قرائت قرآن و دعا کردن و طلب بخشش برای مرحوم در هر لحظه و به هر مناسبت، به ویژه هنگام نماز و زیارت و در زمان ها و مکان های عبادی، یکی از بهترین هدیه هاست به کسی که دستش از دنیا و خیرات آن کوتاه شده است.
مرسوم است که وقتی کسی از دنیا می‌رود، بازماندگانش مراسم یادبود و مجلس ترحیمی برایش برپا می‌کنند و از شرکت کنندگان پذیرایی می‌کنند. برپایی چنین مراسمی هر چند در اسلام سفارش نشده است، ولی نمی‌توان گفت که این کار، خوب و مفید نیست؛ زیرا در چنین مراسمی همه ی کسانی که می‌خواهند برای تسلیت گویی و غم‌خواری به نزد صاحبان عزا بروند، همه یک‌جا گرد هم می‌آیند و با قرائت قرآن و نثار دعا و صلوات و استغفار، روح مرحوم را شاد می‌کنند و علاوه بر صله‌ی رحم و دیدار با اقوام و آشنایان دور و نزدیک، زحمت استقبال از میهمانان و پذیرایی از آن‌ها برای صاحبان عزا کم می‌شود و همه‌ی کارها در یک روز انجام می‌گیرد.
اما با وجود این فواید، اغلب مجالس ترحیم اشکال هایی هم دارند که شایسته ی مسلمانی نیست. آفت چشم و هم چشمی و رقابت بی‌خردانه، مجالس ترحیم را هم دربرگرفته است و روزبه روز شاهد گسترش تشریفات در این مجالس هستیم.
چه بسیار هزینه های سنگین که صاحبان مجلس و نیز شرکت کنندگان برای نمایش وجاهت خود و برای حفظ آبروی خیالی متحمل می شوند! احسان ها و اطعام هایمان آلوده به اسراف و تبذیر است و اغلب، دست نیازمندان و مستمندان از این سفره ها کوتاه است.
توجه به آبرو و وجاهت دنیوی متوفّا و بازماندگان او خوب است، اما کمی هم به فکر آبروی اخروی درگذشته ی بیچاره باشیم!
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «به خدا قسم من از حال شما بعد از مرگ و در برزخ نگران و هراسانم» (1)
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: هر مسلمانی عمل صالحی را به نیابت میّتی انجام دهد، پاداش آن برای او دو چندان می‌شود و خدا میت را هم از این عمل بهره‌مند می‌سازد.
اگر ما ـ به عنوان صاحبان عزا ـ به دنیای بعد از مرگ و حساب و کتابش یقین داشته باشیم، نگرانی و غم و غصه‌ی حال و روز میّت در سکرات و مراحل بعد از مرگ، نه تنها ما را از برگزاری آبرومندانه ی مجلس ترحیم و پذیرایی چشم گیر از شرکت کنندگان غافل می‌کند، بلکه ممکن است خورد و خوراک خودمان را هم از دست بدهیم و مدتی از انجام امور عادی زندگی غافل باشیم. به همین دلیل است که در اسلام توصیه شده است، آشنایان و همسایگان، تا سه شبانه روز از صاحبان عزا و خانواده ی متوفّا پذیرایی کنند و برایشان غذا و خوراکی ببرند (2)؛ سنتی که در جوامع ما منکوس شده است و دقیقاً برخلاف توصیه ی اسلام عمل می‌شود و صاحبان عزا، در کنار عزای از دست دادن عزیزشان ـ و بلکه بیش‌تر از آن ـ باید عزای تأمین مخارج برگزاری مجلس باشکوه (!) و پذیرایی آبرومندانه(!) از شرکت کنندگان را هم متحمل شوند!
وظایف بازماندگان نسبت به فرد درگذشته
گذشته از نقد و ارزیابی مجالس ترحیم مرسوم، حال می‌خواهیم دستورهای اولیای دین را درباره‌ی وظایف بازماندگان نسبت به فرد درگذشته بازخوانی کنیم:
1. دقت در انجام غسل و کفن و دفن
جزئیات احکام لحظات مرگ و احکام غسل و کفن و دفن و نماز میت در رساله‌ها آمده و مسؤولیت اجرای دقیق آن‌ها بر عهده ی اولیای میّت است. نگارنده خود هنگام غسل پدر مرحومم در کنار غسّال بودم و بعد از این که دیدم غسل را نادرست انجام داد، خودم کار را به عهده گرفتم و از اول پیکر پدرم را غسل دادم. نمی دانم آن غسّال ناآگاه تا آن موقع چند نفر را با غسل غلط راهی دیار باقی کرده بود!
2. کنترل گریه و شیون
غمگین بودن و اشک ریختن در غم فراق عزیز از دست رفته امری طبیعی و بی اشکال است؛ اما در این کار نباید زیاده روی کرد و به سایر ساحت های دینی و اعتقادی و اخلاقی آسیب رساند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) بر مرگ فرزندش ابراهیم اشک مى ریخت. برخی که گویا انتظار این رفتار را نداشتند، در این مورد از حضرت سوال کردند. پیامبر در جواب فرمود: «چشمم مى گرید و قلبم اندوهناک مى شود؛ ولى هرگز چیزى نمی‌گویم و کاری نمی کنم که خدا را به خشم آورد.» (3)
3. نماز شب اول قبر (نماز وحشت)
نماز وحشت برای برطرف کردن وحشت و عذاب عالم قبر و برزخ از میّت توصیه شده است. این نماز دو رکعت است و در اولین شب بعد از دفن خوانده می‌شود. بهتر است در اول شب بعد از نماز عشا باشد و اگر دفن میت به تأخیر افتاد، باید نماز وحشت را تا شب اول بعد از دفن به تأخیر انداخت.
روش آن چنین است که در رکعت اوّل بعد از حمد، یک مرتبه «آیة الکرسى» و در رکعت دوم بعد از حمد، ده مرتبه سوره‌ی «قدر» می‌خوانیم و بعد از پایان نماز یک صلوات می‌فرستیم و از خدا می‌خواهیم که ثواب این نماز را به متوفای مورد نظر اهدا کند.(4)
4. ادای حق الله و حق الناس
ممکن است کسی در ادای حقوق الاهی (مانند نماز و روزه و حج و خمس و زکات و...) قصورهایی داشته باشد یا از خلق خدا (اعم از افراد و نهادها و مراکز دولتی و غیردولتی) حق و حسابی به گردن داشته باشد. با استناد به معارف دینی می‌دانیم که چنین بدهکارانی را در فرایند حساب و کتاب‌های بعد از مرگ، متوقف می‌کنند و متناسب با میزان بدهی‌اش با او برخورد می‌کنند. مهم‌ترین خدمتی که دل‌سوزان بازمانده‌ی آن بدهکار می‌توانند برایش انجام دهند این است که این بدهی‌ها را پرداخت کنند؛ نمازها و روزه‌ها و حج قضایش را ادا کنند و خمس و زکات نداده‌اش را پرداخت کنند؛ بدهی‌های مالی‌اش را با طلبکارها صاف کنند و نگذارند دینی از کسی بر گردن او باشد.
توجه داشته باشیم که اگر فرد متوفا اموالی از خود باقی گذاشته است، ادای حق‌الناس‌ها و نیز برخی از حقوق الاهی از آن اموال، باید پیش از تقسیم ارث انجام بگیرد و بعد از پرداخت بدهی‌ها، اگر چیزی باقی ماند، آن را در بین ورثه تقسیم کنند.
بعضی از خانواده‌ها، بعد از مرگ عزیزشان، تصویری از او را در محله نصب می‌کنند و در کنارش می‌نویسند: «حلالم کنید!». چنین کارهای زیبایی باعث می‌شود کسانی که حقی بر گردن متوفا دارند، یا برای دریافت حق خود مراجعه کنند یا این که او را ببخشند و حلال کنند.
5. رد مظالم
درباره‌ی توجه به رد مظالم توصیه‌ها و هشدارهای تکان‌دهنده‌ای از بزرگان و اولیای دین به ما رسیده است. هر کسی باید در زمان حیات خود، خیالش را از بابت رد مظالم راحت کند؛ ولی اگر کسی غافل بود و با این حال از دنیا رفت، بازماندگانش باید او را از این خطر هولناک نجات دهند.
رد مظالم همان حق الناس است، با این تفاوت که صاحب حق مشخص نیست و معلوم نیست این بدهی باید به چه کسی پرداخت شود. ممکن است بر اثر سبک زندگی غلط، ناراحتی‌ها و نارضایتی‌های فراوانی از دیگران در پرونده‌ی اعمال ما ثبت شده باشد که خودمان آن‌ها را فراموش کرده‌ایم. بسیاری از ما، در اثر تعامل با بیت المال در مدرسه و دانشگاه و ادارات و نهادهای مختلف، خواسته یا ناخواسته استفاده‌های نادرستی از بیت‌المال داشته‌ایم یا خسارت‌هایی به بیت‌المال زده‌ایم و به این وسیله خود را بدهکار «همه‌ی مردم» کرده‌ایم!
برای رد مظالم و ادای حق‌الناس‌های مجهول، باید به اندازه‌ای که فکر می‌کنیم بدهکار هستیم، به فقرا و نیازمندان احسان کنیم و در کارهای عام‌المنفعه مشارکت داشته باشیم و از خدا بخواهیم این احسان‌ها و خدمات را جایگزین آن بدهی‌ها قرار دهد و با اهدای ثواب این کارها به طلبکارها، آنان را از ما راضی کند. بدهی‌های احتمالی به بیت‌المال را نیز می‌توان به بخش «بیت المال» در دفتر مقام معظم رهبری پرداخت کرد.
در سال‌های اخیر مشاهده می‌شود بعضی از خانواده‌ها، بعد از مرگ عزیزشان، تصویری از او را در محله نصب می‌کنند و در کنارش می‌نویسند: «حلالم کنید!». چنین کارهای زیبایی باعث می‌شود کسانی که حقی بر گردن متوفا دارند، یا برای دریافت حق خود مراجعه کنند یا این که او را ببخشند و حلال کنند.
6. رفتن به مزار
امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: درگذشتگانتان را زیارت کنید؛ زیرا آنان با زیارت شما شادمان می‌شوند. (5)
7. دعا و استغفار
قرائت قرآن و دعا کردن و طلب بخشش برای مرحوم در هر لحظه و به هر مناسبت، به ویژه هنگام نماز و زیارت و در زمان ها و مکان های عبادی، یکی از بهترین هدیه هاست به کسی که دستش از دنیا و خیرات آن کوتاه شده است.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: هر مسلمانی عمل صالحی را به نیابت میّتی انجام دهد، پاداش آن برای او دو چندان می‌شود و خدا میت را هم از این عمل بهره‌مند می‌سازد.(6)
پی نوشتها:
1. کافی، ج 3، ص 242
2. مفاتیح الحیاة، ص 377
3. کافی، ج 3، ص 262
4. مفاتیح نوین
5. مفاتیح الحیاة، ص 374
6. مفاتیح الحیاة، ص 375
حامد شاد
