علامه بلخی از منظر بزرگان (۴)

دیدگاه اندیشمندان ایرانی و فرهیختگان بین المللی از شهید بلخی
علامه بلخی بنیانگذار پیکار اسلامی در افغانستان
به قلم دیوید بسبی ادواردز، پژوهشگر انگلیسی
علامه سید اسماعیل بلخی تنها بنیانگذار نهضت شیعی نبوده بلکه بنیانگذار نهضت فراگیر اسلامی در افغانستان نیز بوده است. او در سال 1299 در بلخاب از توابع ولایت بلخ در حاشیه شمالی بامیان متولد شد. بلخی این روحانی اصلاح طلب از نسل سادات بود و دروس اسلامی را از پدرش آموخت. تحصیلات عالی را آن طور که در میان علمای برجسته شیعه معمول بود در حوزه های علمیه ایران و عراق به اتمام رساند. بسیاری از جزئیات دوران زندگی جوانی او روشن نیست که چه عواملی باعث شد تا به آنچه که تا آن زمان بی سابقه بود. خود را درگیر فعالیت های سیاسی و مذهبی کند. ولی معلوم است که او پس از بازگشت به افغانستان برای مدتی در بلخ اقامت گزید و در آنجا به عنوان سخنور سیاسی برجسته و شایسته شهرت یافت. بلخی بعد به کابل آمد و کودتای نافرجام علیه دولت وقت را رهبری کرد. این کودتا طوری برنامه ریزی شده بود که در زمانی که ظاهر شاه در خارج از کشور سفر کرده باشد به مورد اجرا گذاشته شود.
طرح کودتا این گونه ریخته شده بود که گروهی از کودتاچیان مأموریت یافتند صدر اعظم را در مسیر منطقه کارته سخی برای افتتاح نمایشگاه کشاورزی در روز عید نوروز به قتل برسانند. گروه دوم به رهبری میر احمد شاه رضوانی مأموریت داشت کاخ سلطنتی را تصرف کند. گروه سوم به رهبری ابراهیم گاوسوار برای تصرف فرستنده رادیو کابل تعیین شده بود، تا در صورت موفقیت کودتا، خبر وقوع کودتا و برپایی دولت جدید اسلامی توسط علامه بلخی را از رادیو پخش کند. بر اساس این طرح قرار بود علامه بلخی به عنوان رئیس جمهور جدید افغانستان و خواجه محمد نعیم به عنوان وزیر دفاع معرفی شوند، و ظاهر شاه در خارج کشور بماند. آنگونه که پس از کودتای داود خان در سال 1352 اتفاق افتاد.
ولی اندکی پیش از افتتاح مراسم کارته سخی یک خبر چین به نام گل جان وردک، طرح کودتا را برای مقام های دولتی فاش کرد که در نتیجه عده ای از معماران اصلی طرح کودتا همراه تعداد دیگری از شخصیت های معروف همچون سید اسماعیل بلخی، سید اسماعیل لو نجفی، سید میر علی گوهر غوربندی، میرعلی احمد ضیاء، عبد اللطیف خان محمد نعیم خان، محمد اسلم خان شریفی، عبدالغیاث الدین خان ترکمن، قربان نظر خان ترکمن، غلام حیدر خان، محمد حسن خان، محمد صفر خان و محمد ابراهیم خان گاوسوار که در مجموع 12 نفر بودند دستگیر شدند.
 

با وجودی که علامه بلخی در زندان بود، ولی کانون مبارزه را همچنان گرم نگهداشت و توجه همه مبارزان را به ادامه نهضت جلب کرد، به طوری که در مدت کوتاهی به الگو و نماد علما و مبارزان سیاسی تبدیل شد. جنبش قدرتمند سیاسی افغانستان که در سال 1328 در کابل ظهور کرد بلخی را الهام بخش خود می دانست. شهید بلخی در ابتدا به وسیله اشعار حماسی به مردم الهام می بخشید. اشعار انتقادی و سیاسی او به طور گسترده میان اقشار مختلف جامعه اعم از شیعه و سنی بخصوص دانشجویان منتشر می شد و مردم را آگاه می ساخت. ضرورت فداکاری و مقاومت در برابر استبداد موضوع اصلی اشعار او را تشکیل می داد. به جوانان مسلمان گوشزد می کرد که برای دستیابی به پیروزی نهایی بر بیعدالتی فقط با فداکاری امکان پذیر است.
در تاریخ معاصر افغانستان، علامه شهید بلخی اولین شخصیتی بود که مفهوم اسلامی ایثار و فداکاری را شخصاً با امتناع از وجه المصالحه قرار دادن عقاید خود در برابر آزادی از زندان عملی ساخت. او با الگو قرار دادن قیام عاشورا، درس شهادت را در جامعه سیاسی افغانستان عملی ساخت. هر چند که مردم افغانستان تا مدت های طولانی اهمیت فداکاری شهید بلخی را درک نکرده بودند، ولی او با قربانی نمودن جان خود سابقه درخشانی ایجاد کرد و شکل ایدئولوژی و فعالیت های سیاسی را تغییر داد و برای جامعه ای که در نیمه راه تغییرات بنیادی ساختاری قرار داشت الگوی نیرومند ارائه داد.
رهایی علامه بلخی از زندان در سال 1343 با آزمون دموکراسی پارلمانی مصادف شد و با فراز و نشیب ادامه یافت. هر چند که علامه بلخی پس از آزادی از زندان بیمار و ناتوان بود و تا زمان شهادت در سال 1347 این بیماری او را رها نمی کرد. اما در سایه فضای باز سیاسی توانست حزب سیاسی جدیدی را به نام «پیمان ملی اسلامی» تأسیس کند. رهبری حزب را یک روحانی بنام میر علی احمد گوهر از ولایت غوربند بر عهده داشت. میر علی از یاران علامه بلخی در کودتای نافرجام سال 1329 بود که او نیز به مدت 15 سال در زندان بسر برد.
رهبران حزب قیام اسلامی که این حزب را به طور مخفیانه در دوران زندان تأسیس کرده بودند، فعالیت خود را به رهبری ژنرال میر احمد شاه خان رضوانی از سر گرفتند. رضوانی با درجه ستوانی در کودتای نافرجام علامه بلخی شرکت داشت و رژیم نتوانست او را شناسایی کند و به خدمت در ارتش ادامه داد و به درجه ژنرال رسید. این حزب عمدتاً در ارتش فعالیت می کرد و اعضای آن را نظامیان شیعه و سنی تشکیل می دادند. با رشد فزاینده احزاب سیاسی در افغانستان قیام و فداکاری حسین بن علی در روز عاشورا الگوی زنده آنها شده بود. بسیاری از احزاب و افراد و بخصوص شیعیان از این اسوه پیروی می کردند. مسئول واقعی همه این تحولات، از سال 1315 تا امروز که گروهای سیاسی اسلامی رشد کردند و علیه دشمنان خارجی مبارزه کرد علامه بلخی بود. برای ارزیابی نقش علامه بلخی باز هم باید متذکر شوم که او در دوره ای به فعالیت های سیاسی و فداکاری شخصی روی آورد که تغییرات اجتماعی سریعی در افغانستان در آن دوره در آستانه شکل گیری بود. او به شدت به اسلام به عنوان مکتبی که توانایی پاسخگویی به مشکلات جامعه را دارد گرایش داشت. در آن زمان احزاب سیاسی به پایگاه اجتماعی برای تعیین هویت و سرنوشت جامعه تبدیل شدند.
بلخی پرچمدار قیام اسلامی در افغانستان
بقلم جان سی گرفتز نویسنده آمریکایی
در دهه 1320 شمسی، سید اسماعیل بلخی اندیشمند آزاده، انقلابی شجاع، زاهد شب نشین، مجاهد فریادگر، آتش افروز مخالف با دستگاه طاغوت، بذر افشان تخم انقلاب اسلامی، نوید بخش رهایی، دامن زن جوش و خروش انقلاب، پرچم مبارزه با استبداد و استعمار را بر افراشت، و مانند جد بزرگوار خود هفتمین امام شیعیان جهان، به مدت 15 سال در زندان های مخوف ظاهر شاه و در زیر شکنجه های دژخیمان شیر آسا غرید. از اشعار حماسی خود گلوله و باروت ساخت، و بر قلب اهریمنان نشانه رفت، و بر تندیس ستم راه سرخ را پیمود. نوای بر آمده از دل را با درد آغشت و به سرایش گرفت. سید اسماعیل بلخی، پس از آماده سازی برای برپایی حکومت اسلامی در زمان صدر اعظمی شاه محمود بر اثر خیانت یک خائن به زندان افکنده شد. و در تک سلول های زندان دهمزنگ 15 سال سختی های فراون کشید.
حکومت وقت به حکم اینکه «خائن خایف است» از وجود علامه بلخی به شدت خوف داشت و پس از رهایی بلخی از زندان چند سالی با او مدارا کرد، تا سرانجام او را از این دنیای پر غم فانی به سرای جاودان فرستاد. او رفت و عکس خود را به نشانه شاهد آزادگی به آزادگان جهان تقدیم داشت:

 

بلخیا آزاد می میرم، بعد از مرگ هم
عکس ما آزادگان را شاهد آزادگی است

در سال 1330 علامه سید علی اصغر شعاع، پس از دستگیری علامه بلخی رهبر قیام به پیکار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ادامه داد و این پیکار خوش آیند سردمداران حاکم نبود، و آقای شعاع به دست جلادان رژیم در زندان به شهادت رسید. او مانند شمع سوخت و مانند شعاع پرتو افکند. افشاگر پیکره جهالت و ظلمت و خباثت و رذالت رژیم خائن به وطن بود. او آزاد زیست و آزاد به ملکوت اعلا پیوست. شهید و شاهد بر قله های بلند این سرزمین ماندگار شد. «لقد عاش سعیدا و مات سعیدا». در دهه 1340 دسته های مبارزه شیعی با الهام از اندیشه های علامه بلخی و علامه علی اصغر شعاع در قالب هسته های کوچک و چند نفری متشکل از روحانیون و دانشجویان و در فضای اختناق و خفقان فعالیت های زیرزمینی خود را آغاز کرده و به روشنگری و گسترش آگاهی پرداختند.
جامعه تشیع در افغانستان تا دهه 1350 در انزوای کامل بسر می برد. در این برهه جنبشی به رهبری بزرگان مذهبی بازگشته از حوزه علمیه نجف اشرف نظیر میر سید اسماعیل بلخی که در زمان نخست وزیری داود زندانی و بعدها توسط او به شهادت رسید، سید میر علی احمد حجت کابلی و دیگران این جامعه را از رخوت و سستی بدر آورده و جانی تازه بخشیدند. نهضتی که با ایراد سخنرانی و خطابه ها و افتتاح مدارس علوم دینی برای تربیت روحانیون شایسته آغاز شده بود، به زودی چهره جدیدی به خود گرفت و به اعلام خواسته های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی روی آورد. مساجد به مراکز فرهنگی و پایگاه های همبستگی اجتماعی در شهرهای بزرگ همچون کابل، بلخ، هرات، قندهار، بامیان، غزنه، سمنگان و دیگر شهرها تبدیل شدند. شیعیان با تجمع در این مراکز خواستار آزادی های سیاسی شدند. در سال 1338 شیعیان افغانستان در مخالفت با کشف حجاب اجباری دولت استبدادی دست به قیام زدند، و داود خان صدر اعظم وقت قیام آنها را به شدت سرکوب کرد. او در زمان ریاست جمهوری خود نیز خواسته های شیعیان را نپذیرفت و به سرکوب آن ها ادامه داد.
 

منبع: شاهد یاران شماره 64