آرامگاه فردوسی؛ شاعر مشهور و پرآوازه ایران زمین

ابوالقاسم فردوسی از جمله نامدارترین شعرای ایران و جهان اسلام است و در حال حاضر چه ایرانی باشید و چه نباشید باید بدانید در دنیا این ادیب و حکیم ارزشمند ایرانی از شهرت و معروفیت بسیار بالایی برخوردار می باشد. فردوسی را برترین و بزرگترین شاعر پارسی زبان کل تاریخ می خوانند و شاهکار هنری آن یعنی شاهنامه وی را به دلیل ارزش زیاد و گران مایه این اثر، قرآن عجم قلمداد می کنند. در شاهنامه فردوسی به شکل غیر قابل وصفی به تاریخ ایران باستان و روایات ماندگار شده برای این مرز و بوم و همچنین ویژگی های منحصر به فرد زبان فارسی دری به زیبایی هرچه تمام تر پرداخته شده است و حکیم فردوسی نوشته ای را از خود برای ایران باستان و البته جهانیان برجای گذاشت که هر چه در آن بیشتر تامل می کنید، مفاهیم بیشتری را از هر کدام یک ابیات موجود در آن می توانید استخراج نمایید. مکان آرامگاه فردوسی این شاعر نامدار در شهر توس حوالی استان خراسان رضوی قرار دارد و به پاس ذره ای ارج نهادن ما نیز بر آن شدیم تا در وصف هنر مکتوب شده وی، در خصوص تاریخچه آرامگاه فردوسی صحبت نماییم. پس این بار نیز با همگردی در معماری آرامگاه فردوسی همراه شوید.

خلاصه ای کوتاه از تاریخچه آرامگاه فردوسی مشهور

به گواهی آنچه در تاریخ به عنوان تاریخچه آرامگاه فردوسی به ثبت رسیده است، حاکم وقت طبرستان به نام واعظ طبرستانی به دلیل شیعه و مسلمان بودن حکیم فردوسی از به خاک سپردن وی در گورستان مسلمانان اجتناب کرد و جنازه این شاعر پارسی زبان را به باغ شخصی خود واقع در شهر طابران توس که در آن زمان نزدیک به دروازه بخش شرقی رزان بوده است، منتقل و در همان جا به خاک می سپارد. در گذشته به دلیل ورود پیدا نکردن قطعی دین اسلام به ایران، شیعیان اسلام همیشه با مشکلات زیادی در طول زندگی و حتی پس از مرگ رو به رو بودند که شاعر نامدار ما ابوالقاسم فردوسی نیز از این قاعده مستنثنی نبود! مکان آرامگاه فردوسی تا سال های زیادی مکان اجتماع علما و فرهیختگان مملکتی بود و به همین خاطر نیز بارها و بارها تخریب و مجددا از نو ساخته شد. طبق چند کتب تاریخی و تعدادی اسناد مربوطه که شاید خیلی هم قابل استناد نبوده باشند، اولین سازه تحت عنوان آرامگاه و یا مقبره ای که در شان حکیم فردوسی باشد در زمان حکومت سپهدار توس ساخته شده است و با گذشت مدت زمان اندکی به دلیل شدت نفرت عبیدالله خان ازبک از شیعه و مذهب شیعه ای، وی دستور خراب نمودن و ویرانه کردن همین آرامگاه را داده است. با تمام این اوصاف در عصر به سلطنت رسیدن خاندان صفویه و به دلیل توجه زیاد آنان به شهر الرضا و مناطق پیرامونی آن، معماری آرامگاه فردوسی برای بار چندمین دوباره مرمت و بازسازی شد. با تغییر خاندان حکومتی در ایران و روی کار آمدن رضاشاه روحیه وطن پرستی و بالا رفتن ارق ملی نسبت به نامیان عرصه های مختلف کشوری، جمع کثیری از محققان و صاحب منصبان کشوری تصمیم گرفتند تا با تشویق دولت سعی در ایجاد آرامگاهی شایسته و بسیار قابل توجه برای ابوالقاسم فردوسی نمایند که اتفاقا در راستای همین برنامه نیز ملک الشعرای بهار از دیگر شاعران نامی معاصر ایران، در ضرورت اجرای این کار مقاله های گوناگونی را از خود منتشر کرد.با ایجاد یک عزم جدی ملی گرایانه در ساخت آرامگاه و مقبره ای در خور حکیم فردوسی، کی خسرو شاهرخ که در آن موقع از سوی زرتشتیان نماینده مجلس تهران بود، باغی را که تحت تملک حاج میرزا محمدعلی بود را پیدا کرد و برای تاسیس این آرامگاه آن را به دیگر نمایندگان پیشنهاد داد. باغ حاج میرزا محمدعلی بسیار وسیع بود و وی نیز با فهم کامل از اینکه در باغ او چه اتفاق بزرگی رخ خواهد داد، باغ را به رضاشاه و او نیز به انجمن تازه تاسیس آثار ملی ایران تقدیم نمود. لازم به ذکر است این انجمن وظیفه مرمت و بازسازی بناها و آثار تاریخی و فرهنگی کشور را برعهده داشت. با قطعی شدن طرح ساخت آرامگاه، حسین ملک نیز با پرداخت از جیب خود در حدود 7 هزار متر مربع از مساحت کنار باغ اهدایی را خریداری و به آن افزود تا پروژه معماری آرامگاه فردوسی در سال 1307 هجری و با مساحتی نزدیک به 30 هزار متر مربع شروع گردد. شاید ماجرای پیدا کردن زمین و تصویب نهایی طرح ساخت آرامگاه بدون کمترین حاشیه ای در آن سال ها پیگیری در نهایت نیز به مرحله اجرا رسید اما در مرحله اجرا با ماجراهای متعددی همراه گشت و پروژه ساخت مکان آرامگاه فردوسی تبدیل شد به یک میدان جنگ برای تحمیل نظرات جناح های مختلف کشوری! درباره تاریخچه آرامگاه فردوسی در ابتدا باید گفت برای طراحی نقشه ساخت آرامگاه از ارنست امیل هرتسفلد (Ernst Herzfeld) که یک باستان شناس آلمانی بود برای این منظور دعوت به کار شد ولی وی نتوانست در طرح ابداعی خود، رضایت افراد انجمن آثار ملی را به خود جلب کند و به خاطر همین موضوع ایرانیان به دنبال آندره گدار (André Godard) که از باستان شناسان مطرح فرانسوی قلمداد می شد، رفتند و از وی تقاضای نقشه ای جدید برای ایجاد یک آرامگاه چشم نواز برای حکیم تکرار ناشدنی ایران زمین کردند. گدار نقشه را طراحی سپس به ایران فرستاد. بی ترید باید گفت بخش عمده ای از نقشه وی برای ایجاد آرامگاه فردوسی به انجام رسید. شکل سقفی آن که به دلیل دخل و تصرف جناب آقای عبدالحسین تیمورتاش بر روی نقشه ارسالی، سقف آرامگاه به صورت هرمی ساخته شد. سقف هرمی تیمورتاش همچون خودش خیلی در عصر پهلوی دوام نیاورد و کسی که در نقش بسزایی در تخریب دولت قاجار و تصویر دولت پهلوی ایفا کرده بود، خیلی سریع از نظرها افتاد و سقف هرمی وی نیز از روی آرامگاه برداشته و این بار کریم طاهرزاده بهزاد از این مسئولیت طراحی سقف را برعهده گرفت. البته لازم به ذکر است که در انتخاب مهندس بهزاد نیز داستان های زیادی وجود دارد و آنطور که گفته می شود، طراحان زیادی از اقصی نقاط ایران برای طرح نهایی سقف آرامگاه فردوسی از خود کارهایی را ارسال کرده بودند که در نهایت طرح زده شده مهندس طاهرزاده بهزاد که وام گرفته از طراحی اصلی آندره گدار بود، در تاریخ 28 مهر سال 1312 یعنی پس از دو سال لغو طراحی سقف هرمی معماری آرامگاه فردوسی که از همان ابتدا نیز خیلی مورد توجه اعضای انجمن آثار ملی قرار نگرفته بود، جایگذاری شد و در مجلس نیز به تصویب نهایی رسید. لازم به ذکر است مسئول سنگ قبر به کار رفته در این آرامگاه و سایر سنگ های تراشیده شده به حسین حجارباشی زنجانی، ناظر انجام مراحل ساخت آرامگاه فردوسی به حسین لرزاده و نوشتن چندی از اشعار فردوسی به صورت خط نستعلیق بر روی سنگ ها را نیز مهندس طاهرزاده بهزاد برعهده داشتند که این از ویژگی های تاریخچه آرامگاه فردوسی می باشد.

مکان فعلی و تاریخچه آرامگاه فردوسی بی بدیل

 مکان فعلی آن هم در کیلومتر 20 جاده شمال غربی مشهد مقدس در مسیری فرعی و متصل به راه اصلی مشهد به کلات نادری، حوالی شهر قدمتی طابران و بقعه تاریخی هارونیه واقع شده است. شایان به ذکر است که محل ولادت حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز در روستایی به نام باژ می باشد که این روستا در حد فاصل 28 کیلومتری  مکان آرامگاه فردوسی قرار گرفته است.

مروری بر ویژگی های آرامگاه فردوسی

معماری آرامگاه فردوسی شباهت زیادی به آرامگاه کوروش کبیر در پاسارگاد دارد. این بنا از نظر تاریخچه آرامگاه فردوسی همچون آرامگاه کوروش به نظر می آید و از ویژگی های متعددی سازه آن برخوردار است که سه تا از مهمترین و جذاب ترین آنان عبارتند از؛  در فضای داخلی معماری آرامگاه فردوسی سنگ مزار بسیار چشم نوازی قرار گرفته است که ابعاد آن 1×1.5 متر و ارتفاع آن نیز تقریبا نزدیک به 50 سانتی متر می باشد. سنگ مزار فردوسی یکی از زیباترین سنگ نوشته های موجود در کشور نیز می باشد چرا که متن زیر به خط نستعلیق و به زیبایی هر چه تمام تر بر روی آن نگاشته شده است: "به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی زبان و سراینده داستان های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده کننده کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است: تاریخ ولادت: 329 ق - تاریخ وفات: 411 ق - بنای آرامگاه: 1353 ق" . در مکان آرامگاه فردوسی یک تالار چهار ضلعی متساوی الاضلاعی نیز خودنمایی می کند که به بهترین وجه ممکن با گچ بری هایی دل انگیز مزین شده است. این تالار بر پایه چهار ستون ایجاد شده است و بر روی تمامی دیوارهای آن نیز به صورت ستون های نصفه طرح های زیبایی حک شده است مثل مرد بالدار دیوار جنوبی که نمادی از شکوه و جلال تخت جمشید می باشد. یکی دیگر از بخش های جذاب معماری آرامگاه فردوسی، پلکان های مرمرین این مقبره می باشد که ساختمان آرامگاه بر روی آن ها پایه گذاری شده است و دور تا دور آن را نیز اشعار غیر قابل وصف حکیم فردوسی نوشته شده است. در این قسمت شاید بد نباشد به این موضوع نیز اشاره کوچکی داشته باشیم که به دلیل عدم رعایت اصول فنی در ساخت سازه اصلی آرامگاه فردوسی، به مرور زمان و با جذب رطوبت از هوا و خاک، ساختمان این بنا رفته رفته نشست کرد و کار به قدری وخیم شد که مرمت های سطحی و بازسازی های مقطعی نیز گرچه به مدت 30 سال برای این بنا صورت می گرفت اما چاره کار نشد تا بالاخره در سال 1343 انجمن آثار ملی کشور دستور مرمت و بازسازی کامل بنا را صادر نمود و مکان آرامگاه فردوسی برای مدتی بسته شد تا زیر نظر مهندس هوشنگ سیحون در سال 1347 خورشیدی با ساختاری محکم و استوار مجددا بازگشایی شود! البته ناگفته نماند که با گذشت تنها یک سال از آبادانی دوباره آرامگاه، مهندس سیحون طرح خاصی را برای گسترده کردن فضای داخلی و خارجی آرامگاه فردوسی را به وزارت فرهنگ و هنر ارائه کرد تا در سال 1348 خورشیدی آرامگاه فردوسی بزرگتر از گذشته و در کنار آن باغ و موزه مربوطه به آن نیز ساخته شوند. بنای قدیمی آرامگاه از نظر شکل و ظاهری تقریبا همچون بنای فعلی بود و تنها از نظر مساحت در قسمت های داخلی خود کمتر و کم عمق تر بوده و دارای دو درب ورودی شرقی و غربی که از عرض کمی هم برخوردار بوده اند، بهره می برده است اما بنایی که زیر نظر هوشنگ سیحون ساخته و یا به نوعی بازسازی شده است از نظر ظاهری همچون بنای گذشته است و دارای زیربنایی 900 متری و همچنین ساخته شده از بتون، کاشی و سنگ می باشد. قسمت های بالانشین سازه که در نسخه قبلی آرامگاه توپر کار شده بودند، در اثر تغییر و تحولات ناشی از مرمت و بازسازی، تو خالی طراحی شدند و به جای سقف ساده مدل قبلی آرامگاه فردوسی، حال سقفی مزین شده با معرق کاری های هنرمندانه به سبک و سیاق هخامنشیان و دوران زیست خود حکیم ابوالقاسم فردوسی به چشم می خورد. دیوارهای کلی آرامگاه به طور تمام و کمال پوشیده از سنگ های متعلق به منطقه توس می باشد و این استفاده از سنگ بیشتر شکل کلی آرامگاه را شبیه به مقبره شاه نامدار هخامنشی یعنی کوروش کبیر گردانیده است. فارغ از همه این ها جذاب ترین قسمت معماری آرامگاه فردوسی را تالار این بنا تشکیل می دهد که با کنده کاری شده هایی بر روی سنگ بصورت برجسته و به دست هنرمند بومی فریدون صدیقی بوده و خوشنویسی روایت شده برای آن ها نیز به قلم استاد حسن زرین نوشته شده است که همگی برگرفته از قرآن عجم ایران یعنی شاهنامه فردوسی بوده است بر روی دیوارهای شرقی این تالار می توان با آثار حجاری شده ای همچون: ضحاک ماردوش و قیام کاوه ی آهنگر در برابر ضحاک، زال در پناه سیمرغ، رفتن رستم به نبرد شاه مازندران، آوردن رستم تیر دوشاخ را از جنگل، به کمند گرفتن رستم رخش را، نبرد رستم با دیو سفید، نبرد رستم با یکی از پیل تنان مازندران، جنگ رستم با اسفندیار و پیروزی رستم، نبرد زال با شیر، نبرد رستم با اژدها، چاره جویی رستم از سیمرغ برای شکست اسفندیار و به کمند افتادن زن جادوگر به دست رستم رو به رو شد. از قلم نیافتد که در بخش جنوبی این تالار و در میان تمامی حجاری های چشم نواز، کتیبه ای در اندازه یک در یک و نیم متر نیز قرار گرفته است که بر روی آن قصیده ای خواندنی از علامه جلال الدین همایی نوشته شده است.

ناگفته های مرتبط با تاریخچه آرامگاه فردوسی بی همتا

ورودی فعلی مکان آرامگاه فردوسی در بخش جنوبی بنا واقع شده است و درست مقابل آن نیز استخری به مساحت 300 مترمربع سبب انعکاس تصویر کلی معماری آرامگاه فردوسی شده است. در طی سال های بازسازی و مرمت مکان آرامگاه فردوسی تقریبا تمام زمین های کناری و حاشیه ای آن نیز دستخوش تحولاتی شده اند و به مساحت هر کدام از آن ها نیز به قدری اضافه شده است تا مساحت کلی این منطقه چیزی در حدود 6 هکتار محاسبه گردد! در بخش شمال غربی آرامگاه ساختمانی به چشم می خورد که در حال حاضر از آن به عنوان موزه مجموعه استفاده می شود اما شاید بد نباشد بدانید در گذشته از این ساختمان به عنوان یک مکان فراغتی و استراحتی که در حدود 600 متر مساحت داشته است، بهره گرفته می شده تا بازدید کنندگان در آن اقامت کرده و با صرف یک چای خوش رنگ و خوش طعم و خوش بو، حسابی برای خود خاطره سازی کنند. این ساختمان که الان کاربری موزه را به عهده گرفته است در حقیقت در سال 1361 که اشیای کشف شده از شهر باستانی توس به آرامگاه فردوسی عرضه شد، به این نام تغییر کاربری داد و اکنون نیز تندیسی زیبا منتصب به حکیم ابوالقاسم فردوسی را می توان در این قسمت از مجموعه مشاهده کرد که با همت دستان هنرمند عزیز کشورمان یعنی ابوالحسن صدیقی ایجاد شده است.