بررسی مؤلفه های اخلاق کار در اسلام

1.مقدمه

انسان از دو بعد مادی و معنوی «جسم و جان» ترکیب یافته و هر یک از این دو بعد، برای رشد و بالندگی به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند است. خدای متعال، که جهان هستی را خلق کرده و انسان را به عنوان گل سر سبد مخلوقات خود معرفی کرده، طبیعت را مسخر او ساخته و ابزار و امکانات مورد نیاز را در اختیار او قرار داده است. انسان می تواند در سایه تدبیر و تلاش، از مواهب الهی استفاده کند و زمینه رشد و تعالی مادی و معنوی خود را فراهم کند. اشتغال و کار از مسائلی است که برای پیمودن راه های ترقی مادی و معنوی، نقشی بنیادین دارد و کار برای ادامه زندگی و بقای جامعه ضرورتی اجتناب ناپذیر است. زندگی هرکس به واسطه کارکردن تأمین و اداره می شود و خودکفایی هر جامعه ای به میزان و نوع عملکرد شاغلان آن جامعه بستگی دارد. علاوه بر اینها، کار موجب نشاط انسان شده، بیکاری موجب فقر، افسردگی، فساد و سرخوردگی اجتماعی می گردد. اهمیت کار در سنین جوانی دو چندان است و آثار و ثمرات آن برای نسل جوان ارزش زیادی دارد (میرمعزی، 1378: 33-31).

از دیدگاه اسلام، کارکردن فقط برای کسب درآمد و افزودن ثروت نیست و در این میان معیارهای مهم دیگر اخلاقی نیز دخالت دارند که برخی از آنها در این نوشتار مطرح می شوند.

2.بیان مسأله

سبک زندگی از مفاهیمی است که در نیمه دوم قرن بیستم مورد توجه جدی و اقبال جامعه شناسان قرار گرفت. با طرح مباحث مربوط به مدرنیته، هویت، مصرف و انگیزه های مصرف کنندگان از سوی جامعه شناسان بستر مناسبی جهت رشد مطالعات و تحقیقات تجربی در این زمینه فراهم شد. این گسترش با محوریت نظریه های جامعه شناسانی همچون وبر، گیدن، وبلن، بوردیو، پیترسون و... انجام گرفت. گستردگی ابعاد و پیچیدگی موضوع موجب شده است که مرزهای محدود کننده این موضوع لغزنده و مبهم باشد و از این رو، برداشت های متفاوتی از این موضوع و قلمرو آن به وجود آید که در بررسی ها قابل مشاهده است (فاضلی،1382: 34 ).

مفهوم سبک زندگی اولین بار در سال 1929 توسط آدلر - روان شناس اجتماعی – مطرح شد و پس از یک دوره افول، مجدد از سال 1961 مورد اقبال اندیشمندان به ویژه جامعه شناسان قرار گرفت. در ادبیات جامعه شناسی از مفهوم سبک زندگی دو برداشت و مفهوم سازی وجود دارد، یکی مربوط به دهه 1920 که سبک زندگی معرف ثروت و موقعیت اجتماعی افراد و بیشتر به عنوان شاخص تعیین طبقه اجتماعی به کار رفته است (چاپین، 1995؛ چاپمن، 1935) و دوم به عنوان شکل اجتماعی نوینی که تنها در متن تغییرات مدرنیته و رشد فرهنگ مصرف گرایی معنا می یابد (گیدنز، 1991؛ بوردیو، 1984؛ فدرستون، 1987 و 1991؛ لش و یوری، 1987) و در این معنا سبک زندگی راهی است برای تعریف ارزش ها، نگرش ها و رفتارهای افراد که اهمیت آن برای تحلیل های اجتماعی روز به روزافزایش می یابد (اباذری، 1381: 67-66).

جنسن (2007) معتقد است که بیشتر اوقات این مفهوم بدون آنکه به طور دقیق معنای روش زندگی را بدهد، مورد استفاده قرار می گیرد و در ادبیات این واژه، به روش های مختلف تعریف شده و این که در چهار سطح جهانی، ملی، منطقه ای و فردی قابل اندازه گیری است. فرهنگ علوم اجتماعی سبک زندگی را به نوع زندگی یا نوع معیشت ترجمه کرده که منظور چگونگی جریان حیات و شیوه زندگی انسان ها به صورت فردی و گروهی است و نحوه استفاده از درآمد، طول زمان کار، شیوه لباس پوشیدن، تغذیه، رفتارهای دینی، فرهنگی و. .. را شامل می شود (بیرو، 1380: 78).

بوردیو سبک زندگی را نتیجه قابل رؤیتی از ابراز عادت می داند، از نظر او همه چیزهایی که انسان را احاطه کرده است، مثل: مسکن، اسباب و اثاثیه، کتاب ها، سیگارها، عطرها، لباس ها و غیره بخشی از سبک زندگی او است (ممتاز، 1383: 84).

بنابراین، سبک زندگی عبارت از شیوه زندگی کردن است که شامل رفتارهای عینی فرد می شود و از مهم ترین ابعاد آن، مربوط به مسائل اقتصادی و کسب درآمد خانواده و جامعه است که ریشه در کارکردن دارد. دین اسلام در قالب آیات قرآن کریم و سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام راهکارهای مفیدی برای توجه به رابطه ی اخلاق و کار ارائه می کند که در غنی سازی سبک زندگی اسلامی افراد جامعه نقشی مهم دارد (ولائی، 1378: 36).

از سوی دیگر؛ «اخلاق» جمع «خُلق» در کتب لغت، بیشتر به معنای طبیعت و سرشت آمده است (طریحی،1414: 33). راغب اصفهانی درباره این واژه می نویسد: «خَلق» و «خُلق» در اصل، یکی هستند، اما «خَلق» به هیأت، اشکال و صورت هایی که با چشم درک می شود اختصاص یافته و «خُلق» به قوا و سجایایی که با بصیرت درک می شود مختص شده است (راغب اصفهانی، 1383: 15). از مجموع سخنان لغویان برمی آید که «خُلق» صفت و کیفیت درونی ثابت در نفس انسان است. بیشتر علمای اخلاق «خُلق» را اینگونه تعریف کرده اند: ملکه نفسانی که افعال از آن به آسانی صادر می شود (طباطبائی، 1397ق، ج 19: 369).

بحث اخلاق، بحث درباره ارزش های انسانی است: «چگونه زیستن» و «چگونه رفتار کردن» (معیدفر،1380: 46) اما آنچه در این تحقیق مهم دانسته شده است، تبیین رابطه ی اخلاق با کار و ارائه ی راهکارهای در جهت اجرائی کردن این رابطه است. کار در یک تعریف کلی، شامل هر نوع فعالیت می شود چه به قصد دریافت ما به ازای مالی آن انجام شود یا نه؛ هدف آخرتی داشته باشد یا دنیایی؛ عملِ موجود مادی باشد یا مجرد؛ کار یدی باشد یا کار فکری؛ کار صنعتی و تولیدی باشد یا کار خدماتی؛ عمل عبادی باشد یا عمل اقتصادی (نیک فر، 1383: 20).

اهداف مهم کار از دیدگاه اسلامی عبارت است از:

- کسب درآمد و تأمین معیشت زندگی خود و خانواده:

شاید نخستین انگیزه هر شخصی در انجام کار این است که به واسطه ی کار، نیازهای خود را تأمین کند. از امام صادق علیه السلام نقل شده: «وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک مراجعت کرد، سعد انصاری به استقبال وی آمد. حضرت با او مصافحه کرد، دست او را زبر و خشن دید. فرمود: چه آسیبی به دستت رسیده است؟ گفت: با طناب و بیل کار و درآمد آن را صرف معاش خانواده ام می کنم. حضرت دست او را بوسید و فرمود: هذه ید لاتمسّها النار «این دستی است که آتش جهنم به آن نمی رسد» (جزری، 1970، ج2: 337). کسب درآمد فقط برای تأمین ضروریات زندگی نیست؛ بلکه شخص می تواند برای تأمین وسایل رفاهی خود و خانواده کار کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از سعادت های مسلمان، داشتن منزلی گشاده، همسایه ی صالح و وسیله ی سواری مناسب است» (حرّعاملی، 1383، ج 3: 558 ). امام صادق علیه السلام فرمود: «هرچه برای خرید عطر بپردازی، اسراف نیست و مخارج مربوط به عطر پیامبر اکرم بیش از مخارج خوراکی او بود» (کلینی، 1362، ج6: 512)؛

- عزّت و شخصیت یافتن:

از آثار کار، عزّت یافتن فرد است. شخص با کارکردن نیاز خود را برطرف ساخته، نیازمند کار دیگران نمی شود؛ از دیگران درخواست نمی کند و هزینه ی او بر عهده ی دیگری نیست. امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود که دیر به بازار رفته بود فرمود: اُغدُ إلی عزِّک. «پگاه صبح در پی عزت خود [= کار و کسب] برو» (عاملی، 1383، ج 12: 3)؛

- رشد عقلانی:

کار، وسیله ی تجربه آموختن انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او افزوده می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: ترک التجارة ینقص العقل «رهاکردن تجارت، عقل را کاهش می دهد» (کلینی، 1362، ج5: 148).

- کسب آرامش روحی: انسان با کسب درآمد از نظر روحی آرامش می یابد و فرد نیازمند از نظر روحی در اضطراب است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «انسان هرگاه نیازمندی های خود را تأمین کرد، آرام می گیرد» (کلینی، 1362، ج 5: 89)؛

- سلامت جسم:

از آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل بودن، باعث استراحت بیش از حد و پدید آمدن روحیه ی خمودی و افسردگی در شخص می شود. با کار، اعضای انسان توان خود را بروز می دهد. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: من یعمل یزدد قوة «هرکس کار کند، توان او افزوده می شود» (حکیمی، 1408، ج5: 291). امام صادق علیه السلام به فضل فرمود: «اگر تمام نیازهای مردم تأمین شده بود، از زندگی لذت نمی بردند. اگر انسانی مدتی ساکن مکانی شود و همه ی نیازهای او فراهم باشد، از بی کاری خسته می شود و مایل است خود را مشغول کند» (مجلسی، 1374، ج 3: 87)؛

- تأمین نیازهای اساسی اجتماع:

افراد با کار می توانند نیازهای افراد جامعه را برطرف سازند. فرد نمی تواند تمام نیازهای خود را برطرف سازد؛ بنابراین هرکس با انجام کار خاصی می تواند نیاز مردم را برطرف کند و درمجموع، نیازهای تمام افراد تأمین شود (عاملی، 1383، ج 13: 244)؛

- رفع فقر و تأمین اجتماعی نیازمندان:

با کار و تلاش، فقر اجتماعی از بین می رود و فرد با کسب درآمد می تواند به دیگران کمک کند. مسؤولیت اجتماعی، شخص را به کار فرامی خواند؛ حتی اگر به درآمد آن نیاز نداشته باشد. فرد باید در بُعد اجتماعی انسانی مفید و مؤثر باشد. حضرت امیرمؤمنان با کار در باغ، چاه و قنات حفر می کرد و آنان را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می کرد یا آنکه بردگان بسیاری را با کار و درآمد خویش رها ساخت (کلینی، 1362، ج 5: 74)؛

- گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد اجتماعی:

از آثار کار و انگیزه ی روی آوردن به کار، حفظ و سلامت روح انسانی و گسترش اخلاق در اجتماع است. از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که فرمود: «سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و ناتوانی و تنبلی همراه نیازمندی و فقر است و ثمره ی آن نابودی و بدبختی است. آنکه طلب و تلاش نکند، چیزی نمی یابد و به فساد کشانده می شود» (ولایی، 1378: 63)؛

- افزایش توان اقتصادی جامعه:

هرگاه بخش های اساسی مردم به کار اشتغال داشته باشند، اقتصاد جامعه رشد خواهد داشت. تولید و درآمد ملی افرایش می یابد. درآمد دولت به جهت مالیات ها فزونی یافته و امکان ارائه ی خدمات عمومی به مردم فراهم می شود (صدر، 1391: 108). در دیدگاه دینی، انسان نه تنها در کار خود باید به فکر دیگر انسان ها و جامعه باشد، بلکه اگر از ثمره ی کار او دیگر موجودات هم استفاده کنند، در نزد خداوند مطلوب است و برای او پاداش آخرتی خواهند نوشت. کمک به عمران و حیات طبیعت و محیط زیست ارزش والایی دارد. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: ما من مسلم یغرس غرساً أو یزرع زرعاً فیأکل منه انسان أو طیر أو بهیمة الاّ کانت له به صدقة «مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به عمل آورد و ازآن انسان، پرنده، چهارپا استفاده کند، در نامه ی اعمال او ثواب صدقه نوشته می شود» (نوری، 1407، ج13: 460)؛

- تقویت اعتقادات دینی:

اعتقاد دینی، عامل بسیار مهم در ایجاد انگیزه است و چنانچه در کلام اولیای دینی، آثاری برای عملی خاص عنوان شده باشد، فرد پرهیزکار به جهت باورهای خود در جهت کسب آن می کوشد و فعالیت خود را در همان سو قرار می دهد. انسان های معتقد به عالم ماورا، کارهای بسیاری را برای نتایج آخرتی انجام می دهند. از بذلِ جان جهادگران تا صرف مال دارایان در طول تاریخ، بسیار دیده شده است. هم اکنون مکان های وقف شده به وسیله ی نیک مردان و نیک زنان در جهان به حدی است که نهادهای گوناگون در سرپرستی صحیح آن می کوشند (معیدفر، 1380: 78)؛

- بخشش گناهان: کار اقتصادی، شخص را از آمرزش الهی بهره مند می کند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من بات کالاً من طلب الحلال بات مغفوراًله «آن که در راه کسب حلال زندگی او می گذرد، مورد مغفرت الهی است» (کلینی، 1362، ج5: 78). إنّ من الذنوب ذنوباً لایکفّرها صلاة و لاصدقة قیل یا رسول اللَّه، فما یکفّرها. قال: الهموم فی طلب المعیشة «برخی از گناهان با نماز و صدقه پاک و جبران نمی شود. یاران گفتند چه چیز آن را پاک می کند؟ فرمود: تلاش در کسب روزی» (نوری، 1407، ج13: 13)؛

- حفظ و یاری دین فرد:

انسان اگر بخواهد دین دار واقعی باشد و بتواند در معنویت پیشرفت کند نمی تواند از نعمت های دنیا و نیازهای دنیایی چشم بپوشد. مؤمن به دنبال خیر دنیا و آخرت است: آتنا فی الدنیا حسنة و فی الآخرة حسنة (بقره: 197) و خیر دنیا همان برخورداری از معیشت است (کلینی، 1362، ج5: 71). از پیامبر گرامی نقل شده است که: «خداوندا! در نان برکت ده و بین ما و نان جدایی مینداز. اگر نان نداشتیم، توان نماز و روزه و انجام واجبات الهی را نداشتیم» (کلینی، 1362، ج5: 73).

در نظام اخلاقی اسلام به مواردی از خصوصیات مثبت اخلاقی پافشاری شده و گاه این موارد، منافی کار اقتصادی قلمداد می شود. برخی از این اخلاقیات عبارتند از:

- توکل: معنای توکل، تعطیل کردن قوا و اعتماد به خدا که او به جای شخص عمل انجام دهد نیست. کار نکردن و سکون، تضمین الهی را در پی ندارد. در آیات قرآن، توکل در موردی مطرح شده که مسلمان امر خطیری را باید انجام دهد و خداوند دلهره و نگرانی او را با ایجاد اطمینان معنوی از بین می برد. مؤمن، وکالت خدا را کافی می داند و اعتماد به او را بر اعتماد به دیگران ترجیح می دهد: «ومن یتوکل علی الله فهو حسبه إن الله بالغ أمره قد جعل الله لکل شیءٍ قدراً» (طلاق: 3). این آیه به مسلمان تذکر می دهد که باید در امر مربوط به خانواده، قوانین الهی را مراعات کند تا عاقبت خیر برای او پدید آورد (مطهری، 1389: 112)؛

- زهد، قناعت و ترک دنیا: قناعت که از ویژگی های مؤمنان و خردمندان به شمار می رود، معنای درست مصرف کردن و جلوگیری از اسراف مال است، نه آنکه در بُعد تولید باید کم کاری کرد. زهد به معنای کم مصرف کردن برای بازده بیش تر است. دنیایی که زاهد آن را ترک می کند، سرگرم شدن به تنعم و تجمل و دور افتادن از کمال انسانی است. دعوت به زهد در دین، به معنای ترک تلاش و ساختن دنیای آباد و مستقل نیست. سرور زاهدان عالم بیش از همه کار و تلاش اقتصادی انجام می داد و استفاده از خانه ی گسترده را در جهت خیررسانی به همنوعان و دستگیری بیچارگان امر آخرتی می دانست (مطهری، 1384: 217-216)؛

- صبر بر بلایا و رضا به قضای الهی: با توجه به آیات و روایات روشن می شود این سجیه ی اخلاقی هم، مانند توکل برای کسی ستوده است که در صحنه ی عمل و زندگی با همه ی کوششی که دارد، گاه به نتیجه ی دلخواه نمی رسد. از آنجا که انسان نمی تواند مجموع عوامل مؤثر بر طبیعت و دنیا و روحیات انسان ها را در اختیار خود بگیرد، گاه با همه ی زحمت، انتظار او برآورده نمی شود و خلاف خواسته ی او رخ می دهد، در اینجا باید تن به این علل و اسباب بدهد (سادات، 1385: 143).

3.یافته های تحقیق

عناصر اخلاقی کار و تولید در آموزه های دینی بسیار گسترده است. تحقق عینی این عناصر، از یکسو زمینه ساز گسترش و بهینه سازی فعالیت های تولیدی و در نتیجه رشد اقتصادی است و از سوی دیگر، ضمن جهت دهی به فعالیت ها و سرمایه گذاری ها، سالم سازی آنها را موجب می شود. برخی از مهم ترین این عناصر به همراه کارکرد اقتصادی ـ اخلاقی آنها چنین است:

1.داشتن انگیزه سالم:

واژه «انگیزه» از کلمه لاتین حرکت کردن گرفته شده است. این اصطلاح همان گونه که از معنای رایج آن برمی آید، به علت یا چرایی رفتار اشاره دارد. انگیزه را می توان «حالتی در افراد دانست که آنان را به انجام رفتار و عمل خاصی متمایل می کند» (الوانی، 1384: 152).

انگیزه فرآیندی است که با یک نیاز یا کمبود زیستی یا روانی آغاز شده و رفتار هدفمند یا انگیزه ای را در جهت محرکی خارجی فعال می کند (رضائیان، 1375؛ به نقل ازلوتانز، 87). بر اساس این تعریف رمز شناخت انگیزه را نیز در معنای مفاهیم نیازها، محرک ها و روابط میان آنها می داند. برخی از نظریه پردازان انگیزه را مجموعه ای از نیروهایی می دانند که افراد را به طرف معینی از رفتار وادار می کند (رضائیان، به نقل ازپورتر، 88). پاره ای دیگر بر این باورند که انگیزه بیانگر: «آن دسته از فرایند روان شناختی است که علت برانگیختگی، هدایت و تداوم اعمال ارادی هدفمند است» (رضائیان، 1375؛ به نقل ازمیچل، 88). این تعاریف به سه نتیجه منجر می شود:

تجزیه و تحلیل انگیزه باید به عواملی که فعالیت های فرد را بر می انگیزد، تمرکز کند؛

انگیزه فرایندگرا است و به انتخاب، جهت و هدف توجه دارد؛

انگیزه بر چگونگی آغاز رفتار، تداوم یا توقف آن توجه دارد و بیانگر آن است که فرد دارای انگیزه چه نوع واکنش عینی نشان می دهد (رضائیان، 1375؛ به نقل از زیلاگیی و والاس، 88).

اهم مترادف های واژه های انگیزه و نیاز در قرآن عبارت است از:

حاجة: «ولکم فیها منافع ولتبلغوا علیها حاجةً فی صدورکم» (غافر: 80) و برای شما در آنها منافع قابل ملاحظه ای است تا به وسیله آنها به مقصدی که در دل دارید برسید (هادوی نیا، 1389: 67)؛

میل و رغبت: «و الرغبة و الرغب و الرغبی السّعة فی الارادة» یعنی رغبت عبارت است از فزونی و قوت اراده؛ مثل این گفته خداوند متعال: «انّهم کانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا» (انبیاء:90)؛ چراکه آنها در نیکی ها سرعت می گرفتند و به خاطر عشق (به رحمت) و ترس (از عذاب) ما را می خواندند (مصباح یزدی، 1388: 59)؛

تحریض: از ماده حرض تنها دو مورد در قرآن مجید آمده که درباره تحریص و برانگیختن مؤمنان توسط پیامبر صلی الله علیه و آله برای جنگ است. یکی از آن دو مورد، آیه 65 سوره انفال و دیگری آیه زیر است: «فقاتل فی سبیل الله لاتکلَف الا نفسک و حرض المؤمنین...» (نساء: 84)، پس (ای پیامبر) تو خود تنها در راه خدا به کارزار برخیز که جز شخص تو بر آن مکلف نیست و مؤمنان را ترغیب کن (نیک فر، 1383: 81)؛

 إثارة: «إثاره» از ریشه «ثور» و به معنای تحریک و تهییج است و «ثوران» یعنی هیجان. در قرآن کریم، دو مورد درباره إثاره زمین و دو مورد درباره إثاره ابرها آمده. آیه: «واللّه الذی ارسل الرِّیاح فتثیر سحابا فسقناه إلی بلد میت فاحیینا به الارض بعد موتها کذلک النشور» (فاطر: 9) خداوند کسی است که بادها را می فرستد تا ابرها را برانگیزد، پس ما آن ابرها را به سوی زمین مرده می رانیم و به وسیله آن، سرزمین مرده را زنده می کنیم. رستاخیز نیز همین گونه است (میرمعزی، 1378: 78).

در نگرش اسلام، هدف نهایی انسان، تکامل در پرتو نیل به قرب الهی است (طباطبائی، 1397، ج18: 394) از این رو، هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، فراهم کردن زمینه های لازم برای دستیابی افراد به کمال مطلوب است. برای تحقق این هدف، یک سری «اهداف میانی» مطرح می گردد که از یکسو، به عنوان انگیزه های فعالیت های تولیدی فرد مسلمان تلقی می شود و از سوی دیگر، مقدمه نیل به هدف نهایی است.«انجام دادن وظایف عبادی» (کلینی، 1362، ج5: 73)، «تأمین نیازهای زندگی» (کلینی، 1362، ج5: 72) و «رسیدن به رفاه نسبی» (کلینی، 1362، ج6: 238)، «خودکفایی و اقتدار جامعه» (انفال:60) و «مشارکت در خدمات اجتماعی» (کلینی، 1362، ج5: 74) از مهم ترین اهداف فرد مسلمان در کار و تولید است. تفاوت در هدف ها و انگیزه ها، از وجوه تمایز کار و تولید در مکتب اقتصادی اسلام با مکتب سرمایه داری است؛ چراکه در مکتب سرمایه داری، هدف از تولید، افزایش سود و درآمد است (عبادی، 1370: 16) از این رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزش ها و رعایت محدودیت های اخلاقی در کار و تولید باقی نمی گذارد.

2.وجدان کاری:

وجدان به معنای نیروی باطنی که خوب را از بد تشخیص می دهد، تعریف شده است (معین، 1381: 970) در اصطلاح، وجدان با عبارت های گوناگونی تعریف شده است: انسان در اعماق درون خود، قوه ای می یابد که او را به عمل نیک وادار کرده و از انجام کار بد باز می دارد و در صورت ارتکاب، او را سرزنش و ملامت می کند و با انجام کار نیک، مورد تشویق قرار می دهد. این هاتف غیبی نظرش به لذت و سود نیست و فقط آنچه را که وظیفه و تکلیف می داند، به آن امر و نهی می کند. در قرآن کریم از این درجات و مراتب به اماره، لوامه و مطمئنه تعبیر شده است (بختیاری، 1377: 11).

وجدان همان محرک درونی است که انسان را برای دست یابی به ایده آل خود، تحریک می کند. این محرک درونی بایستگی ها را از نبایستگی ها تفکیک می کند، قاضی امین است و راهنمای مطمئن نظارت کرده، شکنجه می دهد و شکنجه می بیند، زشت و زیبا می شود و در نهایت اینکه وجدان قطب نما است (نادری، 1375: 3). وجدانِ کاری بازگوکننده انگیزه درونی است که هر فرد با توجه به آن و با شناخت کامل به وظایف محوله در صدد انجام بهینه کار خویش بر می آید. بنابراین، ملکه ای که بر طبق آن کاری بدون احتیاج به محرک های خارجی، با دقت و کامل انجام گیرد برخاسته از وجدان کاری به شمار می آید (منطقی، 1375: 8) پس وجدان کاری برابر است با حالت ثابت درونی که فرد را به انجام درست دقیق کار، با میل و اشتیاق ترغیب می کند (نادری، 1375: 4). وجدان کاری عاملی است که سبب می شود فرد بدون وجود هیچ کنترل خارجی و فیزیکی و به انگیزه ای درونی برای انجام درست کاری که بر عهده ای او گذاشته شده است، از هیچ کوششی فروگذار نکند. می توان نتیجه گرفت «وجدان کاری» به معنای «گرایش به انجام دادن صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم» است (معیدفر، 1380: 18) که از نشانه های آن، انجام کار بیشتر و بهتر، کنترل درونی و مسئولیت پذیری است (سیدعباس زاده، 1374: 11).

عواملی چند بر ایجاد و تقویت وجدان کاری مؤثر است که در متون دینی، مورد توجه و تأکید قرار گرفته است؛ «اصلاح نگرش» (نفی پاره ای از پندارهای نادرست و خرافی درباره سرنوشت انسان و جوامع) (طباطبائی، 1397، ج11: 312)، «رضایتمندی از کار» (از طریق تبیین ارزش معنوی و اجتماعی و آثار کار)، «آموزش و الگوسازی»، «تقویت احساس مسئولیت» (نحل، 93) و «توجه دادن جامعه به پی آمدهای ضعف وجدان کاری» (کلینی، 1362، ج5: 148) از این عوامل است.

3.تخصص و تعهد:

استعمال واژه تعهد، منحصر به جامعه شناسان نیست، بلکه متفکران حوزه های دیگر از جمله: سیاست، فلسفه، مدیریت، اقتصاد و اخلاق نیز آن را به کار گرفته اند. «تخصص و تعهد» دو ویژگی اساسی نیروی کار و مدیریت است که در آموزه های دینی، به شدت مورد تأکید است، به گونه ای که ممکن نیست هیچ یک بدون دیگری، ملاک ارزیابی باشد: «إنّ خیر من استأجرت القویّ الأمین» (قصص: 26)؛ «قال اجعلنی علی خزائن الأرض إنّی حفیظ علیم» (یوسف: 55). در بینش اقتصادی اسلام، «متعهد غیر متخصص» در ردیف «متعهد خائن» قرار می گیرد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند: «ما أبالی ائتمنت؛ خائنا أو مضیعا» (کلینی، 1362، ج5: 300) «برای من تفاوتی ندارد که به خائن امانت بسپارم، یا به کسی که [از امانت مراقبت نمی کند و آن را] تباه می سازد.».؛ از این رو آگاهی از دانش های هر زمان و افزایش تخصص، در کنار پاکی و تعهد، از وظایف دینی نیروی کار است، به گونه ای که تعهد او اقتضا می کند، از پذیرش کاری خودداری ورزد که تخصص و توان آن را ندارد.

4.انضباط کاری:

نظم و انضباط و مدیریت زمان، از مهم ترین عوامل بهره برداری بهینه از سرمایه ها است؛ از این رو، علاوه بر رعایت نظم (سیدرضی، 1359: 167) شاخصه های انضباط در فعالیت های اقتصادی نیز مورد تأکید است. برخی از این شاخصه ها عبارت است از: «تقسیم وقت» (قصص، 73)، «تقسیم کار بر اساس توانمندی ها و تخصص افراد» (طباطبائی، 1397، ج18: 101)، «رعایت میانه روی در کار با پرهیز از سستی یا حرص و آزمندی» (کلینی، 1362، ج5: 81) و «رعایت میانه روی به هدف پاسداشت سلامت جسمی و روحی و رسیدگی به سایر وظایف».

نتیجه گیری

کار در نگاه دین، در گستره ی هستی جاری است و شخص با کارکرد با مجموعه عالم هستی و خالق آن هماهنگ می شود. بنابراین، هر نوع کار حلال مطلوب است؛ اگرچه برخی از کارها و فعالیت های اقتصادی به جهت اهمیت آن در متون دینی مورد ترغیب بیشتر قرار گرفته است. اولیای الهی به انواع کارها مثل کارگری، خیاطی، زره بافی، صنعتگری، تجارت، کشاورزی می پرداختند و کار را فضیلت انسانی و عبادت الهی می دانستند. بر این اساس اعتقادات اسلامی، ترغیب کننده ی فعالیت اقتصادی است و چون دنیا مزرعه آخرت و از بهترین اعمال صالح، کسب درآمد حلال است، با کار آخرت شخص و ارزش انسانی او تضمین می شود (نیک فر، 1383: 56-55).

کار اقتصادی به علل گوناگون مورد رغبت مسلمان است. مواردی مانند: تأمین معاش، رفع احتیاج اجتماع، عزت نفس، رشد عقلانی، سلامت جسم، زدودن چهره زشت فقر، گسترش اخلاق و نابودی مفاسد اجتماعی، حفظ دین و کسب ثواب آخرتی به همراه مطلوبیت کار، مؤمن را به کار ترغیب می کند (معیدفر،1380: 19). گسترش فرهنگ دینی درباره کار، زمینه تلاش همه جانبه افراد برای رشد اقتصادی را فراهم می کند و افراد توجه جدی به نفس کار دارند تا نوع آن؛ بنابراین خواهند کوشید بیکاری را به هر صورت از خود دور سازند و هر کار حلالی را عزیز داشته، به بیکاری ترجیح دهند. حاکمیت فرهنگ دینی، اثر مثبت بر بهره وری نیروی کار و کاهش هزینه های اضافی مثل اسراف منابع و اتلاف وقت دارد و روابط انسانی در بازار کار را بهبود می بخشد. کار اقتصادی پیوند دنیا و آخرت است و با آن می توان حسنه در دنیا و آخرت را کسب کرد (ولائی، 1378: 112).

با توجه به اهمیت کسب وکار در قرآن و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام راهکارهای زیر برای اجرایی کردن ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه ی امروز ایران و بلکه جوامع مسلمان و در نتیجه افزایش تولید، کارساز است:

- احیای فرهنگ غنی کار، تلاش و همت: کار، تلاش و همت، همواره درمیان ایرانیان از ایران باستان گرفته تا به حال از جایگاه ویژه و والایی برخوردار بوده است (ولائی، 1378: 167-166). بحث احیای فرهنگ کار به عنوان راه کار جدی با هدف به روزرسانی و نهادینه سازی توأم با ترویج و بسط آموزه های ناب فرهنگی در حال حاضر به معنای نادیده انگاشتن و خلاء حضور این فرهنگ در بین جامعه فعلی نیست، بلکه تنها هدف از طرح بحث غنابخشی و استحکام و پرمغز کردن مطالب و محتواهای نو ارائه شده به جامعه برای پذیرش و مقبولیت بیشتر در بین تمام لایه ها و سطوح فعلی جامعه ایران است. در ارائه بحث و تهیه مطالب هرچه از سابقه دیرینه و پیشینه دانش و اطلاعات گذشتگان و ادوار گذشته بهره گیری شود زمینه غنای فکری، قوام و بسط بیش از پیش آن فراهم تر و مقبولیت عام آن افزون تر خواهدشد (معیدفر،1380: 144).

- هماهنگ سازی تمامی حوزه های دخیل در امر عملیاتی کردن کار: موضوع وحدت رویه در بین آحاد جامعه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و نبود توجه جدی به آن می تواند آسیب های جدی به جامعه وارد کند. هماهنگی موجب تسریع و مضاعف شدن حرکت و تلاش در مسیر توسعه کشور شده و به همین دلیل ایجاد وحدت رویه در حوزه های سخت افزاری و نرم افزاری می تواند بسیار کارساز باشد (نیک فر، 1383: 157-156).

- ایجاد وحدت و همدلی بین تمام نیروهای وفادار به انقلاب اسلامی حول محور رهبرمعظم انقلاب: این امر در جلوگیری از بخشی نگری در برنامه ریزی و اجرایی کردن موضوع بسیار حائز اهمیت است. بحث فراهم سازی زمینه های ایجاد بستر فراگیر برای کسب وکار، لازمه ی مشارکت فعالانه تمام سطوح مختلف جامعه از هر عقیده و نگرشی است و ضرورت دارد تمام آحاد جامعه را در این موضوع درگیر نماید و شایسته است که وحدت و اخوت بین تمام نیروهای وفادار به انقلاب و نظام حول محور رهبری ایجاد شود (عبادی،1370: 19).

- برنامه ریزی جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه: اتخاذ سازوکاری مناسب جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه به ویژه برای کارکنان و اساتید، روحانیان، دانشجویان، دانش آموزان و تمام فعالان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و دانش در تمامی بخش های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دو بُعد معنوی و مادی مفید است (میرمعزی، 1378: 89-88).

- ایجاد سامانه ی برنامه ریزی، هماهنگی، هدایت، کنترل و نظارت: با هدف دسترسی آسان تر مسیرهای اهداف تعیین شده و هدف گذاری شده؛ ایجاد این سامانه موجب خواهد شد تا از رهاشدگی موضوع خودداری شده و روند اجرایی کار به شکل منسجم، هماهنگ، کانالیزه شده و کارآمد پی گیری شود (سیدعباس زاده، 1374: 98).

- شناسایی موانع احتمالی: اجرای هر برنامه و فعالیتی بیشتر با یکسری مشکلات و موانعی خواسته یا ناخواسته مواجه است. شناسایی دقیق و کارشناسی شده این مشکلات احتمالی و چاره اندیشی جدی برای آن توأم با ارایه راهکار و برخورد عقلانی و خردگرایی ضمن رفع موانع، موجب تسریع و سرعت بخشیدن به حرکت تعیین شده در مسیر توسعه نیز خواهد شد (ولایی، 1378: 171).

- برنامه ریزی اصولی بر اساس عملیات های تدارک شده (کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت): برنامه ریزی دارای دو رکن اساسی تعیین هدف و پیش بینی است. هدف و راهبرد، بر اساس مفاهیم دینی اعم از قرآن کریم، احادیث و سیره پیامبر اکرم و ائمه ی اطهار علیهم السلام و رهنمودهای رهبرمعظم انقلاب اسلامی به روشنی مشخص شده است. اقدام بعدی انجام پیش بینی های لازم برای اجرای دقیق و شایسته موضوع است که برای اجرای مناسب و بهره گیری بهینه، نیاز به برنامه ریزی مدون، اصولی و کارامد به صورت کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت است (اباذری، 1381: 78).

- بسط ارزش های اجتماعی و آموزه های معنوی در بین تمام سطوح و طبقات اجتماعی جامعه: جامعه ایران ارزش مدار و هنجارهای حاکم بر آن دارای نکات مثبت فراوان است. کسب وکار نیز از موضوع های ارزشی از دیرباز تا کنون بوده است. از راه های عملیاتی کردن این موضوع مهم، تکیه و بهره گیری از این ظرفیت بالا در سطح جامعه است که اگر به درستی و نحو مطلوب از آن استفاده گردد، میزان کارایی و کارآمدسازی در اجرای صحیح گرایش به کسب وکار، افزایش خواهد یافت (فاضلی، 1382: 151).

- بهره گیری از آموزش های عمومی از طریق رسانه های ارتباط جمعی: به کارگیری هدفمند رسانه های دیداری و شنیداری و ارتباط جمعی به ویژه صداوسیما، در کنار آموزش های تخصصی مدیران و متولیان ذیربط، از اهمیت زیادی برخوردار است. همان گونه که حضرت امام خمینی رحمت الله علیه فرمودند، صداوسیما به مثابه دانشگاه عمومی است. پس بایسته است در این راستا، ضبط و پخش برنامه هایی هدفمند و تأثیر گذار جهت گسترش فرهنگ کسب وکار در بین تمام سطوح جامعه انجام گیرد که از این دانشگاه عمومی بهره مند شوند. (معیدفر، 1380: 153).

- پایش مستمر، ارزشیابی و ارزش گذاری بر مجموعه فعالیت های انجام شده: بازکاوی و پایش مستمر و در صورت نیاز، اصلاح و بازنگری فعالیت های تدارک شده برای ارتقاء فرهنگ کسب وکار، ضمن نظارت پایدار بر فعالیت های تدارک شده موجب ارتقاء سطح کارایی و افزایش توان مضاعف و جلوگیری از هدر رفتن زحمات کشیده شده در این خصوص خواهد شد (سیدعباس زاده، 1374: 112).

- تشکیل اتاق فکر، جلسات مشورتی برای تصمیم گیری با هدف بهبود بخشی به روند اجرایی موضوع: بهره گیری خردمندانه از نظرهای کارشناسان، موجب کارایی بیش تر برنامه ها و فعالیت های تدارک شده برای ارتقاء فرهنگ کسب وکار می شود (نیک فر، 1383: 166).

- تعیین دقیق مسیرهای دستیابی به نقاط هدف گذاری شده: اتخاذ سازوکاری هدفمند در تدوین لوایح، قوانین و آیین نامه های لازم برای تعیین ضوابط قانونی برنامه ریزی، طراحی و اجرای موضوع، از لوازم ریل گذاری و تعیین دقیق مسیر برنامه ریزی شده است. از اشکالات و نواقصی که معمولاً در اجرایی کردن برخی نظرها و دستورها در بین جامعه به ویژه در بین دستگاه های اجرایی کشور به وجود می آید، فقدان راهکار قانونی وآیین نامه های اداری است که این امر کندی را در مراحل اجرایی در پی دارد. به همین دلیل چاره اندیشی در این باره، متضمن تحرک فعالانه دستگاه ها و اشخاص حقیقی و حقوقی مربوط است (فاضلی، 1382: 154).

- بهره گیری از آیات و روایات و سخنان بزرگان و اندیشمندان: استفاده از آیات الهی قرآن کریم؛ مانند فاذا فرغت فانصب (انشراح: 7) «پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می شوی به مهم دیگری بپرداز» و احادیث قدسی، روایات و احادیث پیامبر گرامی اسلام مانند: الکادّ لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله «کار و تلاش برای خانواده مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند» و ائمه اطهار و سخنان بزرگان برای نهادینه سازی بحث کسب وکار در بین افراد جامعه، بسیار مؤثر خواهد بود؛ چراکه اطلاعات مهم بسیاری در ارتباط با کار و تلاش وارد شده است و بهره گیری از آنها در جامعه ای که دین مدار بوده و از میزان پذیرش والای اینگونه آموزه ها در میان مردم برخوردار است، مسئولان امر را به سوی دستیابی به اهداف تعیین شده رهنمون می کند و از سوی دیگر، این آموزه ها به فرهنگ سازی موضوعات فوق کمک شایان توجهی خواهد کرد (ولایی، 1378: 178-177).

- اولویت بندی برای طرح ها، برنامه ها و پروژه های اجرایی: طرح ها و پروژه هایی که امکان و ظرفیت لازم برای افزایش و رشد تولیدات و فعالیت را بدون افزایش بودجه دارند، باید در اولویت قرار گیرند. یعنی با اولویت بندی برخی از طرح ها و پروژه ها به نحوی که به دیگر طرح ها آسیب وارد نشود (نیک فر، 1383: 167).

- بهره گیری حداکثری و مضاعف از پایگاه ها، مراکز و تشکل های فعال دینی: مساجد، حسینیه ها و هیأت مذهبی که دارای مخاطبان زیادی بوده و از جایگاه ویژ ه ای در سطح جامعه برخورداراند، از پایگاه هایی هستند که می توانند نقش مهمی در ترویج و بسط کسب وکار را در جامعه به عهده گیرند که این امر نیاز به برنامه ریزی مضاعف و جدی در این باره دارد (سادات، 1385: 139).

- ایجاد نگاهی جامع و فراگیر نسبت به موضوع کسب وکار: داشتن نگاهی فراگیر همراه با توسعه و گسترش این موضوعات به تمام عرصه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و پرهیز از بخشی نگری و جزء اندیشی در برنامه ریزی و طراحی امور برای اجرای مناسب آن، امری ضروری است. یعنی کسب وکار، تنها در امور خدماتی، اداری و اقتصادی خلاصه و محدود نگردد و این تفکر در تمام حوزه های اجتماعی به ویژه در عرصه هایی که با قشر نوجوان و جوان سروکار دارند، مثل میادین ورزشی، مراکز علمی و پژوهشی و... توسعه یابد (سیدعباس زاده، 1374: 118).

- داشتن نگاهی واقع گرایانه و منطقی: داشتن برخوردی واقع گرایانه و پرهیز از برنامه ریزی و اجرای برنامه های احساسی، غیرمنطقی و معدودسازی آن به مباحث و کارهای کم ارزش و سطحی از عنوان کسب وکار، بسیار مهم است. در صورت جدی نگرفتن این مهم، آسیب های جدی به اصل موضوع و اهداف مهم ترسیم شده وارد خواهد شد (معیدفر، 1380: 155).

- ارایه الگوها و مستندات: ارایه الگو و مستندات قابل ارایه اعم از تولیدات، برون داد و خروجی ها در زمینه های مختلف (فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و...) که در سنوات گذشته حاصل و نتیجه کسب وکار اشخاص حقیقی و حقوقی، بوده است. باید توجه داشت که طرح مباحث یکسره توصیفی و انتزاعی و نبود ارایه الگوی عملی از تأثیرگذاری زیادی برخوردار نبوده و برخی مواقع موجب جدی نگرفتن موضوع در سطح جامعه خواهد شد (سیدعباس زاده، 1374: 121). همچنین معرفی تعدادی از افراد نخبه ساعی و موفق در انواع کسب وکار که در زمینه ها و عرصه های مختلف، دارای موفقیت بوده و موفقیت آنها نیز حاصل تلاش و کارشان بوده مهم است؛ چراکه می تواند در انتقال تجربه و الگوسازی عملی برای جامعه و نیز استفاده ی بهینه از زمان در انجام این مهم، پر فایده باشد. این کار با مصاحبه مستقیم با این افراد و نشان دادن آثار آنان و پخش آن در رسانه ها به ویژه صداوسیما، قابل اجرا است (معیدفر، 1380: 157).

- بهره گیری از فضای مجازی: استفاده از فضای مجازی می تواند حوزه ی فعالیت و میدان عملیات این پیام را بسیار گسترده تر کند. امروزه نقش شبکه اینترنت و فضای مجازی در ایجاد محیطی فراگیر برای بسط اندیشه و موضوعات هدفمند بر کسی پوشیده نیست. به ویژه اینکه غالب بهره مندان این فضا را نیز جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند. به همین دلیل خلاء حضور جدی در این فضا و عدم طرح موضوع در آن می تواند، در دستیابی به اهداف متصور شده اختلال ایجاد کند (نیک فر، 1383: 171).

- فضاسازی تبلیغاتی در محیط شهری، اماکن و میادین عمومی و خدماتی: استفاده از محیط های تبلیغی سطح شهرها (میادین، چهارراه ها، نقاط پر رفت وآمد، خیابان های اصلی) اماکن عمومی، وسایل حمل ونقل عمومی مثل ایستگاه های متر، قطارهای شهری، اتوبوس شهری، تاکسی و نیز تبلیغات جهت دار در میادین ورزشی، ترمینال های مسافربری، بوستان ها و پارک ها، مجتمع های فرهنگی و تجاری و اقتصادی و خدماتی و... در ترویج فرهنگ کسب وکار تأثیرگذار بوده و شایسته است از این فضاهای تبلیغی به نحو احسن و مطلوب بهره گیری شود (فاضلی، 1382: 158).

فهرست منابع

قرآن کریم

اباذری، یوسف (1381) از طبقه تا سبک زندگی، نامه علوم اجتماعی، شماره20، تهران، 78-61.

استاجی، زهرا (1385) بررسی سبک زندگی در ساکنین شهر سبزوار، مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار، دوره 13، شماره 3، سبزوار، 123-109.

بختیاری، صادق (1377) مفهوم وجدان کاری و برخی عوامل مؤثر بر آن، مدیریت دولتی، شماره 41-42، تهران، 19-7.

بخشی، علی اکبر (1375) خودشناسی درون مایه وجدان کاری، مجله معرفت، شماره 17، قم، 98-81.

بیرو، الن (1380) فرهنگ علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، تهران، انتشارات کیهان.

جزری، ابوالحسن علی بن محمد (1970) اسدالغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالشعب.

حرّالعاملی، محمدبن الحسن (1383ق) وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، تهران، مکتبةالاسلامیة.

حکیمی، محمدرضا (1408ق) الحیاة، تهران، نشر الثقافةالإسلامیة.

خمینی، سیدروح اللَّه (1379) صحیفه ی نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

راغب اصفهانی، محمد (1383ق) المفردات فی الفاظ القرآن، قم، اسماعیلیان.

رجب زاده، احمد (1383) ارزش ها و ضعف وجدان کاری در ایران، نامه پژوهش، شماره5، تهران، 141-129.

رضائیان، علی (1375) معمای مدیریت، دانش مدیریت، شماره 31و 32، تهران، 93-81.

رضائیان، علی (1387) مبانی رفتار سازمانی، تهران، سمت.

رضی، ابوالحسن (1395ق) نهج البلاغه، «صبحی الصالح»، قم، انتشارات هجرت.

سادات، محمدعلی (1385) اخلاق اسلامی، تهران، سمت.

سیدعباس زاده، میرمحمد (1374) وجدان کار: رهیافت عملی و کاربردی، ارومیه، آرشیا.

صدر، السیدمحمدباقر (1391ق) الاسلام یقودالحیاة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.

طباطبائی، سیدمحمدحسین (1397ق) المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

ـــــــــــــــ (1417ق) الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی.

طریحی، فخرالدین (1414ق) مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، قم، بنیاد بعثت.

عبادی، جعفر (1370) مباحثی در اقتصاد خرد، چاپ اوّل، تهران، سمت.

فاضلی، محمد (1382) مصرف و سبک زندگی، تهران، نشر صبح صادق.

کلینی، محمد بن یعقوب (1362) الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

گیدنز، آنتونی (1382) تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نشر نی.

مجلسی، محمدباقر (1374) بحارالانوار، تهران، مکتبةالاسلامیة.

محمّدی ری شهری محمّد (1416ق) میزان الحکمه، قم، دارالحدیث.

مصباح یزدی، محمدتقی (1388) پیش نیازهای مدیریت اسلامی، قم، موسسه امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی (1384) سیری در نهج البلاغه، تهران، انتشارات صدرا.

ـــــــــــــــ (1389) بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا.

معیدفر، سعید (1380) بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، تهران، نشر دوران.

معین، محمد (1381) فرهنگ فارسی معین (یک جلدی)، تهران، نشر معین.

ممتاز، فریده (1383) معرفی طبقه از دیدگاه بوردیو، پژوهش نامه علوم انسانی، شماره 42 – 41، تهران، 98-77.

منطقی، محسن (1375) گامی به سوی نهادینه کردن وجدان کاری در سازمان ها، مجله معرفت، شماره 17، قم، 13-5.

میر معزّی، سید حسین (1378) نظام اقتصادی اسلام (اهداف و انگیزه ها)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

نادری، علی(1375) درآمدی بر ارتقای وجدان کاری، مدیریت دولتی، شماره 35، تهران، 12-1.

نوری، میرزا حسین (1407ق) مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت.

نیک فر، مختار (1383) کار در زندگی فردی و اجتماعی از دیدگاه قرآن، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما.

هادوی نیا، علی اصغر (1389) معنویت و اقتصاد، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

الوانی، سید مهدی (1384) مدیریت عمومی، تهران، نشر نی.

ولایی، عیسی (1378) کار در منابع اسلامی، تهران، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی.