صحیفه سجادیه کامله، اُخت القرآن

صحیفه سجادیه مجموعه دعاها و مناجات های خالصانه امام سجاد علیه السلام است که به صورت یک معجزه کلامی و علمی در اختیار ما قرار گرفته است

صحیفه سجادیه مجموعه دعاها و مناجات های خالصانه امام سجاد علیه السلام است که به صورت یک معجزه کلامی و علمی در اختیار ما قرار گرفته است. این کتاب از شهرت بسیاری در بین شیعیان برخوردار است و کمتر کسی است که با آن آشنایی نداشته باشد. اما غالب افراد نمی دانند که صحیفه کامله فقط بخشی از ادعیه حضرت سجاد علیه السلام را دربردارد و ادعیه بسیاری وجود دارند که از ایشان نقل شده اند ولی در صحیفه سجادیه وارد نشده اند. این مسئله باعث شده است که عده ای از علماء و دانشمندان شیعه در دوره های بعدی به تهیه مستدرکات صحیفه کامله اقدام نمایند و این امر موجب شد چندین صحیفه مستقل تدوین و در اختیار جامعه قرار گیرد.

متأسفانه این کتب کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، و شاید خیلی از اهل تحقیق هم از همه ی آنها مطلع نباشند. در ادامه به معرفی مختصر این صحیفه ها خواهیم پرداخت:

صحیفه سجادیه کامله

همان صحیفه مشهوره است که در نسخ موجوده دارای پنجاه و چهار دعاء می باشد. لکن در «اعیان الشیعه» تعداد ان شصت و یک عدد ذکر شده است.[1]که در بعضی از نسخه ها هفت دعاء به عنوان ملحقات آورده شده.[2]که احتمالا مرحوم «سید محسن امین عاملی» آنها را جزو صحیفه می دانستند. البته راوی صحیفه (متوکل بن هارون) در مقدمه صحیفه می گوید که این دعاها هفتاد و پنج باب بوده و یازده باب ان از من ساقط شده و شصت و چهار باب را حفظ کرده ام.[3] معلوم می شود از این که حفظ کرده بود نیز ده دعاء از دست رفته و اکنون پنجاه و چهار دعاء باقیمانده است.

وجه تسمیه صحیفه کامله

– آنکه از صحیفه دیگر که نزد زیدی ها می باشد و نصف این صحیفه است، بیشتر و کامل تر است.

– مجموعه ی کاملی از حاجات بندگان به درگاه الهی در ان وجود دارد.

– هر کس ان را بخواند به کمال مطلوب خود می رسد. زیرا در انشاء آن، نهایت کمال قدرت علمی و ادبی به کار رفته است.

امتیاز خاص صحیفه کامله

یکی از امتیازات خاص این صحیفه شریفه، داشتن سند تا پنجاه و شش هزار و صد سند می باشد که مرحوم علامه محمد تقی مجلسی بیان کرده است.[4] بالاتر آنکه مورد توجه امامان بعد از امام سجاد علیه السلام نیز بوده است. به طوری که امام هادی علیه السلام ان را از پدرانش نقل فرمودند.[5]و مهم تر آنکه حضرت ان را بر فرزندش امام باقر علیه السلام املاء کردند و امام صادق علیه السلام نیز در آنجا حضور داشتند.[6]که این امور در غیر قرآن مجید بی نظیر است. و نیز علامه محمد تقی مجلسی می گوید در حالت مکاشفه، حضرت بقیه الله الاعظم (عج) این کتاب را به او معرفی می کند و از ان زمان ایشان اقدام به نشر ان در سطح وسیع در آفاق و بخصوص در اصفهان می نماید.[7]

صحیفه ثانیه

پس از حدود هزار سال از نشر صحیفه کامله، مرحوم شیخ حر عاملی صاحب کتاب بی نظیر وسائل الشیعه تصمیم می گیرد دعاهای دیگر امام سجاد علیه السلام را جمع آوری و در صحیفه مستقله ای تنظیم و ارائه دهد.

وی در سال 1053 ق. این مجموعه را تحت عنوان «صحیفه ثانیه» به پایان می رساند. در این صحیفه تعداد هفتاد و شش دعاء آورده شده است که بیست و یک دعاء بر صحیفه کامله افزوده است.

گویا قصد ایشان ان بود که ادعیه ساقط شده در صحیفه کامله را ارائه دهد. زیرا همانگونه که در مقدمه صحیفه کامله آمده است، دعاهای حضرت هفتاد و پنج باب بوده و راوی می گوید یازده عدد از دعاها را از دست داده و شصت و چهار دعا را حفظ و نگهداری کرده است.[8] لکن در نسخ مشهوره پنجاه و چهار دعاء وجود دارد. معلوم می شود که در نسخ متداوله تعداد بیست و یک دعاء از دست رفته است و شیخ حر عاملی به احتمال آنکه همان دعاهای ساقط شده باشد، همین عدد را افزوده است. به قول افندی (رض)، این صحیفه شریفه به صورت یک صحیفه علی حده همچون صحیفه کامله در بین مردم خصوصا در خراسان و اطراف ان شایع شد.[9]

صحیفه ثانیه دیگر

به گفته صاحب «ریاض العلماء» مرحوم افندی، شخص دیگری بر شیخ حر عاملی در این امر سبقت گرفت و صحیفه ثانیه ای نوشت.[10] شیخ آقا بزرگ نیز می گوید: «بعضی از افاضل معاصر به من اطلاع دادند که صحیفه ثانیه جمع شده آقای شیخ محمد بن علی الحرفوشی، معاصر شیخ حر عاملی است و چهار سال قبل از ایشان وفات یافته است.» سپس می گوید: «پس صحیفه شیخ حر عاملی، سومین صحیفه می باشد.»[11]

صحیفه ثالثه

بعد از حدود هفتاد سال از اقدام شیخ حر عاملی، عالم بزرگ دیگری به نام «فاضل افندی» صاحب کتاب «ریاض العلماء» با تحقیق وسیع متوجه می شود که این راه ناتمام است و ادعای شیخ حر عاملی که فرموده بود همه ادعیه باقیمانده را جمع آوری کرده است، غیر قابل قبول است.[12] و برای تکمیل این امر، صحیفه دیگری بنام «الدر المنظومه المأثوره فی جمع لئالی ادعیه السجادیه المشهوره» که همان صحیفه ثالثه باشد را نوشته است.

ایشان معتقد است که هرگز نمی شود مدعی شد که همه دعاها گردآوری شده است، زیرا اکثر کتب دعاء و اعمال، به خصوص از روایات قدماء أصحاب تلف شد و از بین رفته است و لکن می گوید نهایت تلاش و کوشش را بکار بردم تا آنچه موجود است را بدست آورم.[13]

امتیاز این صحیفه

از امتیازات این صحیفه ان است که هر دعائی را ذکر می کند، سند و مکان دریافت ان را نیز بیان می کند. برخلاف صحیفه ثانیه مذکوره که همه دعاهای افزوده ان مرسل است. همچنین ایشان ابتداء تمام دعاهای «صحیفه ثانیه» را با سند می آورد سپس سی و شش دعائی را که با تحقیق خود به دست آورده است را با سند بیان می کند.

صحیفه رابعه

این صحیفه از میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل است که در ان هفتاد و هفت دعاء آمده است که غیر از دعاهای موجود در صحائف گذشته می باشد. ایشان نیز همه دعاها را با سند ذکر می کند به جز تعدادی که از کتب معتبره آورده است.[14] ایشان گردآوری این صحیفه را در سال 1299 ق. به پایان رسانده است.

صحیفه خامسه

پنجمین صحیفه متعلق به «سید محسن امین عاملی» صاحب کتاب «اعیان الشیعه» می باشد که در ان صد و هشتاد و دو دعاء موجود است و حاوی صحیفه ثالثه و رابعه و دعاهای افزوده می باشد که ان را در تاریخ 323 ق. گرد آوری نموده است.

صحیفه سادسه

این صحیفه از «شیخ محمد صالح مازندرانی حائری» است و به صورت مخلوطی از دعاهای صحیفه مذکور می باشد.البته هنوز اثر چاپی ان دیده نشده است.

صحیفه سابعه

این صحیفه اثر «بیرجندی» است که شیخ آقا بزرگ فرمودند: «لم نعثر علی شی ء من ذلک».[15]

صحائف دیگر

جناب عمادزاده سه صحیفه دیگر غیر از هفت صحیفه مذکور معرفی کرده است که نگارنده در این تحقیق و بررسی از آنها اثری و اسمی ندیده است. ممکن است کاری تحقیقی از قبیل شرح و حاشیه و توضیح برای صحیفه باشند و ایشان آنها را بنام صحیفه در جمع سایر صحائف ذکر نموده باشد. ان سه صحیفه عبارت است از:

– صحیفه ای از صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه شیخ هادی ابن شیخ عباس آل کاشف الغطاء نجفی.

– صحیفه ای از علامه حاجی میرزا سید علی حسینی مرعشی.

– صحیفه ای از شیخ محمد بن مظفر مشهور به تقی زیاد آبادی قزوینی از شاگردان شیخ بهائی با نقل از آقای مرعشی که نسخه ای از ان نزد ایشان موجود بوده است.[16] البته ایشان برای دو صحیفه اول هیچ گونه آدرس و مشخصات چاپی یا خطی ذکر نکرده است و صحیفه سادسه از صحائف سبعه را نیز با وجود آنکه در منابع دیگر همچون الذریعه از ان یاد شده است را ذکر نمی کند.

صحیفه جامعه

جای بسی شکر و سپاس است که از تمام این صحائف و ادعیه مذکوره، هر آنچه که در دست بوده است توسط مؤسسه ارزشمند امام المهدی علیه السلام به سرپرستی محقق ارجمند جناب آقای ابطحی و با همت بلند ایشان در یک مجموعه بنام «الصحیفه السجادیه جامعه» بصورت نفیس چاپ شده است که دارای فهرست های مختلف است که استفاده از ادعیه را آسانتر و بهره ان را بیشتر نموده است ودارای دویست و هفتاد دعاء از مجموع این صحائف می باشد. و همین مجموعه نفیس، اولین وسیله آشنائی نگارنده با این گنجینه های الهی از صحائف سبعه شده است.

صحائف سایر ائمه علیهم السلام

همچنین مؤسسه مذکور صحائف متعدد دیگری از انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام عرضه داشته است. علاوه بر این آستان قدس رضوی «موسوعه ادعیه مأثوره» را در اختیار جامعه اسلامی گذاشته است.

صحائف چاپ شده

صحیفه های ثانیه و ثالثه و رابعه و خامسه هر یک جداگانه به چاپ رسیده اند و در بعضی از کتابخانه های بزرگ من جمله کتابخانه بزرگ امیرالمؤمنین علیه السلام در شهر اصفهان موجود می باشند.

سند و اعتبار این ادعیه

مرحوم سید محسن امین عاملی می فرماید: «اکثر این دعاها از کتب معتبره و معتمده می باشند و همچنین شواهدی قوی از قبیل بلاغت الفاظ و علو مضامین بر صحت انتساب ان به امام زین العابدین علیه السلام وجود دارد.» لکن ایشان در ادامه می گوید: «بعضی از این ادعیه به این درجه نیستند و در نفس نسبت به ان چیزی هست همانگونه که بر فرد ناقد و بصیر روشن است ولی چون یقین بر عدم صحت نداشتم، عذری بر ترک ان نبود، پس ثبت کردم و مسئولیت آنرا بر عهده ناقلش گذاردم.»

گر چه مسائل سهل است (مسئولیت آور نیست) زیرا حکم شرعی بر این امر مترتب نیست و می توان به امید رجاء و ثواب ان را قرائت کرد و سپس یادآوری می کند که تعدادی از اشعار به ان حضرت منسوب است که قابل قبول نیست زیرا فساد قطعی بخاطر الفاظ دارد. همانند شعری که در صحیفه رابعه از خط بعضی از علماء نقل شده است: ألم تسمع بفضلک….[17]

جایگاه این ادعیه نزد اهل سنت

در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در بخش ادعیه مأثوره عمدتا از دعاهای امام سجاد علیه السلام آورده است و از غیر ایشان بسیار کم است.[18] همچنین در احقاق الحق، قاضی نور الله تستری، دعاهای زیادی از منابع مختلف اهل سنت نقل نموده[19]که معلوم می شود این دعاها نزد اهل سنت نیز مشهور و مورد توجه می باشند. برخی از این ادعیه، همان دعاهای صحیفه کامله هستند. میرزا حسین نوری (قدس سره) درباره یکی از دعاهای صحیفه رابعه می گوید: «تعدادی از این ادعیه جزء تتمه همان ادعیه صحیفه کامله یا بخشی از همان دعاها می باشند و تعدادی نیز عین همان دعاها هستند و فقط تغییراتی در عبارات دارند، نه آنکه دعای مستقلی باشند. لکن جهت ضبط و حفظ کلمات، آنرا به طور مستقل ذکر نموده ام.» گر چه جناب آقای ابطحی معتقدند که کلیه دعاهای منسوب به امام زین العابدین علیه السلام را در صحیفه جامعه گردآوری و ارائه نموده اند و می فرمایند در طول مدت چهارده سال تحقیق دعای دیگری نیافتیم که به این مجموعه اضافه کنیم، لکن همانطور که گفته شد، صحیفه سادسه از مرحوم ملا صالح مازندرانی حائری مخطوطه می باشد و هنوز اثر چاپی ان دیده نشده است و اثری هم از صحیفه سابعه، گردآوری شده توسط بیرجندی، در دست نیست. همچنین اگر سخن جناب عمادزاده در معرفی سه صحیفه دیگر صحیح باشد، احتمال قوی دارد که هنوز همه دعاهای امام سجاد علیه السلام در یک مجموعه کامل تنظیم نشده باشد. لذا احتیاج به تفحص بیشتر برای دست یابی به بقیه ان ادعیه وجود دارد.

پی نوشت ها

[1] اعیان الشیعه / ج 1 / ص 638،

[2] آقای عمادزاده در صحیفه ای که ترجمه نموده اند، هشت دعا را ملحق کرده اند که یک دعا برای ایام هفته ذکر کرده اند که هر روز هفته یک دعاء مستقل دارد. در نتیجه 15 دعا ملحق شده است.

[3] صحیفه سجادیه کامله؛ ترجمه فیض الاسلام / ص 23،

[4] بحارالانوار / ج 107 / ص 61،

[5] صحیفه سجادیه جامعه / ص 630،

[6] صحیفه سجادیه کامله؛ ترجمه فیض الاسلام / ص 15،

[7] بحارالانوار / ج 107 / ص 60، 50، 45، 43 و 63،

[8] صحیفه سجادیه کامله؛ با ترجمه فیض الاسلام / ص 23،

[9] مقدمه صحیفه ثالثه / ص 6،

[10] مقدمه صحیفه خامسه / ص 9،

[11] الذریعه / ج 15 / ص 19،

[12] مقدمه صحیفه ثالثه / ص 7،

[13] همان.

[14] صحیفه رابعه / ص 145،