مزاج شناسی در طب سنتی ایران

دکتر محمود خدادوست 

مزاج گرم و خشک

خصوصیات جسمی: این افراد لاغر اندام هستند و رنگ چهره و سفیدی چشم آنان به زردی می‌زند. پوستی گرم و خشک دارند. گرمایی هستند و تحمل فصل تابستان را ندارند. عطش زیاد و دهانی خشک دارند. بهترین فصل برای آنها، فصل زمستان است. کم‌خوابند، تمایل به خوردن ترشی‌ها مثل لواشک و سرکه و مواد سرد مثل خیار و کاهو دارند و به خوردن خوراکی‌های شیرین کمتر تمایل نشان می‌دهند.

مزاج گرم و خشک و احتمال بیماری‌ها 

افراد گرم و خشک (به اصطلاح غلط، صفراوی مزاج) در صورت عدم رعایت دستورها، استعداد بیشتری برای بروز اختلالات و بیماری‌ها زیر پیدا می‌کنند: اضطراب و تنش فکری، میگرن، وزوز گوش، تپش قلب، اسهال خونی، هپاتیت، زردی، لکه‌بینی و افزایش خونریزی هنگام پریود، انزال زودرس، تلخی دهان، سرفه خشک، بی‌خوابی، سوزش بی‌دلیل ادرار و لاغری شدید.

تشخیص مزاج

لمس: گرمی و سردی پوست نشانه گرمی و سردی مزاج و نرمی و زبری پوست نشانه رطوبت و خشکی مزاج است. البته اینها به شرطی صحیح است که لمس کننده معتدل باشد یا در قیاس با پوست معتدل راجع‌به مزاج لمس شونده قضاوت کند.

چاقی و لاغری: لاغری نشانه خشکی و چاقی نشانه رطوبت است. درشتی اندام و گوشت فراوان در افراد دموی (گرم و تر) دیده می‌شود و چربی در بدن نشانه سردی و تری (بلغم) است. بنابراین لاغرها صفراوی و یا سوداوی هستند.

مو: موی زیاد و رشد سریع و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی مزاج است. کمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی و مجعد بودن نشانه خشکی و موی صاف نشانه رطوبت است.

رنگ بدن: سفیدی رنگ پوست بدن دلیل بر سردی و سرخی و گندم گونی آن دلیل بر گرمی مزاج است. زردی نشانه گرمی، رنگ بادنجانی (تیره بی‌روح و غیر درخشان) نشانه سردی و خشکی و رنگ گچی و سربی نیز دلیل بر سردی مزاج می‌باشد.

وضعیت اعضای بدن: فراخی سینه، عروق برجسته و نبض قوی و درشتی مفاصل نشانه حرارت و خلاف اینها نشانه سردی است.

تأثیر گرفتن از سردی و گرمی، تری و خشکی: افراد گرم مزاج تحمل گرما را ندارند و در هوای خنک راحت‌ترند. همچنین غذاهای گرم مثل ادویه با آنها سازگاری ندارد. ممکن است با خوردن کمی دارچین خارش بگیرند یا با خوردن چند خرما جوش بزنند. برعکس سرد مزاجان به غذا و هوای گرم بیشتر علاقه دارند. مایل به شیرینی و گریزان از ترشی و سردی‌ها بوده و با خوردن ترشی‌ها ممکن است هنگام خواب، آب از دهانشان خارج شود.

نوع فعالیت: افراد سرد مزاج در شروع یک کار مشکل دارند و به اصطلاح دیر گرم می‌شوند. اما گرم مزاجان کارها را به سرعت شروع می‌کنند. گرمی مزاج گاه باعث شتاب‌زدگی و عجول بودن می‌گردد و این افراد ممکن است ثبات رای نداشته باشند. خشمگین شدن هم از علامات گرمی مزاج است؛ اما سرد مزاجان برعکس افرادی آرام و صبور هستند.

فضولات دفع شده: موادی که به صورت عرق، مدفوع و ... از انسان دفع می‌شود، می‌تواند نمایانگر حرارت و برودت مزاج باشد. این مواد در صورتی که پُر رنگ و دارای بوی تند باشند نشانه حرارت مزاج و در صورتی که کمرنگ و بی‌بو باشند، نشانه سردی مزاج هستند. 

خواب و بیداری: زیادی خواب نشانه سردی و یا رطوبت است. کم‌خوابی معمولاً ناشی از گرمی و یا خشکی مزاج است.

وضعیت روحی- عصبی: قوت، سرعت و کثرت افعال مربوط به روح و اعصاب و نشانه گرمی است. مثلاً گرم مزاجان پر حرف هستند و با سرعت بیشتری صحبت می‌کنند، در حالی که سرد مزاجان خیلی آهسته، آرام و شمرده صحبت می‌کنند و کم حرف‌ترند. قدرت یادگیری و حافظه در گرمی مزاج بهتر می‌شود. 

یبوست باعث ثبات رای و رطوبت باعث انعطاف‌پذیری می‌شود. سردی مایه ترس و گرمی مایه شجاعت است. 
برای سهولت تشخیص مزاج‌ها با توجه به نشانه‌های یاد شده، خصوصیات مزاجی چهار گروه را بیان می‌کنیم. بدیهی است با توجه به مقدمه بحث، مزاج طیف‌های حد وسط به راحتی قابل تشخیص خواهد بود. با توجه به غلبه هر یک از نشانه‌های چهار گانه بر چهار گروه مزاجی دیگر، توصیه‌های مناسب برای سایر مزاج‌ها ارائه می‌شود و می‌توان استنباط و استدلال کرد  که در صورت عدم رعایت توصیه‌ها هر یک از این مزاج‌ها بیشتر مستعد ابتلا به چه بیماری خواهند بود.

روش صحیح زندگی مزاج گرم و خشک

از هوای تازه و خنک بهره‌مند شود. در رژیم غذایی بیشتر از میوه، سبزیجات تازه مثل کاهو و اسفناج استفاده کند.  مصرف آب و مایعات را به اندازه‌ای افزایش دهند که ادرار صبحگاهی از حد رنگ زرد لیمویی پُر رنگ‌تر نشود.  6-7 ساعت خواب شبانه داشته باشند. روزهای تابستان یک ساعت چرت پس از ناهار رطوبت کافی به بدن می‌رساند.  در شرایط فشار عصبی، دستور تنفس و تمرینات ذهنی آرامبخش را به کار ببرد. 

فعالیت جسمی و ورزشی را در هوای خنک، صبح زود یا شامگاه انجام دهد.  هر 12 ساعت بینی را با کمی روغن بادام شیرین طبیعی مرطوب کند.  از هوا، محیط، فعالیت‌ها و حالات روانی افزایش دهنده گرمی و خشکی بپرهیزد.  از نوشیدن بیش از اندازه چای و قهوه خودداری کند. 

 از فعالیت زیاد و ورزش شدید که گرمی و خشکی را افزایش می‌دهند، پرهیز کند.  از بی‌خوابی و کم‌خوابی (کمتر از 5 ساعت) و دیر وقت خوابیدن دوری کند.  از عصبانیت، هیجانات روانی زیاد حرف زدن بپرهیزد.  مصرف غذاهای گرم و خشک را به خصوص در هوای گرم کاهش دهد.