اهداف سیستم دیپلماسی پیامبر(ص)
جایگاه سیاست خارجی دولت پیامبر(ص) در مدینه را می توان با بررسی اصول، اهداف و ابزارهای دیپلماسی آن حضرت بازخوانی کرد. سوال این پژوهش بررسی نقش نامه ها به عنوان مهمترین ابزار دیپلماسی ایشان در دستیابی به اهداف تعیین شده است.
اهداف سیاست خارجی پیامبر اصولاً هر دولتی، داده های سیاسی خود را بر اساس یک سلسله اصول و اهدافی تنظیم می کند که شناخت آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا شالوده و اساس خط مشی و دیپلماسی هر کشور به وسیله اصول و اهداف از پیش تعیین شده آن رقم می خورد و در عمل نیز راهنمای مجریان و تصمیم گیرندگان سیاست خارجی قرار می گیرد (قوام،1380: 109). در سیاست خارجی هر کشوری می توان دو دسته اهداف را شناسایی کرد؛ دسته ای اهداف عام هستند که هر دولتی فارغ از نوع سیستم سیاسی باید به آنها بپردازد؛ مانند تأمین امنیت و سامان دادن وضعیت داخلی کشور.
دسته ی دیگری هم اهداف خاص هستند که با توجه به نوع ایدئولوژی نظام سیاسی یا به لحاظ تجربه تاریخی، هویت فرهنگی و انقلابی، ساختار اجتماعی و ترکیب نخبگان، جغرافیا و سامان سیاسی طراحی می شوند. مهم این است که هر اندازه میان اهداف عام و خاص سیاست خارجی رابطه مستقیم تری برقرار گردد، سیاست خارجی موفق تری حاصل خواهد شد (سجادپور، 1383: 58). دولت ها جهت گیری سیاست خارجی خود را طوری طراحی می کنند که در نهایت به خواسته ها و نیازهای خود در کوتاه مدت یا بلندمدت دست یابند و این اهداف، متنوع و دارای سلسله مراتب می باشند.
در سیستم دیپلماسی پیامبر(ص) نیز اهدافی در سطح داخلی و اهدافی در سطح بین المللی راهنمای عمل بود که به مهم ترین اهداف بین المللی اشاره می شود: 1. برقراری صلح این هدف در سیاست خارجی پیامبر(ص) برگرفته از آموزه های قرآنی است و در سیره ایشان نیز به طور مشخص مراعات می شده است؛ به طوری که در فتح مکه در حالی که پیامبر(ص) با پیروزی وارد مکه شد، ولی در برخورد با دشمنان خود با صلح و مدارا عمل نمود و هیچ گاه در اهداف پیامبر(ص) برخورد های خشونت آمیز اتفاق نیفتاده است.
در منابع اسلامی در مورد روابط خارجی می توان تأکید بر اولویت داشتن صلح را استنباط کرد (السید حسن، 1998: 20). 2. رساندن پیام وحی به جهانیان این هدف با توجه به رسالت جهانی اسلام طراحی شده است و در این نگاه، اسلام دینی که محدود به شبه جزیره باشد نیست؛ بلکه آخرین دین وحیانی و مورد نیاز همه مردم در تمام جهان است. لازمه این ویژگی، رسالتی تاریخی برای مبلغان آن فراهم کرده که برای رساندن این پیام، از هیچ تلاشی فروگذار نکنند و روابط میان دول را می توان به عنوان یک بازی گروهی که بازیگران آن دول ذی نفع باشند مورد توجه داد. هر یک از بازیگران دارای سلسله ویژگی هایی هستند که با سایرین متفاوت است (ویک لین، 1369: 149)، دولت پیامبر(ص) نیز به دلیل ویژگی های خاص خود به دنبال محقق کردن آرمان های خود از جمله رساندن پیام وحی بود.
این هدف به وسیله بکار بستن اصل دعوت در سیاست خارجی پیامبر(ص) دنبال می شد و در نامه به سران کشورها، مهمترین نکته دعوت به دین اسلام و رساندن پیام آن بود. 3. برقراری توحید و پرهیز از بت پرستی دین اسلام با مبارزه با شرک و بت پرستی در بین قبایل عرب آغاز شد و با تبیین شعار «لا اله الا الله» مکتب توحیدی و پرستش خدای یگانه را ارائه داد.
بعد از برقراری این هدف در سطح داخلی، به تدریج این هدف در سطح بین المللی نیز ارائه شد که برگرفته از این آیه قرآن است که می فرماید: «بگو ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است؛ پیروی کنید که به جز خدای یگانه، هیچ کس را نپرستیم و چیزی با او شریک قرار ندهیم.» (آل عمران، 64) تأکید بر خداپرستی، بیدار کردن فطرت ها در سراسر جهان بود و چون مبتنی بر اندیشه های اسلامی و از سوی رهبری مانند پیامبر(ص) ابراز می شد، کارآیی خاصی داشت.
پیامبر اکرم(ص) نیز بر اساس یک ایدئولوژی دینی با هدف مبارزه با بت پرستی به تأسیس نهادهای سیاسی اجتماعی برای رسیدن به این هدف پرداخت. نامه ها؛ مهم ترین ابزار سیاست خارجی مهم ترین ابزار سیاست خارجی پیامبر(ص) نامه های آن حضرت است؛ هر چند روش های دیگر مانند فرستادن سفیر و ملاقات با دیگران در سیره سیاسی پیامبر(ص) ثبت شده است. فرستادن سفیر نیز یکی از ابزارها بود، ولی گستره آن به وسعت نامه ها نبوده است و تنها در اواخر حکومت ایشان، فعالیت سفرا از نظم بهتری برخوردار شده بود (الدمشقی، 1407ق). سفرا معمولاً همراه با یک نامه به سرزمینی اعزام می شدند و وظیفه آنها تحویل نامه و تبیین ویژگی های دین جدید بوده است.
در واقع، انتخاب نامه برای رساندن پیام اسلام عبور از تبلیغ شفاهی به تبلیغ کتبی نیز بود؛ چون دعوت آن حضرت با توجه به وجود حکومت های مختلف در سراسر جهان نمی توانست محدود بماند، بلکه طبق اقتضای حال و با سنجش دقیق شرایط مکانی زمانی و نیز موقعیت اشخاص مورد دعوت، داعی باید خودش نوع دعوت را انتخاب کند (شکوری،1377: 311). در سیستم سیاسی مدینه، مسئولیت های دیپلماتیک نیز وجود داشت؛ به طوری که عده ای مسئولیت پذیرش هیأت های کشورهای دیگر را بر عهده داشتند و شخصی مانند زید ابن ثابت مسئولیت ترجمه را عهده دار بود و گروهی دیگر تحت نظارت مغیره بن شعبه، مسئولیت راهنمایی نمایندگان دیگر کشورها در برخورد با پیامبر(ص) را داشتند و این یک مسئولیت تشریفاتی در دستگاه دیپلماسی آن حضرت بود.
پذیرش مسئولیت ها با توجه به عصبیت های قومی در بین اعراب با تربیت اسلامی پیامبر(ص) انجام می-پذیرفت. از این رو، کادر دیپلماسی پیامبر(ص) نیز ابتدا آموزش های اسلامی از لحاظ عقیدتی و سیاسی را می دیدند و سپس در راستای اهداف ایشان حرکت می کردند و با این آموزش ها، تشتت های قبیلگی به وسیله پیامبر(ص) از بین برده شد تا در کادر اجرایی، وحدت رویه بر مبنای اسلام، اصل هر اقدامی باشد. در مورد از بین رفتن عصبیت های قبیلگی، ابن خلدون چنین می نویسد: «انقیاد گروهی از آنان نسبت به دسته دیگر به علت درشت خویی و گردن فرازی و فزون خواهی و رقابت و هم چشمی در ریاست، از دشوارترین کارهاست.
از این رو، کمتر تمایلات ایشان پیرامون یک امر هماهنگ و متحد می شد و لیکن هنگامی که از راه پیامبری یا ولایت به کیشی گرایند، آن وقت حاکم و رادع آنان از نفوس خودشان بر می خیزد. .. و در نتیجه انقیاد و اجتماع ایشان آسان می گردد» (ابن خلدون،1366: 288). بنابراین رهبری و تربیت پیامبر(ص)، این افراد را با داشتن چنین عقبه ای، اصلاح و در خدمت سیاست خارجی دولت اسلامی قرار داد. با تربیت نیروی متخصص و یکپارچگی بین آنها زمینه برای اجرای دیپلماسی پیامبر(ص) به وسیله کادرهای مسلمان آماده شده بود.
با توجه به انواع دیپلماسی های جدید می توان شیوه ارسال نامه برای سران دیگر دولت ها در ان دوره زمانی را شبیه دیپلماسی موقت امروزی دانست (معین زاده،1372: 69) و به دلیل این که نامه ها مهمترین ابزار سیاست خارجی پیامبر بوده اند، به بررسی آنها در دستگاه دیپلماسی پیامبر(ص) اشاره می کنیم: تعداد و شیوه نگارش نامه ها در مورد تعداد نامه های پیامبر(ص) اجماع نظری وجود ندارد.
عده ای تعداد آنها را 316 نامه ذکر کرده اند که 137 مورد آن در تاریخ اشاره شده، ولی متنی از آنها در دست نیست و در مورد نامه هایی که متن آنها نیز موجود است، اختلاف نظر هایی وجود دارد. اختلاف در متون بیشتر به دلیل موجود نبودن متن و سماعی بودن آنها است. برخی از نویسندگان نامه ها، پیمان نامه ها، معاهده های صلح و امان نامه های آن حضرت را که برای سران فرستاده است، 246 مورد را ذکر می کنند که نشان از پویایی و بالندگی دولت پیامبر(ص) در عرصه روابط خارجی دارد (شمس الدین، 1992: 597).
نامه های پیامبر(ص) را برحسب برخی موضوعات به گونه های مختلف دسته بندی کرده اند؛ اما در این مقاله فقط به بررسی نامه هایی می پردازیم که در ارتباط با دیپلماسی ایشان است و تأکید بر نامه های آن حضرت به سران کشورها است. شیوه نوشتن نامه ها نیز از روال خاصی برخوردار بوده است و عده خاصی در دستگاه دیپلماسی، مسئول نوشتن نامه ها بوده اند و عده ای تعداد نویسندگان پیامبر(ص) را تا بیست و شش و یا چهل و دو نفر هم ذکر کرده اند و گفته شده که عبدالله بن ارقم و زیدابن ثابت نامه های ملوک را می نوشته اند (صابری همدانی،1380: 3).
با توجه به اهمیت دانش در زمینه ارتباط برقرار کردن با دیگر واحدهای سیاسی، در این دوره شاهد سفارش-های مکرر پیامبر(ص) به علم آموزی و تعلیم و تعلم هستیم و اهمیت این سفارشات وقتی برجسته می شود که در آن زمان در میان قریشیان تنها هفده نفر از نعمت خواندن و نوشتن بهره مند بودند (بلاذری، 1398ق: 659). شیوه نگارش به این نحو بود که در اوایل اسلام طبق رسوم اعراب، نامه ها با «بسمک اللهم» آغاز می شده است ولی بعد از نزول آیه «وَ قالَ ارْکَبُوا فیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» (هود، 44) در اول نامه ها «بسم الله» نوشته می شد و بعد از نزول آیه «إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» (نمل، 31) نامه ها با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز شده است.
علاوه بر نامه ها، سفرا نیز در دیپلماسی پیامبر(ص) از جایگاه برجسته ای برخوردار بودند. بررسی نقش سفرا در سیاست خارجی پیامبر(ص) موضوع تحقیقی مفصل و جداگانه است. اما پیامبر(ص) به لحاظ انتخاب سفرا برای رساندن پیام خود بسیار حساس و آینده نگر عمل می کردند. با بررسی ویژگی های شخصیتی این افراد و توصیه های پیامبر(ص) به آنها می توان به نقش سفرا در تحقق اهداف اسلامی پی برد.
در یک جمع-بندی می توان گفت سفرایی که پیامبر(ص) آنها را به مناطق خاص می فرستاد؛ دارای ویژگی هایی بودند که عبارت است از: آگاهی به ویژگی های حکومتی محل مأموریت، دانستن زبان مردم آن منطقه و یا داشتن همراه، داشتن شجاعت و حسن ظاهر، عدم تعظیم در برابر حاکمان زمان، مسلط بودن به مبانی اسلامی و قدرت جواب دادن به سوالاتی که در ذهن مردم و حکمای آن زمان در مورد دین اسلام وجود داشت. ویژگی های سفرا در اسلام را می توان در چهار نوع صفات ظاهری، باطنی، ایمانی و اخلاقی و اکتسابی دسته-بندی کرد (موسوی،1382: 69) انتخاب سفرایی با چنین ویژگی هایی در رساندن دولت اسلامی به اهداف خود از طریق ابزار نامه بسیار ضروری بود.
ویژگی های کلی نامه های پیامبر(ص) به سران و شخصیت ها با تبیین اصول و اهداف سیاست خارجی دولت اسلامی و انتخاب نامه به عنوان ابزار اصلی سیاست خارجی می توان با آشکار شدن ویژگی های نامه، شاخصه های ارتباطات خارجی پیامبر(ص) را کشف کرد. در این مجال، فقط ویژگی نامه های مرتبط با سیاست خارجی مورد بررسی قرار گرفته است (متن نامه ها از کتاب محمد و زمامداران انتخاب شده است):
1.شروع نامه ها با سلام و تحیت نامه های پیامبر(ص) با واژه های احترام آمیز آغاز می شوند و با این شیوه، مخاطب ترغیب می شود با شوق و ذهنیت مثبت سراغ متن نامه برود که به چند مورد اشاره می کنیم: الف. در نامه به نجاشی اول آمده است: «من محمدرسول الله الی النجاشی. .. سلام انت»: «نامه ای است از محمد فرستاده خدا به سوی نجاشی. .. سلام بر تو باد.» سفیر پیامبر(ص) برای رساندن این نامه، عمرو بن امیه بود و در دربار حبشه از سجده در برابر نجاشی خودداری کرد و با شهامت تمام، متن نامه را خواند و نجاشی بعد از سخنان منطقی سفیر پیامبر(ص) و نامه احترام آمیز آن حضرت، اسلام آورد (صابری همدانی، 1380: 44).
ب. در نامه به یحنه بن روبه زمامدار ایله(از شهرهای قدیم که مدتی یهودی ها ساکن آن بودند) نوشتند: «سلام علیکم فانی احمد الیکم الله الذی لا اله الا هو...»: «سالم باشید، همانا من می فرستم به سوی شما حمد خدایی را که جز او معبودی مستحق ستایش نیست» این نامه در زمانی نوشته شد که پیامبر(ص) برای جنگ تبوک و مقابله با هرقل، حاکم روم عازم بود، ایله نیز شهری استراتژیک در مرز دولت اسلامی و روم بود. از این رو، پیامبر نامه ای را برای حاکم این شهر نوشت و یحنه، هر چند اسلام نیاورد، ولی رفتار پیامبر(ص) باعث انعقاد صلح نامه ای بین طرفین گشت.
ج. در نامه به منذر بن ساوی، زمامدار بحرین نیز همین شیوه احترام آمیز رعایت شده است: «من محمد رسول الله الی المنذر بن ساوی: سلام علیک»: «از محمد فرستاده خدا به سوی منذر بن ساوی، سلام باد بر تو.» بردن این نامه را علاء بن حضرمی بر عهده داشت که از سوی پیامبر(ص) توصیه به رفتار نیکو با مردم بحرین شده بود و او بعد از ورود به دربار بحرین و سخنان حکیمانه خود براساس منطق پیامبر(ص) راهی جز اسلام آوردن منذر باقی نگذاشت. این نامه ها، نمونه ای از ده ها نامه پیامبر(ص) است که رعایت ادب و احترام در تمام نامه ها مراعات شده است. 2.احترام به القاب زمامداران در زمان های مختلف، برای انسان ها ی نخبه هر جامعه از القاب و عناوین خاصی استفاده می شود و اگر این القاب مخصوص زمامداران آن کشور باشد، رعایت آن برای مردم بسیار مهم است. همان طور که امروزه سرود ملی کشورها و پرچم آنها از جایگاه خاصی برخوردار است، در گذشته هم به دلیل قوام کشورها به سران آنها، این القاب برای ملت ها و سران دولت ها مهم بوده است.
این نکته در نامه های پیامبر(ص) مشاهده می شود و ایشان با درک شرایط محیطی، از این شیوه برای رسیدن به اهداف خویش بهره مند شده اند که به برخی از این نمونه ها اشاره می کنیم: الف) در نامه اول پیامبر(ص) به خسرو پرویز پادشاه ایران آمده است: «من محمد الی کسری عظیم الفارس»: «نامه ای از محمد فرستاده خداوند به کسری زمامدار بزرگ فارس» در این نامه، پیامبر(ص) خود را به سادگی معرفی می کند، ولی خسرو پرویز را با القاب او مورد خطاب قرار داده است و این نشان از مهم بودن القاب در دربار خسرو پرویز داشته است.
ب) مورد دیگر نامه به هرقل، زمامدار روم است: «من محمد بن عبدالله الی هرقل عظیم الروم»: «نامه ای از محمد فرزند عبدالله به سوی هرقل بزرگ روم» پیامبر(ص) برای او، سه نامه در سال های هفتم، هشتم و نهم هجری فرستاد. ج) نمونه کامل دیگر احترام به القاب در نامه آن حضرت به زمامداران حضرموت قابل مشاهده است: «من محمد رسول الله الی الاقیال العباهله والاوراع المشابیب»: «از محمد فرستاده خداوند به سوی زمامدارانی که همواره بر سریر حکومت برقرار بوده و صاحبان صورت های خوب و هیأت های نیکو بوده اند.»
3.احترام به مقدسات مخاطبین الف) در نامه پیامبر(ص) به پاپ اعظم، کمال احترام به حضرت عیسی (ع) که در نزد مسیحیان محترم بوده؛ ابراز شده است: «سلام علی من امن اما علی فان عیسی بن مریم روح الله و کلمته القاها الی مریم الزکیه»: «سلام و درود بر کسی که ایمان به خدا آورد و پس از درود، همانا عیسی بن مریم روح الله و کلمه خداوند است که او را به مریم پاکیزه القا نمود» ضغاطر در زمان پیامبر اکرم(ص)، مقام پاپی را برعهده داشت و نفوذ زیادی بین مردم پیدا کرده بود؛ به طوری که از هرقل سلطان روم عزیزتر بود. پیامبر(ص) با توجه به جایگاه او در بین رومیان در سال هفتم هجری که نامه ای توسط دحیه بن خلیفه برای هرقل فرستاد، نامه جداگانه ای نیز برای پاپ فرستاد.
بنابراین در سیره سیاسی پیامبر(ص)، روابط منحصر بین ایشان و دولت ها نبود، بلکه برای علما و شخصیت های تأثیر گذار اجتماعی نامه نوشته و آنها را به دین اسلام دعوت می کردند، چون پذیرش آنها باعث هدایت توده مردم می شد. به دلیل این که پیام های اسلام اساساً فرهنگی بود، تأثیر گذاری بیشتری داشت؛ به اعتقاد جوزف نای، «تاثیرات فرهنگی، امری بین نسلی است و از همین رو، ظرف زمانی آن نیز در مقیاس نسل ها معنا می یابد؛ چندان که آثار رفتاری و اجتماعی بر جای مانده از نفوذ فرهنگی ملل دیگر گاه قرنها پایدار می ماند.» (Nye and Myers:2004) نتایج این پیام های فرهنگی اسلام، باعث گسترش این دین در مدت کمی در اقصی نقاط جهان شد.
ب) رفتار پیامبر(ص) با زردشتیان بحرین نیز قابل توجه است که پیامبر(ص) هرگز آنها را مجبور به اسلام آوردن نکرد؛ بلکه آنها را مخیر کرد یا اسلام آورند و یا با دادن جزیه بر مقدسات خود باقی بمانند و در مورد آنها فرمود: «له ما لنا و علیهم ما علینا و من ابا فعلیه الجزیه فی غیر الاکل لذبائهم و لا نکاح لنسائهم»: «برای آنهاست آن چه که برای ما است و بر ایشان است آن چه که بر ما است اگر اسلام بیاورند و هرکس ابا کند بر اوست که جزیه دهد و باید ذبیحه آنها خورده نشود و با زنان آنان ازدواج صورت نگیرد.» ج) در امان نامه ای که برای کاهنان نجران نوشت، آمده است: «من محمد النبی لاسقف ابی حارث... لایغیر اسقف من اساقفته و لا راهب من رهبانیته و لا کاهن من کهانته ولایتغیر حق من حقوقهم»: «از محمد به ابی حارث... هیچ اسقف و راهن و کاهنی از مقامش تغییر نمی کند و هیچ حقی از حقوق آنها نادیده گرفته نخواهد شد.»
4) احترام به قلمرو حکومت مخاطبان در صورت اسلام آوردن با توجه به این که محتوای پیام اسلام، فرهنگی بود و گسترش قلمرو در دستور کار پیامبر(ص) نبود، در نامه ها تأکید می شد اگر زمامداری اسلام آورد، او در مقامش ابقا می شود و به قلمرو او تعرض نخواهد شد و این مسأله با حساسیت زمامداران نسبت به قلمرو خود که آن را ملک خود می دانستند حائز اهمیت است. حکام با اطمینان از عدم تعرض به سرزمین شان، به روح احکام اسلام توجه می کردند و چون آن را با فطرت انسانی موافق می یافتند، اسلام می آوردند.
الف) در نامه به حارث بن ابی شمر زمامدار اردن آمده است: «من محمد الی الحارث بن ابی شمر سلام علی من اتبع الهدی و امن به و صدقوانی ادعوک ان تومن بالله... یبقی لک ملکک»: «از محمد فرستاده خدا به سوی حارث بن ابی شمر، درود بر کسی که از هدایت و راهنمایی پیامبران پیروی کند و ایمان آورد و او را تصدیق کند و من تو را می خوانم که به خدا ایمان بیاوری...تا ملکت برای تو باقی بماند.» ب) در نامه به حوزه بن علی، زمامدار یمامه نیز آمده است: «فاسلم تسلم و اجعل لک ما تحت یدیک»: «دین اسلام را بپذیر تا سالم گردی و من نیز برای تو قرار می دهم هر آن چه که تحت تصرف توست.» نتیجه گیری شکل دادن دولت در مدینه از سوی پیامبر اکرم(ص)، ایجاد اولین دولت اسلامی بود که نشان از توجه اسلام به مسائل اجتماعی و سامان سیاسی مسلمانان داشت و خط بطلانی به تئوری های جدایی نهاد دین از نهاد سیاست بود.
رساندن پیام وحی در مکه و گسترش آن به دیگر مناطق حجاز باعث ایجاد زمینه ای برای شکل گیری دولت مستقل اسلامی شد که با هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه این اتفاق رخ داد. پیامبر اکرم(ص) با شکل گیری دولت اسلامی در مدینه برای گسترش جهانی پیام اسلام، به شکل دهی و مدیریت دستگاه دیپلماسی پرداختند و در این طراحی، اصل دعوت، نفی سبیل، وفا به عقود و... اصول سیاست خارجی معرفی شد و برای گسترش جهانی اسلام اهدافی مانند برقراری صلح، رساندن پیام وحیانی اسلام و گسترش توحید و خداپرستی از مبانی قرانی راهنمای عمل قرار گرفت.
با مشخص شدن اصول و اهداف در سیستم دیپلماسی پیامبر(ص)، ابتدا مسلمانانی با تربیتی اسلامی برای این کار آماده شدند و با چگونگی کار و ملزومات آن آشنا گشتند و در همین راستا، عده ای مأمور یادگیری زبان های خارجی شدند. بعد از فراهم شدن همه مقدمات، با اتخاذ استراتژی محیطی به جای تملکانه، پیامبر(ص) ابزار نامه نگاری به سران دولت ها را برای پیشبرد سیاست خارجی برگزید و با رعایت نکاتی در این نامه ها، دولت اسلامی به اهداف طراحی شده دست پیدا کرد. توجه به عوامل همگرا و حذف عوامل واگرا در دیپلماسی، منجر به اتخاذ یک سیاست محیطی شد که براساس آن، عرف دیپلماتیک زمانه از سوی دولت اسلامی به رسمیت شناخته شد و پیامبر(ص) دولت تازه شکل یافته خود را با دوری از رویکردهای تهاجمی، از بسیاری از مشکلات احتمالی نجات داد.
توجه به مقتضیات زمانه از سوی رهبر دولت اسلامی، روح فرهنگی حاکم بر دین اسلام و هماهنگی پیام اسلام با فطرت انسانی باعث موفقیت سیاست خارجی این دولت شد. نکته اصلی را می توان در این دانست که پیامبر(ص) پی برده بود که نامه، مهمترین شیوه برقراری ارتباط با دنیای خارج است و با رعایت نکات دیپلماتیک در این ابزار(نامه ها) با محیط بین المللی خود از راه تعامل وارد شد و با درک شرایط به اهداف از پیش طراحی شده برای نظام اسلامی رسید.
مراجع
منابع فارسی و عربی 1. قرآن کریم. 2. ابن اثیر، علی بن محمد، (1966م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صاد. 3. ابن خلدون، عبدالرحمن، (1366)، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی. 4. ابن عربی، (1421ق)، احکام القران، جلد 1، بیروت: دارالکتاب العربی. 5. ابوفارس محمد، عبدالقادر، (1986م)، النظام السیاسی فی الاسلام، عمان-الاردن: دارالعرفان. 6. ابواالوفا محمد، احمد، (1992م)، القانون الدبلوماسی فی الاسلام، قاهره: دارالنهضه العربیه. 7. ابوزهره، محمد، (1964)، العلاقات الدولیه فی الاسلام، قاهره: الدار القومیه لطباعه والنشر. 8. الاحمدی، علی بن حسینعلی، (بی تا)، مکاتیب الرسول، بیروت: دارصعب. 9. امینی، ابراهیم، (1364)، سیاست خارجی حکومت اسلامی، حکومت اسلامی، شماره3-4. 10. آراسته خو، محمد، (1369)، نقد و نگرشی بر فرهنگ اصطلاحات علمی-اجتماعی، تهران: گستره. 11. بخشایشی اردستانی، احمد، (1375)، اصول سیاست خارجی ج.ا.ا، تهران: آوای نور. 12. بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، (1398ق)، فتوح البلدان، بیروت: دارالکتب العلمیه. 13. بن مکرم، محمد، (بی تا)، حمد، لسان العرب، ج7، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی. 14. حاجی یوسفی، امیرمحمد، (1384)، سیاست خارجی ج.ا.ا در پرتو تحولات منطقه ای، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی. 15. حتی، فیلیپ خلیل، (1366)، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه. 16. حسن، ابراهیم حسن، (1994)، تاریخ الاسلام السیاسی والدینی والثقافی والاجتماعی، ج1، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی. 17. حلبی، (بی تا)، السیره الحلبیه، بیروت: دارالاحیائ التراث الاسلامیه. 18. حمیدالله، محمد، (1969)، مجموعه الوثائق السیاسیه، بیروت: دارالارشاد. 19. الخزرجی، ثامر کامل، (2005)، العلاقات السیاسیه الدولیه، عمان-الاردن: دارالمجد لاوی للنشر و التوزیع. 20. خوشوقت، محمدحسین، (1385)، تجزیه و تحلیل تصمیم گیری در سیاست خارجی، تهران: وزارت امور خارجه. 21. الدمشقی، محمد بن علی بن طوطون، (1407ق)، اعلام السائلین عن کتب سید المرسلین، بیروت: موسسه الرساله. 22. زیدان جرجی، (بی تا)، تاریخ التمدن الاسلامی، ج 1، بیروت: دارالمکتبه الحیاه. 23. سجادی، سیدعبدالقیوم، (1383)، دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، قم: بوستان کتاب. 24. سریع القلم، محمود، (1388)، سیاست خارجی ایران: قابلیت و امکان تغییر، فصلنامه بین المللی روابط خارجی، سال اول، ش1. 25. السید حسن، عدنان، (1998)، نظریه العلاقات الدولیه، بیروت: منشورات الجامعه البنانیه. 26. سیف زاده، سیدحسین، (1385)، اصول روابط بین الملل، تهران: میزان. 27. شکوری، ابوالفضل، (1377)، فقه سیاسی، جلد2، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 28. شمس الدین، محمد مهدی، (1992)، نظام الحکم والاداره فی الاسلام، الطبعه الثانیه، قم: دارالثقافه والنشر. 29. شهیدی، سید جعفر، (1369)، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 30. صابری همدانی، احمد، (1380)، محمد و زمامداران، قم: فرهنگی انتشاراتی شاکر. 31. ضیایی بیگدلی، محمدرضا، (1387)، حقوق بین الملل عمومی، چاپ سی چهارم، تهران: گنج دانش. 32. عالم، عبدالرحمن، (1385)، بنیاد های علم سیاست، تهران: نشرنی. 33. عمید زنجانی، عباسعلی، (1373)، فقه سیاسی: حقوق بین الملل اسلامی، چاپ دوم، تهران: امیر کبیر. 34. غفوری، محمد، (1387)، دیپلماسی و رفتار سیاسی پیامبر، تهران: مهاجر. 35. قوام، سید عبدالعلی، (1386)، اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل، تهران: سمت. 36. کتانی، عبدالحی، نظام الحکومه النبویه التراتیب الاداریه، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. 37. لین ویک، جان، (1369)، مبانی دیپلماسی: چگونگی مطالعه روابط بین الملل، ترجمهعبدالعلی قوام، تهران: قومس. 38. مجلسی، محمدباقر، (1403ق)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه. 39. معین زاده، عباس، (1372)، حقوق دیپلماتیک نوین، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی. 40. موسوی، سیدمحمد، (1382)، دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران. 41. النجار، کامل، (2007)، الدوله الاسلامیه بین النظریه و التطبیق، طرابلس: تاله لطباعه والنشر. 42. علیخانی، علی اکبر و همکاران، (1386)، سیاست نبوی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. ب) منابع لاتین 44. W. Philips Shively, (2003), Power and Choice, Minneapolis ٬University of Minnesota. 45. Joseph S. Nye, Joenne J.Myers, (2004) “Soft Power”, Future Casts Online Magazine, Vol.6, No.9.
