غنا و موسیقی از منظر روایات(۱)

تواتر روایات
 

علاوه بر روایاتی که در تفسیر آیات وارد شده احادیث بسیاری نیز به صورت مستقل در کتاب های شیعه و سنی از پیشوایان معصوم (ع) درباره غنا (خوانندگی ) و موسیقی (نوازندگی) نقل شده است که تعداد روایات از کثرت به حد تواتر رسیده است.

مفهوم «تواتر»
 

تواتر در لغت به معنای پشت سر هم آمدن چند چیز با فاصله اندک می باشد، (1) و در اصطلاح علم الحدیث؛ خبر متواتر آن است که به وسیله راویان بسیاری نقل شود به حدی که اتفاق آنان بر دروغ یا اشتباه ممکن نباشد، در نتیجه موجب حصول علم به مضمون آن گردد.(2)

اقسام متواتر
 

خبر متواتر، به لفظی، معنوی و اجمالی تقسیم شده است:
1. متواتر لفظی روایتی است که در همه ی نقل ها با الفاظ مخصوص نقل شود و عبارت آن تغییر نکند. مثل حدیث «انما الاعمال بالنیات»« و «من کنت مولاه فعلی مولاه».
2. متواتر معنوی آن است، که الفاظ روایت ها متفاوت باشد، ولی در دلالت به یک مطلب مشترک متفق باشند. مثل شجاعت امیرمؤمنان علی (ع) که در روایت های مختلف با الفاظ گوناگون به تواتر رسیده است.
3. متواتر اجمالی، یعنی از چند حدیثی که درباره یک موضوع رسیده است، علم به صحت یکی از آنها به طور غیر معین حاصل شود. به عنوان مثال، روایاتی که درباره حجیت خبر واحد رسیده، اگر چه ممکن است تک تک آنها قابل خدشه باشد، ولی اجمالاً می توان از مجموع آنها حجیت خبر واحدی که ناقل آن عادل، امامی و ضابط باشد، استفاده کرد.(3)
تواتر روایات دال بر حرمت عنا و موسیقی از نوع تواتر معنوی یا اجمالی می باشد.

مدعیان تواتر روایات در حرمت غنا و موسیقی
 

تعداد کثیری از فقهای شیعه به تواتر روایات دال بر حرمت غنا و موسیقی تصریح کرده اند، که اسامی برخی از آنان را با اشاره به عبارتشان بدون ترجمه (جز در موارد خاص) ذکر
می کنیم:
1. فخر المحققین(قدس سره) ( محمد بن حسن حلی متوفای 771 هـ. ق) پس از نقل روایت دال بر جواز غنا در عروسی، جانب حرمت را تقویت کرده و می فرماید: «لان هذه الروایه من الآحاد، فلا یعارض الدلیل المانع لتواتره».(4)
2. صاحب جواهر (شیخ محمد حسن نجفی متوفای 1266 هـ. ق) پس از اشاره به حرمت غنا و اجماع فقها بر آن می نویسد: «و السنه متواتره فیه».(5)
3. سید علی طباطبائیی صاحب ریاض (قدس سره) ( 1231 هـ. ق) پس از اشاره به حرمت غنا می نویسد: «و بالجمله: النصوص فی ذلک کادت تبلغ التواتر».(6)
4. محقق سبزواری (محمد باقر بن محمد مؤمن متوفای 1090 هـ. ق) در بیان شرایط شاهد پس از اشاره به حرمت غنا می نویسد: «و الآخبار فی هذا الباب من طریقنا یکاد یبلغ حد التواتر».(7)
در رساله فی تحریم الغناء نیز می نویسد: «و أوضح الحجج الأخبار المستفیضه، بل المتواتره من طرق العامه و الخاصه».(8)
5. صاحب مفتاح الکرامه (قدس سره) (سید محمد جواد حسینی آملی متوفای 1226 هـ. ق) پس از اشاره به نظریه مشهور فقهای شیعه مبنی بر حرمت غنا مطلقاً، حتی در عروسی و... می نویسد: «و حجتهم علیه تواتر الاخبار بالمنع».(9)
6. شیخ حر عاملی (قدس سره) ( محمد بن حسن متوفای 1104 هـ. ق) در رساله فی الغناء پس از نقل چند حدیث درباره غنا می نویسد: « و قد تبین من الأحادیث المذکوره تحریم الغناء و عرفت کثره الادله و تواتر النصوص و تعاضدها».(10)
7. میرزای قمی (قدس سره) (ابوالقاسم بن محمد حسن گیلانی متوفای 1231 هـ. ق) در رساله فی تحقیق الغناء می نویسد: «ویدل علیه الآیات و الآخبار المستفیضه التی لایبعد ادعاء تواترها». (11)
8. ملا محمد مهدی استرآبادی (قدس سره) (متوفای 1259 هـ. ق) در نجم المؤمن، در پاسخ سؤالی می نویسد: «قریب سیصد حدیث صریح است در تحریم غنا. پس این حکم به خبر متواتر ثابت خواهد بود و در تواتر، صحت سند و توثیق راویان ضرور نیست، بلکه معیار، حصول علم است».(12)
9. سید محمود بن عبدالعظیم (قدس سره ) (متوفای 1315 هـ. ق): « الاخبار المانعه المدعی تواترها».(13)
10. میرزا عبدالغفار حسینی تویسرکانی (قدس سره) ( 1319) پس از نقل چند روای در حرمت غنا می نویسد: «الی غیر ذلک من الأخبار الکثیره المستفیضه، بل المتواتره مغنی».(14)
11. ملا حبیب الله شریف کاشانی (قدس سره ) (1262 - 1340 هـ. ق) در بیان دلایل حرمت غنا می نویسد: « یدل علی هذا الحکم: مضافاً الی الاجماع بل الضروره و شهاده العقل بقبح ما سخط الولی- الکتاب و السنه المتواتره».(15)
دلیل این حکم (حرمت غنا ): علاوه بر اجماع علما، بلکه ضرورت دین و علاوه بر دلالت عقل بر زشتی هر عملی که موجب غضب مولا شود، آیات قرآن و روایات متواتر است.
12. آیه الله سید احمد خوانساری (قدس سره) (متوفای 1405 هـ. ق) در آغاز مبحث غنا می نویسد: «و اما الغناء فلا خلاف فی حرمتها، والأخبار بها مستفیضه، بل ادعی تواترها». (16)
13. امام خمینی (قدس سره) (رحلت 1409 هـ . ق) در بیان حکم غنا می نویسد: « و اما حکمه، فقد وردت روایات مستفیضه او متواتره علی حرمته». (17)
14. آیه الله خویی (قدس سره) ( متوفای 1413 هـ. ق) پس از حکم به حرمت خرید و فروش آلات موسیقی می نویسد: « ان الروایات قد تواترت من طرقنا، و من طرق العامه علی حرمه الانتفاع بآله اللهو فی الملاهی و المعازف».(18)
در حرمت استعمال آلات موسیقی، از طریق شیعه و سنی، روایات متواتر رسیده است.
15. آیه الله ناصر مکارم شیرازی مدظله پس از نقل شش دسته از روایات غنا می نویسد: «فهذه اربعون حدیثاً، فیها صحاح و غیرها، و دلالتها علی المطلوب قویه، لاسیما بعد ضم بعضها ببعض، کما ان سندها متواتره و علیه عمل الاصحاب به؛ (19) این چهل حدیث که در میان آنها صحیح و غیر صحیح وجود دارد، دلالت قوی بر مطلوب (حرمت غنا) دارد، به ویژه اگر روایات به هم دیگر ضمیمه گردد. هم چنین این روایت ها از نظر سند نیز به حد تواتر رسیده و علمای شیعه براساس آن فتوا داده اند.»
16. آقای علی حسینی مدظله در کتاب الغناء پس از نقل روایات می نویسد: « و کان فیها ما هو تام من ناحیه السند، بل انها مجموعها تشکل التواتر الاجمالی علی حرمه الغناء». (20)
همو در کتاب الموسیقی، نیز پس از نقل 61 روایت در حرمت موسیقی و بررسی سند و دلالت آنها می نویسد:
«و علی کل فانها بمجموعها تشکل التواتر الاجمالی علی الخطر و المنع فی الجمله، و هذا مما لایمکن انکاره؛ (21) در هر صورت، مجموع اینها ( 61 روایت) تواتر اجمالی تشکیل می دهد بر محظور و ممنوع بودن موسیقی فی الجمله و کسی نمی تواند این را انکار کند.»
اینک پس از اثبات تواتر روایات در حرمت غنا و موسیقی، روایت های یاد شده به چند دسته تقسیم می شوند:

دسته بندی روایات
 

مجموع روایات درباره ی غنا و موسیقی به پنج دسته تقسیم شده و از هر دسته، چند روایت را به عنوان نمونه نقل می کنیم:
اول: روایات در ممنوعیت غنا و آواز خوانی.
دوم: روایات در مذموم بودن موسیقی و ممنوعیت آلات آن.
سوم: روایات در نکوهش شخص خواننده و نوازنده.
چهارم: روایات در ممنوعیت گوش دادن به غنا و موسیقی.
پنجم: روایات در پرهیز از غنا و موسیقی و پاداش اخروی آن.

1. روایات در ممنوعیت غنا و خوانندگی
 

در روایات اسلامی، درباره غنا و خانه ای که در آن، غنا و آواز خوانی صورت گیرد، تعبیرهای تندی از قبیل بدترین صدا، خبیث ترین موجودات و... دیده می شود که به برخی از آنها اشاره می شود:

عامل نفاق و فقر
 

1. به سند «حسن» روایت شده که حسن بن هارون می گوید: شنیدم که امام صادق (ع) می فرمود:
الغناء یورث النفاق، و یعقب الفقر؛
غنا، موجب نفاق و دورویی می گردد و فقر و نیازمندی به دنبال می آورد.(22)

بدترین صدا
 

2. از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود:
شر الاصوات الغناء؛ غناء بدترین صداهاست.(23)

لانه نفاق
 

3. در روایت ابی اسامه (زید بن یونس شحام ) از امام صادق (ع) آمده است که فرمود:
الغناء عش النفاق؛ غنا و آوازخوانی، لانه ی نفاق است.(24)

مقدمه بلاهای خطرناک و...
 

4. در حدیث «صحیح» زید بن یونس شحام از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود:
بیت الغناء لاتؤمن فیه الفجیعه، و لا تجاب فیه الدعوه، و لا یدخله الملک؛
خانه ای که محل غنا و آوازخوانی باشد از بلاهای خطرناک ایمن نمی باشد، در آن جا دعا مستجاب نمی شود و فرشتگان رحمت به آن خانه وارد نمی شوند.(25)

مقدمه ی زنا
 

5. از رسول گرامی اسلام (ص) روایت شده است که فرمود:
الغناء رقیه الزنی؛ غنا افسون و مقدمه زناست.(26)

خبیث ترین موجودات
 

6. از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود:
مجلس الغناء مجلس لاینظر الله عز وجل الی اهله، و الغناء اخبث ما خلق الله تعالی، یورث النفاق و یعقب الفقر؛
مجلس غنا، مجلسی است که خدای تعالی به اهل آن نظر رحمت نمی کند، غنا پلیدتر از همه ی مخلوقات است، غنا باعث نفاق و مقدمه فقر می گردد.(27)

غنا از امور باطل
 

7. در روایتی آمده است که مردی از امام باقر (ع) درباره غنا سؤال کرد ؟ امام فرمود:
ویحک ! اذا فرق الله بین الحق و الباطل، این تری الغناء یکون ؟؛
وای برتو ! هرگاه خداوند امور حق و باطل را از هم دیگر جدا فرماید، به نظر تو «غناء» در کجا قرار می گیرد؟
عرض کرد: مع الباطل والله، جعلت فداک؛ فدایت شوم، قطعاً ! «غناء» در طرف باطل قرار می گیرد.
امام فرمود:
ففی هذا ما یکفیک؛ همین که می دانی غناء از امور باطل است برای تو کافی است که از آن دوری کنی.(28)
8. در حدیث صحیح ریان بن صلب می گوید:
روزی در خراسان به امام رضا (ع) عرض کردم: عباسی (هشام بن ابراهیم) از شما نقل می کند که غناء را مجاز فرموده اید؟!
امام فرمود:
کذب الزندیق....؛ آن کافر دروغ گفته است، او درباره «غناء» از من سؤال کرد و من سخن جدم امام باقر (ع) را برای او گفتم (همان حدیث فوق را نقل کرد ) سپس فرمود: سخن من بر او همین بود: فهکذا کان قولی له.(29)
از این دو حدیث استفاده می شود که «غناء» در زمره ی کارهای باطل و مبغوض شارع مقدس اسلام است.
مجلسی اولی، از رجال کشی نقل کرده که، هشام بن ابراهیم از بنی عباس نبود، بلکه از روی ترس، خود را به بنی عباس منتسب می کرد، از این جهت، به «عباسی» معروف شده بود.(30)

مقدمه ی نفاق
 

9. از حضرت رسول (ص) روایت شده که فرمود:
الغناء ینبت النفاق فی القلب، کما ینبت الماء البقل؛
همان گونه که آب سبزه را می رویاند، غنا نیز نفاق را در قلب می رویاند.(31 )
10. در روایت دیگر از امام باقر (ع) می خوانیم:
الغناء ینبت النفاق فی القلب، کما ینبت النخل الطلع؛
غناء، نفاق را در دل می روایند، هم چنان که درخت، شکوفه در می آورد.(32)
11. از پیامبر (ص) روایت شده است:
الغناء و اللهو ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماء العشب، والذی نفسی بیده؛ ان القرآن و الذکر لینبتان الایمان فی القلب، کما ینبت الماء العشب؛
آوازخوانی و لهو (موسیقی )، نفاق را در دل می رویاند همان گونه که آب گیاه را می رویاند، سوگند به خدایی که جانم در دست قدرت اوست؛ تلاوت قرآن و یاد خدا نیز ایمان را در دل می رویاند همان گونه که آب گیاه را.(33)

نهی از نزدیک شدن به قمار و غنا
 

12. در حدیث ابو ربیع شامی از امام صادق (ع) آمده است:
سئل عن الشطرنج والنرد ؟ فقال: « لا تقربوهما» قلت: فالغناء ؟ قال؛ «لا خیر فیه لاتقربه»؛
از امام صادق (ع) درباره نرد و شطرنج سؤال شد. فرمود: به آنها نزدیک نشوید. من عرض کردم: غنا چگونه است ؟ فرمود: به آن نزدیک نشو که خیر در آن نیست.(34)
13. هم چنین در حدیث دیگری، راوی می گوید: در مجلس امام صادق (ع) بودم، شخصی درباره غنا سؤالی کرد. امام فرمود:
لاتدخلوا بیوتاً الله معرض عن اهلها؛
به خانه هایی که خداوند از اهل آنها دور گردان است، داخل نشوید.(35)
این تعابیری که در این روایت ها آمده که: « به غنا نزدیک نشو»، «به خانه غنا داخل نشوید» و... کنایه از این است که، انسان باید در پرهیز از غنا و موسیقی احتیاط را مراعات نماید؛ یعنی نه تنها خوانندگی و نوازندگی نکند و به آن گوش ندهد، بلکه به جاهایی که این گونه کارها انجام می گیرد نزدیک نشود.

پی نوشت ها :
 

1- مفردات راغب و مجمع البحرین، واژه «وتر».
2. مدیر شانه چی، علم الحدیث، ص 144؛ مدیر شانه چی، درایه الحدیث، ص 33؛ مظفر، المنطق، ص 319.
3. سبحانی، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، ص 31- 34؛ علم الحدیث و درایه الحدیث.
4. ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، ج 1، ص 405.
5. جواهر الکلام، ج 22، ص 44.
6. ریاض المسائل، ج 8، ص 156.
7. کفایه الاحکام، ص 280، کتاب الشهادات.
8. میراث فقهی 1، ج 1، ص 19.
9. مفتاح الکرامه، ج 4، ص 53.
10. میراث فقهی 1، ج 1، ص 155؛ رساله فی الغناء، ص 47.
11. میراث فقهی 1، ج 1، ص 708.
12. همان، ج 3، ص 1748.
13. همان، ج 2، ص 848.
14. همان، ص 954؛ رساله فی الغناء.
15. ذریعه الاستغناء فی تحقیق مسأله الغناء، ص 81.
16. جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج 3، ص 15.
17. المکاسب المحرمه، ج 1، ص 202.
18. مصباح الفقاهه، ج 1، ص 155.
19. انوار الفقاهه، (کتاب التجاره)، ص 321.
20. ص 108.
21. ص 117.
22. وسائل الشیعه، ج 17، ص 309؛ ابواب ما یکتسب به، باب 99، حدیث 22616 ( 23). همه رجال سند این حدیث توثیق شده اند. جز مهران بن محمد و حسن بن هارون که توثیق نشده اند، ولی ممدوح بودن آنها را می توان از قراین استفاده کرد. به همین جهت، سند حدیث را به عنوان «حسن» معرفی کردیم.
23. همان، حدیث 22615 (22).
24. همان، حدیث 22603 ( 10).
25.همان، ص 309، حدیث 22594 (1).
26. جامع احادیث الشیعه، ج 22، ص 234، ابواب ما یکتسب به، باب 19، حدیث 31943 ( 26).
27. همان، حدیث 31934 ( 17).
28. دعائم الاسلام، ج 2، ص 207، حدیث 758.
29. قرب الاسناد، ص 342، حدیث 1250؛ عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص 14، حدیث 32؛ وسائل الشیعه، ج 17، ص 306، ابواب ما یکتسب به، باب 99، حدیث 13و 14، با اختلاف جزئی در عبارت.
30. روضه المتقین، ج 10، ص 159.
31. جامع احادیث الشیعه، ج 22، ص 234، ابواب ما یکتسب به، باب 19، حدیث 31940 ( 23).
32. همان، حدیث 31939(22).
33. کنز العمال، ج 15، ص 221، حدیث 40670.
34. وسائل الشیعه، ج 17، ص 320، ابواب ما یکتسب به، باب 102، حدیث 22655 (10).
35. همان، ص 321؛ حدیث 22605 (12).
 

منبع: موسیقی وغنا از دیدگاه اسلام.