عزاداری اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) اگرچه وجه اشتراک بسیاری از اقوام ایرانی (شیعه و غیر شیعه) است وجه تمایز میان این اقوام نیز هست. محبان اهل بیت (علیهم السلام) در سراسر کشور - و البته دنیا - قرن هاست هر کدام متناسب با رسوم خود به گونه ای عزای امام سوم شیعیان را برپا می دارند که در ادامه به برخی از آنها می پردازیم.
روز «یا عباس یا عباس»
شاهرودی ها روز پنجم محرم را روز «یا عباس یا عباس» نامیده اند. آنها در این روز آیینی قدیمی را به نام «طوق بندان» برگزار می کنند که ماهیتی شبیه به «طوق اشگس» در لرستان دارد. این طوق، از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی به عرض تقریبی ده سانتیمتر و طول یک متر ساخته شده. در شاهرود، عزاداران معتقدند طوق نماد علم و بیرق سپاه امام حسین (علیه‌السلام) است که در کربلا دست قمربنی هاشم بود. رسم است که سادات و پیرغلامان سیدالشهدا (علیه‌السلام) بر بدنه طوق لباسی از پارچه مشکی و سبز و رنگ های دیگر بپوشانند. اگر در هنگام حمل طوق به ناگهان تیغه آن به زمین بخورد، در محل زمین خوردن طوق، گوسفندی قربانی می کنند و اعتقاد دارند در غیر این صورت پیشامد ناگواری برای حامل طوق اتفاق خواهد افتاد بعد از ظهر عاشورا طوق ها جمع می شوند. سپس عده ای از بزرگان تکایا و حسینیه ها در حالی که اشعار محتشم را زمزمه می کنند پیشاپیش عزاداران به حرکت در می آیند در حالی که در مقابل یکی از خادمین بازار بیرقی سفید به نشانه حرکت علمدار کربلا به سقایی و نه برای جنگ، به حرکت درمی آورد.
آیین سقاخانه
بروجردی ها رسمی دارند که به آن سقاخانه می گویند. آنها اتاقی را سیاهپوش می کنند و منبری چوبی که با چراغ های کوچکی زینت شده را در صدر آن قرار می دهند و دیوارهای آن را با اشعار حماسی در عزای سرور و سالار شهیدان آراسته می کنند. صاحبخانه پیش از غروب، کوچه را آب و جارو می کند و با تاریکی هوا، درب سقاخانه به روی سوگواران باز می شود. مردم سیاهپوش هم از سقاخانه ای به سقاخانه دیگر می روند. هنگام ورود جهت اطمینان از باز بودن سقاخانه با صدای بلند می پرسند: «قلیچه یا قولوچه»؟ اگر صاحبخانه بگوید«قلیچه» به معنای اذن ورود است. از همین رو گاهی به صاحبخانه ها، «قلیچ» هم می گویند حاضرین در بدو ورود به سقاخانه به قاتلین سیدالشهدا (علیه‌السلام) لعنت می فرستند. میزبان و حاضران در سقاخانه نیز با گفتن «بیش باد» از میهمانان جدید استقبال می کنند. در گذشته رسم بود که میهمانان اشعاری در رثای ائمه (علیهم السلام) و شهدای کربلا می خواندند و مختصری به سینه می زدند و میزبان با انواع میوه، شیرینی و نوشیدنی های سرد و گرم از میهمانان پذیرایی می کرد.
چهل منبرون
چهل در عرفان اسلامی عدد قابل توجهی است. چهل منزل، چهل شب عبادت، چله گرفتن و... آیین چهل منبرون در کرمان که رسمی است شبیه آیین «دختران چهل منبر» در لرستان، با حضور کرمانی ها در شام غریبان سالار شهیدان و با حضور در چهل مجلس عزاداری، با روشن کردن شمع انجام می شود. کرمانی ها اعتقاد دارند اگر در شام غریبان شهدای کربلا در چهل تکیه و پای چهل مجلس و منبر، چهل شمع روشن کنند، سالار شهیدان و شهدای کربلا نگاه ویژه ای به آنها خواهند کرد. آیین چهل منبرون در کرمان و برخی دیگر از مناطق قدمت دیرینه ای دارد. این آیین نشانه ای است از مردم کرمان در روشن بودن آتش محبت اهل بیت (علیهم السلام) در سینه اهالی این دیار.
نخل گردانی
نخل برداری یکی از مراسم هایی است که در کشور در میان آیین ها و رسوم خاص عزاداری وسعت زیادی در مناطق مرکزی و کویری کشور دارد. این مراسم را که «نخل برداری» یا «نخل گردانی» نیز می خوانند، نمادی از تشییع پیکر امام حسین (علیه‌السلام) است. برگزاری این مراسم مرزهای جغرافیایی را پشت سرگذاشته و در برخی دیگر کشورها همچون جزایر کارائیب، پاکستان و هندوستان به شکل «تعزیه» برگزار می شود.
این مراسم در نقاط بسیاری از کشور و به طور عمده در شهرها و آبادی های اطراف کویر مرکزی ایران یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و... برگزار می شود.
شاخص ترین مراسم نخل گردانی، در استان یزد متمرکز است به گونه ای که می توان گفت در ایام عزاداری در ماه محرم، هیچ آبادی ای نیست که یک یا چند نخل عزای امام حسین (علیه‌السلام) در آن دیده نشود. در یزد نخل را به عنوان تابوتی نمادین برای پیکر سیدالشهدا (علیه‌السلام) در نظر می گیرند و آن را هر سال تشییع نمادین می کنند. نخل از جنس چوب است و علی رغم نامی که بر آن گذارده شده هیچ شباهتی با نخل ندارد بلکه بیشتر درخت سرو یا برگ برخی درختان است.
مراحل مختلف مراسم نخل برداری از تامین مالی و تهیه ملزومات ساخت تا تزئین و علم کردن آن و در نهایت حمل آن در روز عاشورا با همکاری اقشار مختلف مردم انجام می شود. در یزد زردتشتیان نیز در ساخت نخل همکاری دارند.
مراسم نخل برداری از آیین آذین بندی و آماده کردن نخل برای دهه محرم با فراخوان همگانی اهل محل یا آبادی آغاز می شود. البته برخی سال ها قبل از ساخت نخل درختی را غرس می کنند تا در کهنسالی آن را ببرند و از الوارش برای ساخت نخل استفاده کنند.
تزئین نخل آداب و رسوم خودش را دارد و هر کدام نماد خاصی است در یک سوی بدنه نخل آیینه هایی با اندازه های مختلف می آویزند که بنابر اعتقاد برخی نماد نورافشانی پیکر مقدس سیدالشهدا است و در سوی دیگر بر روی روکشی کاملاً سیاه، شمایل درخت سروی سبز به یاد قامت علی اکبر (علیه‌السلام) نصب شده.
در سر تا پای نخل نیز تیزی ها و شمشیرهایی فرو رفته که نماد تیرها و زخم های بی شمار وارد بر پیکر مبارک امام حسین (علیه‌السلام) است. به یاد علمدار کربلا نیز علم هایی بر نخل می بندند. پارچه هایی زینتی نیز به نخل می بندند که نماد اعتقاد برخی عوام به عروسی و حجله حضرت قاسم (علیه‌السلام) است. همچنین زنگ هایی که زنگ اشتران کاروان را به یاد می آورند.
هنگام نخل گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می گیرد و با صدای ضربات سنج و «یا حسین» نخل گردانانی را که نقش تشییع کنندگان پیکر را دارند هدایت می کند.
گل مالی
آیین گل مالی که در بعضی از مناطق لرنشین کشور بیشتر انجام می شود از روز هفتم محرم با «تراش عباس» شروع می شود.
در این روز مردان عزادار به حمام می روند و سروصورتشان را اصلاح می کنند و رخت نو می پوشند. در روزهای بعد تعدادی از سوگواران در شهر می گردند و هیزم صبح عاشورا را فراهم می آورند. آنها با چاووش خوانی از مردم تقاضای چوب می کنند و مردم بنابر نذری که دارند کمک می کنند. این هیزم قرار است عزادارانی را که صبح عاشورا خود را در گل می اندازند، خشک و گرم کند. عزاداران لر در روز تاسوعا خاک نرم و مخصوصی به نام گل باغچاله را در حوضچه هایی که در مقابل هیئات، تکایا و حسینیه ها با آجر درست کرده اند می ریزند. عزاداران این گل را صبح روز عاشورا با گلاب ناب مخلوط می کنند. غروب روز تاسوعا مناطق لرنشین کشور، سراسر اندوه و بی تاب حادثه ای غم بار می شوند؛ همه چیز برای عزاداری صبح روز عاشورا آماده است و حوضچه های خاک رس و هیزم منتظرند تا زینت عزای سالار شهیدان شوند. بنابر باور بسیاری، این مراسم یادی است از به خاک و خون کشیده شدن امام حسین (علیه‌السلام)، آنها خاک را نماد خاک کربلا و گلاب را نماد خون مطهر سیدالشهدا (علیه‌السلام) می دانند.
آنهایی که می خواهند این مراسم را در هیات های قدیمی شهر ببینند، باید به پشت بازار و درب دلاکان بروند. صبح روز عاشورا در بعضی شهرهای لرنشین غوغایی برپا می شود. همه شهر سیاهپوش شده و بر سر هر سرایی بیرق سیاه خودنمایی می کند. عزاداران صبح روز عاشورا خود را گل مالی می کنند. برخی گل را با آتش بر روی تن خود محکم می کنند، عده ای هم دور هم جمع شده و سینه می زنند و سوزناک فریاد برمی آورند: «هی روو... هی روو... هی روو..»
طوق اشگس
آیین دیگری که در عزاداری لرها وجود دارد، آیینی است به نام، طوق اشگس». این مراسم مهم ترین مراسم پیش از ظهرعاشورا در لرستان است. عزاداران، طوق اشگس را نماد علم حضرت ابالفضل العباس (علیه‌السلام) می دانند. این علم را که به طول ده متر است ظهر عاشورا، دلسوخته یا حاجت مندی به نیت ادای حاجت به دست می گیرد و در بین مردم می گردد. در ظهر عاشورا قسمت های مختلف طوق را درمی آورند. این قسمت به یاد افتادن علم حضرت ابالفضل (علیه‌السلام) است.
دختران چهل منبر
«دختران چهل منبر» از دیگر مراسم لرها در روز عاشورا است. این رسم کهن توسط دختران سیاهپوشی که به صورت های خود نقاب زده اند و با پای برهنه و در قالب گروه های مختلف به مجالس عزا و حسینیه های شهرسر می زنند، انجام می شود. دختران شرکت کننده در چهل منبر با خواسته ها و نیت های مختلف در هر مجلسی که حضور می یابند شمعی روشن کرده و نهایتاً، صبح روز عاشورا چهل شمع را در چهل مجلس عزای حسینی روشن می کنند.
منبع: نشریه همشهری آیه شماره 8