آن را آغاز می کنند سپس قطعات بریده شده را پس از جدا نمودن همانند پازل بر روی زیر کار در جای خود قرار می دهند تا طرح اصلی بر روی کار کامل گردد. سپس آن را پرداخت و در نهایت به وسیله پلی استر و یا سیلر کیلر می پوشانند.
امروزه هنرمندان با تلفیق شیوه های نوینی را در زمینه معرق چوب و یا کولاژ ایجاد نموده اند.

منبت کاری

واژه منبت به معنای کنده کاری روی چوب است که نقش ها به صورت برجسته روی زمینه کار قرار می گیرد. این هنر در صنایع استان سمنان سابقه ای دیرینه دارد اما با توجه با بافت سلولزی و کم دوام چوب نسبت به عوامل جوی و حشرات، آثاری از چوب های منبت کاری شده دوره های پیش از اسلام در دست نیست. اما با استناد به آثار منبت کاری به جای مانده در دوره اسلامی همانند منبت روی صندوقچه مقابر امامزاده تاج الدین پرور، و امام زاده محمد بسطام و همچنین درهای مسجد جامع سمنان و مجموعه بایزید بسطام و همچنین درهای مسجد جامع سمنان و مجموعه بایزید بسطام و منابر مساجد، ستون ها و دره های کاخ ها و خانه های قدیم و... که از روزگاران قدیم به جای مانده دلیل خوبی بر گستردگی این هنر در زمان های مختلف از صنایع دستی استان سمنان دارد.
عمل منبت به نوعی کنده کاری به وسیله انواع مغار بر روی سطح چوب برای رسیدن به نقش برجسته بر اساس طرح مورد نظر گفته می شود. که در این کار عمدتا از چوب های گردو، گلابی، عناب، بقم، آبنوس، روسی و انواع چوب های جنگلی استفاده می شود. البته بسته به نوع کار و سبک منبت مورد نظر و کاربرد آن از انواع متفاوت چوب می توان استفاده کرد. اصلی ترین ابزارهای منبت کاری از برجسته ترین صنایع استان سمنان عبارتنداز: انواع چکش، انواع مغار، انواع گیره، سوهان و... که منبت با توجه به نوع ظرافت ابزار به کار گرفته به هفت دسته تقسیم می شود.
1) منبت چاقویی: این شیوه منبت به وسیله ابزار ظریف به نام چاقوی منبت اجرا می گردد و غالبا بر روی چوب هایی چون گلابی، شمشاد، نارنج، گردو، عناب و چنار انجام می گیرد. نقش به کار رفته در این سبک شامل نقوش سنتی ایران نظیر نقوش هندسی، ختایی، اسلیمی و مینیاتور و... می باشد.
2) منبت قالبسازی: منظور از قالب همان مهر یا قالب چاپ قلمکار است که ساخت آن در ایران سابقه طولانی دارد و معمولا با چوب گلابی ساخته می شود و نقوش به کار رفته بر روی آن عمدتا سنتی و گاها پرکار و دارای اجزای درشت می باشد.
3) منبت قلمزنی: منبت بسیار ریز و ظریفی است که به وسیله ابزارهایی باریک و در حد سوزن به روی چوب های خیلی فشرده انجام می شود.
4) منبت فرنگی: این شیوه در زمان قاجار از اروپا به ایران وارد شد و امروزه اکثر مبل سازها به این شیوه کار می کنند و از زیباترین صنایع استان سمنان هم قلمداد می شود.. نقوش مورد استفاده در این شیوه عمدتا نقوش انتزاعی خاص ب نام "برگ فرنگ" و "پیچک فرنگی" است و به وسیله انواع مغار بر روی چوب های گردو، افرا، راش و گاهی توسکا اجرا می شود.
5) منبت معرق: نوعی منبت الحاقی بر روی زیرساخت است که برای اجرای این روش ابتدا بر اساس طرح، قطعاتی از چوب های مختلف دور بری و سپس جداگانه منبت کاری می شوند و نهایتا طبق طرح مورد نظر در کنار هم بر روی زیرساخت چسبانیده می شوند.
6) منبت مشبک: این نوع منبت با شبکه بری همراه است، معمولا برای اجرای این شیوه ابتدا طرح را برروی زیر ساخت منتقل می نمایند. سپس برخی یا همه زمینه را بریده و خارج می نمایند تا کار مشبک شود. آن گاه بر روی قسمت برجسته متن شروع به کنده کاری می کنند.
7) نوعی منبت درشت است که اجرای کار و زیر رو اندازی و روسازی خفیف دارد، این منبت با تیشه نجاری و بدون پرداخت و ریزه کاری صورت می گیرد.
از منبت برای ساخت انواع محصولات کاربردی میز، صندلی، مبلمان و تابلوهای تزیینی و... به کار می رود. هم اکنون در صنایع استان سمنان منبت کاری در شهرهای مختلف سمنان، شاهرود، گرمسار، دامغان، تویه، رواج دارد و بیشترین تولید در استان مربوط به ده ملا شاهرود و تویه دامغان می باشد.

ساز سازی

ساز از جذاب ترین صنایع استان سمنان، وسیله ای برای بیان و اجرای موسیقی، و به عبارتی هر وسیله ای که بتواند صوت موسیقیایی به مفهوم عام تولید کند "ساز" نامیده می شود.
قدیمی ترین سند بدست آمده در مورد موسیقی پیش از اسلام، یک فنجان برنز کنده کاری شده مربوط به دوره ایلامی است که از حفاری های منطقه لرستان به دست آمده و عده ای را در حال نواختن یک چنگ و دایره در آئین مذهبی یا درباری نشان می دهد. البته نقش برجسته ها و نگاره های برجسته دیگری از دوره ای پیش از اسلام بدست آمده که موسیقیدانان بابلی را به همراه سازهایشان به تصویر کشیده که هم اکنون در موزه های بزرگ دنیا موجود است.
طبق مدارک به دست آمده از دوره های قاجار، ابداع سازهای جدید از اواخر دوره صفویه و با تحول در سیستم ساز سازی اتفاق افتاده است و در زمان قاجار تحول قابل ملاحظه ای می یابد به طوریکه به فرمان ناصر الدین شاه قاجار دارالصنایعی برای گردآوری همه صنعتگران برجسته به منظور ساخت و ساز و بازاریابی ان بنا گردید. که بنیان گذار مکتب جدیدی در موسیقی و ساز سازی گردید و تا زمان حال ادامه پیدا کرده است.
وجود علاقه و همت هنرمندان این استان توانسته با توجه به کمی سابقه رشته سازسازی که در گذشته فقط محدود به ساخت نی به علت عشایری بودن مناطقی از استان و ساخت تنبکهای حلبی برای مراسم آئینی و خانوادگی می شده، این رشته را فعال ساخته و از سال های 1356 که تعدادی از هنرمندان برای ادامه تحصیل به پایتخت نقل مکان کردند، ساخت ساز به طور حرفه ای توسط هنرمندان آغاز گردیده و هم اکنون تعدادی گارگاه فعال به همراه آموزشگاه در این استان توانسته هنرجویان و علاقه مندان بسیاری را به طرف این صنایع استان سمنان جذب نماید به طوری که آثار این صنعتگران هنرمند توانسته در بین اساتید کشور مورد توجه قرار بگیرد و در این بین ساخت ساز برای کودکان نیز توسط هنرمندان سمنانی مورد توجه ویژه قرار گرفته همچنان در سطح حرفه ای انجام می پذیرد.
سازهایی که در صنایع استان سمنان شناخته می شود، عموما شامل سه تار، تار، سنتور و کمانچه می باشد. عمده چوب های مورد استفاده در ساز سازی شامل: گردو، توت، چنار و... می باشد.

لاک تراشی

لاک تراشی در مناطق روستایی و جنگلی مورد توجه پیشه وران و هنرمندان بوده و انواع سازه های آن بر اساس نیاز زندگی روزمره رشد یافته است. روستاییان ساکن مناطق جنگلی در گذشته بیشترین نیازهای خود را از چوب تهیه می کردند و در ساخت لوازم چوبی از مهارت خوبی برخوردار بودند. استادکاران با استفاده از ریشه و تنه درختان بدون بهره گیری از ابزار کار امروزی ظروف چوبی مانند آخوردام- کنگیر- ظروف تهیه خمیر- قاشق- ملاقه تولید می کردند. هنر لاک تراشی یک کار ابتکاری در بین صنایع استان سمنان است.
اولین دست ساخته های انسان برای رفع نیازهای زندگی از جنس چوب بوده، حتی قبل از این که تکنیک پخت سفال را تجربه کرده باشد. چه بسا امروزه با وجود ابزار و وسایل متنوع ساخته شده از موادی مانند: پلاستیک، فلز و... هنوز هم هنر لاک تراشی در زندگی این مردم حضور خود را تا حد زیادی حفظ کرده، اما به دلیل اینکه چوب به طور طبیعی عمر زیادی نداشته و به مرور زمان و در اثر عوامل طبیعی تخریب و تجزیه می شود.
ابزار کار
برای شروع کار لاک تراشی چوب از صنایع استان سمنان انتخاب شده نیاز به آماده سازی خاصی نداشته و پس از جداسازی از تنه یا ریشه درخت آماده کار خواهد بود اما بهتر است که چند روزی در سایه بماند تا مقداری از رطوبت اولیه را از دست بدهد و اگر چوبی که برای کار انتخاب شد خشک شده باشد قبل از شروع کار باید مدتی در داخل آب خیسانده شود.
ابزاری که در کار لاک تراشی مورد استفاده قرار می گیرند به چند گروه تقسیم می شوند: ابزار مربوط به برش، ابزار مربوط به سوراخ کردن و ابزار جانبی. اما در حال حاضر تنها دو یا سه هنرمند لاک تراش در استان سمنان زندگی می کنند.