مدیریت زمان از دیدگاه امام علی (علیه السلام)(۳)

روشهای مدیریت زمان

زمان سنجی، وقت شناسی، استفاده بهینه از فرصتهای به دست آمده، تدارک فرصتهای از دست رفته، شناخت موانع مدیریت زمان از جمله روش های مدیریت زمان محسوب می شوند که در ادامه به توضیح هر یک بر اساس کلمات امام علی (علیه السلام) می پردازیم.

1- زمان سنجی و تعیین وقت معین برای انجام هر کار

تعیین واقع بینانه بازه زمانی لازم برای انجام هر کار و زمان سررسید آن بر حسب اولویت و اهمیت، ارزیابی واقع بینانه از وقت مورد نیاز برای انجام وظایف روزانه همچون انجام تکالیف درسی، رفت و آمد و رسیدگی به امور خانواده حائز اهمیت است. (به پژوه، سروش و شفیع پور مطلق) اغلب اهمال کاری ها نتیجه عدم آگاهی شخص از وقت معین برای انجام آن کار است. اگر انجام کاری را مطلق و بدون قالب گیری زمانی در نظر بگیریم، معمولاً اهمال به آن راه می یابد. لذا باید شخص زمان را بشناسد و بر آن مبنا کار را اندازه گیری کند یعنی برای هر کاری زمان پایان در نظر بگیرد. (نک: آقا تهرانی)

2- وقت شناسی

هر کاری را باید در زمان خاص خود انجام داد تا از انباشته شدن کارها جلوگیری شود. به این منظور هر کاری را باید مطابق برنامه به موقع شروع و به موقع به اتمام رساند و از استراحتهای طولانی و غیر ضروری پرهیز کرد. کاری را که برای هر روز در نظر گرفته شده را در همان روز و به موقع باید انجام داد و آن را به فردا نیفکند. (نهج البلاغه، نامه 53) بنابراین برای بهره وری مناسب از وقت، باید ساعت هایی را که از نظر زیست شناختی و روان شناختی میزان انرژی بدن در بالاترین سطح قرار دارد را شناسایی کرده و مهم ترین
کارهای خود را در آن ساعت ها انجام دهید. برای مثال، توصیه می شود صبح های زود را به مطالعه و عصرها را به ورزش اختصاص داد. (نک: فرهی) این امر در عبادات نیز صادق است. امام علی (علیه السلام) می فرمایند:
ان للقلوب شهوه و اقبالاً و ادباراً، فاتوها من قبل شهوتها و اقبالها، فان القلب اذا اکره عمی. (سید رضی/ حکمت 184و304)
دلها را هوایی است و روی آوردنی و پشت کردنی، پس دلها را آن گاه به کار گیرید که خواهان است و روی در کار، چه دل اگر به ناخواه به کاری وادار شود، کور گردد.

3- بهره گیری از فرصتها

امام علی (علیه السلام) ضمن یادآوری ارزش و اهمیت فرصتها، پیروان خود را به بهره گیری هرچه بهتر از این فرصتهای زودگذر تشویق کرده و می فرماید:
الفرصه تمر مر السحاب فانتهزوا فرص الخیر؛ (سید رضی/ حکمت 20)
فرصتها همچون عبور ابرها می گذرد، بنابراین فرصتهای نیک را غنیمت بشمارید.
از نگاه امام علی (علیه السلام) بهره گیری از فرصتها بویژه جهت توشه اندوزی برای آخرت، شیوه متقین (آمدی/ 5777؛ برازش 2/ 1498) و نشانه عقل و تدبیر است و از دست دادن فرصت و یا عجله در کاری که هنوز موعد آن فرا نرسیده نشانه بی خردی و نادانی است (آمدی/ 9325؛ برازش 1/ 790). امام علی (علیه السلام) کسانی که به موقع از فرصتهای خود استفاده و بر اجل پیش دستی کرده و از کار و تلاش خود توشه کافی برگیرند را مشمول رحمت خدا دانسته
(سید رضی/ خطبه 75) و در مقابل، از دست رفتن فرصتها را موجب اندوه و پشیمانی می داند. (آمدی/ 4362 و سید رضی/ حکمت 114 و نامه 31) و باز ایشان می فرماید: فرصتهایی که پیش می آید را سریع دریابید زیرا هر چیزی را سرآمد و وقت مشخصی است (سید رضی/ خ 232) که دیگر یا بازگشتی نداشته (الآمدی/ 6443؛ برازش 3/ 2128) و یا بسیار دیر باز می گردند (مجلسی، بحارالانوار 75/ 113).
نمونه ای از این فرصتها که در آموزه های اسلامی بیشتر مورد تاکید قرار گرفته عبارتند از فرصت حیات، سلامتی، ثروت، فراغ بال و جوانی که امام (علیه السلام) تمامی آنها را گذرا و رو به زوال می دانند و به پیروان خود توصیه می کنند که قبل از آنکه از دست روند، بهترین استفاده را در راه طاعت خدا از آن بنمایند. (سید رضی/ خ 82 و 221؛ آمدی/ 4381؛ محمودی 3/ 222و223)
امام علی (علیه السلام) در ترغیب یاران خود به تلاش و کار برای آخرت می فرماید:
فلیعمل العامل منکم فی ایام مهله قبل ارهاق اجله و فی فراغه قبل او ان شغله و فی متنفسه قبل ان یوخذ بکظمه و لیمهد لنفسه و قدمه و لیتزود من دار ظعنه لدار اقامته (سید رضی/ خطبه 85)
پس از شما آن را که پروای کار است، وظیفه خود بگزارد، در روزهایی که فرصتی دارد، پیش از آنکه مرگ او را به حال خود نگذارد و روزهایی که آسوده خاطر است، و زمان دل مشغولی او نرسیده، روزهایی که دم تواند برآورد، و گلویش نتاسیده، و باید که خود را برای رسیدن - بدان جهان - آماده دارد، و از جای کوچ برای جای ماندن توشه بردارد. (شهیدی)
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در توضیح آیه «و لا تنس نصیبک من الدنیا» (قصص/77) می فرماید:
لا تنس نصیبک من الدنیا ای لا تنس صحتک و قوتک و فراغک و شبابک و نشاطک و غناک ان تطلب به الاخره (صدوق، معانی الاخبار/ 325)
یعنی فراموش نکن که از نعمتهای سلامتی، توانمندی و فراغ بال و جوانی و نشاط برای به دست آوردن آخرت استفاده کنی.

5-1 فرصت جوانی

دوران جوانی فرصتی استثنایی در مدت عمر آدمی است که بابد قدر آن را دانست و به بطالت نگذراند. این دوره از عمر آدمی بعلت ویژگی خاصی که دارد و تمامی قوت و نیرو و امکانات در وجود آدمی شکوفا شده و آماده فراگیری و بهره دهی است بسیار مورد توجه اسلام است و در کلمات معصومان (علیهم السلام) و امام علی (علیه السلام) تاکید فراوانی در قدر دانستن این فرصت و بهره وری و مدیریت بهینه آن دیده می شود زیرا به تعبیر امام علی (علیه السلام) دو فرصت جوانی و سلامتی تا زمانی که از دست نرفته اند قدرشان شناخته نمی شود (آمدی/ 5764)
از نگاه امام علی (علیه السلام) ثمره بهره گیری از فرصت جوانی در فراگیری دانش، سروری و آقایی در بزرگی است (ابن ابی الحدید 20/ 267 و نیز ری شهری، العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه/ 253). در دوران جوانی است که ذهن آمادگی پذیرش هر مطلبی را دارد و از این رو امام علی (علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه به فرزند خود امام حسن (علیه السلام) می فرماید:
انما قلب الحدث کالارض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته فبادرتک بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبک (سیدرضی/ نامه 31)
و دل جوان همچون زمین ناکشته است، هرچه در آن افکنند
بپذیرد، پس به ادب آموختنت پرداختم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد (شهیدی)

5-2 فرصت سلامتی و فراغ بال

فرصت مهم دیگری که هر فردی در زندگی در اختیار دارد و باید با برنامه ریزی و مدیریت صحیح بهترین بهره را ببرد فرصت سلامتی و شادابی جسمانی است که در این خصوص امام علی (علیه السلام) ضمن توجه دادن به اهمیت این فرصتی که اکثر مردم آن را قدر ندانسته و زیانکار می شوند (الامین 16/ 231)، پیروان خود را به استفاده از آن در راه بندگی و اطاعت الهی تشویق کرده و می فرماید: قبل از آنکه بیمار شوی فرصت سلامتی را غنیمت شمار (محمودی3 /222-223 و الامین 231/16) و نیز می فرماید:
فالله الله معشر العباد و انتم سالمون فی الصحه قبل السقم و فی الفسحه قبل الضیق فاسعوا فی فکاک رقابکم من قبل ان تغلق رهائنها (سید رضی/ خطبه 182)
پس خدا را، خدا را، ای گروه بندگان حال که سالم و تندرستید نه بیمار، و در گشایش هستید نه به تنگی دچار، در گشودن گردنهای خود بکوشید، پیش از آنکه آنچه در گرو است بگیرند - و از شما توبه نپذیرند-

5-3 فرصت غنا و ثروت

فرصت دیگری که باید قدر آن را دانست و با مدیریت صحیح از آن بهترین بهره را برد فرصت غنا و ثروت است و به فرمایش امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) لازم است تا در آن هنگام رعایت حال تنگدستان را نموده و با احسان
به ایشان در واقع توشه فراوان برای روز تنگدستی آخرت خود ذخیره نمود. امام علی (علیه السلام) می فرماید:
و اذا وجدت من اهل الفاقه من یحمل لک زادک الی یوم القیامه فیوافیک به غداً حیث تحتاج الیه فاغتنمه و حمله ایاه و اکثر من تزویده و انت قادر علیه فلعلک تطلبه فلا تجده و اغتنم من استقرضک فی حال غناک لیجعل قضاءه لک فی یوم عسرتک (سید رضی/ نامه 31)
و اگر مستمندی یافتی که توشه ات را تا به قیامت برد، و فردا که بدان نیازمندی تو را به کمال پس دهد، او را غنیمت شمار و بار خود را بر پشت او گذار و توشه او را سنگین کن چنانکه توانی چه بود که او را بجویی و نشانی از وی ندانی، و غنیمت دان آن را که در حال بی نیازیت از تو وام خواهد تا در روز تنگدستی ات بپردازد (شهیدی)

5-4 فرصت حیات

به تعبیر امام علی (علیه السلام) با هر روزی که بر ما می گذرد و پایان می یابد ورقی از دفتر عمر خویش را پر کرده ایم پس چه بهتر که با برنامه ریزی و مدیریت صحیح این فرصت، بهترین کارها را در آن به ثبت رسانده (آمدی/ 2049) و پیش از آنکه فرشه مرگ، آن ناپیدایی که انتظار آن می رود، ما را دریابد و پیش قلم ثبت اعمال ما خشک شده و طومار عمرمان در هم پیچیده شود و دیگر نه رزقی برای ما فرو آید و نه عملی از ما بالا رود (محمودی 3/ 179-176 و همان/ 222و223) در انجام کارهای نیک شتاب کرده و فرصت عمر را مغتنم دانیم.
الآن عبادالله و الخناق مهمل، و الروح مرسل، فی فینه الارشاد، و راحه الاجساد، و باحه الاحتشاد، و مهل البقیه، و انف المشیه، و انظار التوبه، و انفساح الحوبه، قبل الضنک و المضیق، و الروع و الزهوق، و قبل قدوم الغائب المنتظر و اخذه العزیز المقتدر. (سید رضی/ خ 82 و نیز آمدی/ 4368)
هم اکنون بندگان خدا که طناب مرگ بر گلو سخت نیست، روان آزاد است، و وقت ارشاد باقی است، تن ها در آسایش است و هنگام گرد آمدن - و کوشش - و اندک زمانی دارید از ماندن، و مجالی برای اراده کردن، و فرصت برای توبت، و فراخی برای عرض حاجت - بکوشید - پیش از تنگی و در سختی به سر بردن و بیم داشتن و مردن، و پیش از آن در آمدن غایبی که منتظر رسیدن آنید و گرفتار شدن به خشم خدای بزرگ و توانا، که گریختن از آن نتوانید. (شهیدی)
باز در کلام دیگری می فرماید:
رب مستقبل یوماً لیس بمستدبره و مغبوط فی اول لیله قامت بواکیه فی آخره (سید رضی/ حکمت 372)
بسا کسانی که به استقبال روزی بشتابند که دیگران بدرقه اش نکنند و بسا افرادی که در آغاز شب مورد غبطه دیگران بودند و در پایان همان شب بر آنان بگریند.

6- تدارک فرصتهای از دست رفته

امام علی (علیه السلام) در کنار همه تاکیدهایی که نسبت به غنیمت شمردن فرصتها
و لحظه لحظه های زندگی دارند، راهکارهایی را هم برای کسانی که تاکنون از این فرصتها بهره نبرده و آن را ضایع کرده اند بیان می فرماید تا این افراد به ناامیدی دچار نشوند و هم اکنون برای نجات خود کاری کنند که فردا دیر است. ایشان می فرماید:
فاستدرکوا بقیه ایامکم و اصبروا لها انفسکم فانها قلیل فی کثیر الایام التی تکون منکم فیها الغفله و التشاغل عن الموعظه (سید رضی/ خطبه 85)
پس، در این چند روز که زنده اید، گذشته را جبران کنید، و خود را به شکیبایی ورزیدن و سختی دیدن خوی دهید. که این روزها برابر روزهایی - فراوان - که در غفلت بودید اندک است
از دیدگاه امام علی (علیه السلام) جبران گذشته و از دست ندادن فرصتهای پیش رو که یکی از روشهای مدیریت زمان به شمار می آید به شرط آنکه دچار تسویف نشده و فردا فردا نکند (الکلینی 2/ 136)، یکی از موجبات رستگاری است (آمدی/ 6540 و 4572).
نکته دیگر در این خصوص آنکه جبران فرصتهای از دست رفته تنها به افرادی که به مسیر خطا رفته اند اختصاص ندارد بلکه در مورد مؤمنین هم صادق است. امام علی (علیه السلام) می فرماید:
بقیه عمر المرء لا قیمه له یدرک بها ما قد فات و یحیی ما مات (مجلسی، بحارالانوار 6/ 138؛ راوندی، الدعوات/ 122)
علی (علیه السلام) می فرماید: باقی مانده عمر مؤمن قابل ارزش گذاری نیست، چون می تواند به وسیله آنچه از دست رفته را جبران نماید و فرصت های سوخته را زنده کند.

پی نوشت ها :

1. استاد دانشگاه الهیات دانشگاه تهران pahlevan@ut.ac.ir
2. دانشجوی دکتری دانشگاه تهران hshariati@ut.ac.ir

منبع: نشریه النهج، شماره 31.