چکیده
در این مقاله، ابتدا به شرح مختصری از دیرینه همکاری ها و رفتارهای سنّتی مبتنی بر تعاون در ایران پرداخته شده و با اشاره ای کوتاه به نظریه متفکرانی که تعاون را انگیزه تشکیل جامعه دانسته اند، ضرورت پرداختن به تعاونی های خودجوش و مردمی برای تعمیق روابط و مناسبات اجتماعی مبتنی بر اعتماد متقابل به منظور حفظ فرهنگ بومی مورد تأکید قرار گرفته است. سپس تعاریفی جامعه شناختی از تعاون ارائه و نتایج یک مطالعه موردی بر تعاونی های اعتبار خانوادگی انجام شده توسط نگارنده تشریح گردیده و در نهایت، کارکردهای مهم این تعاونی ها، یعنی تحکیم روابط خویشاوندی، تقویت انسجام اجتماعی، احیای سنّت های دینی، حذف دیوان سالاری هزینه بر و توسعه تأمین اجتماعی مورد بحث قرار گرفته و نتیجه گیری به عمل آمده است.
طرح مسأله
از زمانی که انسان ها زیست اجتماعی خود را آغاز نموده اند، رابطه ای به نام «همکاری» و «تعاون» در روابط اجتماعی آن ها به شکل های گوناگون وجود داشته است، به طوری که بسیاری از صاحب نظران «همکاری» و «تعاون» را علت اساسی و اصلی تشکیل جامعه دانسته اند.
عبدالرحمان ابن خلدون (732808 ه. ق) صاحب کتاب مشهور مقدمه، که آن را به عنوان مقدّمه تاریخ مشهور خود به نام «کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخیر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصر هم من ذوی السلطان الاکبر» نگاشته است، می گوید: «باید دانست که تفاوت عادات و رسوم و شؤون زندگانی ملت ها در نتیجه اختلافی است که در شیوه معاش (اقتصاد) خود پیش می گیرند، چه اجتماع ایشان تنها برای تعاون و همکاری در راه به دست آوردن وسایل معاش است.»(1)
وی، که بحق باید او را بینانگذار علم جامعه شناسی دانست،
(2) در جای دیگری از کتاب گران سنگ خود می گوید: «ثابت و دانسته شده است که یک فرد بشر به تنهایی به کار نیازمندی های خود در امر معاش نمی پردازد، بلکه افراد یک اجتماع با یکدیگر همدستی و تعاون می کنند تا بتوانند وسایل معاش خود را فراهم سازند و موادی که در پرتو همکاری و تعاون گروهی از مردم به دست می آید، برای جماعتی چند برابر آنان کافی خواهد بود و ضروریات آن ها را برطرف خواهد کرد.»
(3)
از این رو، باید گفت: اگر همکاری و مساعدت از زندگی جمعی انسان ها رخت بربندد، جامعه ای وجود نخواهد داشت. تعاون صور و اشکال گوناگونی در زندگی اجتماعی انسان ها داشته؛ در جامعه سنّتی شکل های خاص خود را داشته و در جامعه نوین و پیچیده کنونی نیز در ابعاد جدیدی نمایان گردیده است، هرچند احساسات و عواطف و صداقت های حاکم بر تعاون سنّتی در همکاری های رسمی، غیرشخصی و غیرعاطفی کنونی کم تر حاکم است. برخی از مبادلات به ظاهر اقتصادی، که در جوامع سنّتی وجود داشته، اگرچه هیچ گونه نفع اقتصادی در بر نداشته، اما موجب تحکیم مناسبات اجتماعی و یکپارچگی جمعی می شده است؛ مانند مبادله سیب زمینی هندی بین بومیان جزایر «تروبریاند» در ملانزی. در این مبادله، هر خانواده بخشی از تولید سیب زمینی خود را به خانواده دیگر هدیه می کند و خانواده دیگر متقابلاً همان سیب زمینی را به آن ها هدیه می دهد. این مبادله از نظر اقتصادی، بیهوده به نظر می رسد، اما از نظر تحکیم و تقویت روابط اجتماعی حایز اهمیت است.
مالینوفسکی، مردم شناس مشهور لهستانی، در مطالعه جالبی به داد و ستد «کولا»(4) پرداخته و گفته است: این مبادله با ارضای فوری نیازهای اولیه هیچ گونه ارتباطی ندارد. داد و ستد «کولا»، که بین گروه های ساکن جزایر کوچک شرق گینه نو رواج دارد، عبارت است از: مبادله برخی اموال تشریفاتی. تنها هدف این مبادله تثبیت و تحکیم روابطی است که میان این جوامع کوچک و مستقلی که از لحاظ جغرافیایی به هم نزدیک هستند، وجود دارد. در این نوع خاص از مبادله، افراد هر جامعه هدایایی به صورت دست بندهای ساخته شده از صدف سفید به افراد جامعه دیگر می دهند و متقابلاً گردن بندهای ساخته شده از صدف قرمز هدیه می گیرند و این مبادله به صورت دور و تسلسل تکرار می شود.(5)
در فرهنگ غنی ایرانی اسلامی ما این گونه همکاری ها زیاد به چشم می خورد، به خصوص در جامعه روستایی این گونه روابط بسیار وجود داشته است و برخی هنوز هم وجود دارد. تعاونی های سنّتی همچون «بنه»
(6) و «واره»
(7) از مشهورترین آن ها می باشند.
در این نبشتار، به بررسی یکی از شیوه های همکاری و تعاون در جامعه شهری ایران پرداخته شده است که کار آن شباهت زیادی به صندوق های قرض الحسنه دارد، با این تفاوت که صندوق های قرض الحسنه دارای سازمانی رسمی(8) و اداری هستند، اما قرض الحسنه های مورد بحث در این مقاله، صرفا مردمی، خودجوش، بدون هزینه و غیررسمی هستند که با اتّکا به تعالیم اسلامی و قرآنی در شبکه های خویشاوندی جامعه شهری در حال رشد می باشند. نحوه کار و تشکیل و کیفیت این تعاونی ها، که آن را «تعاونی های اعتبار خانوادگی» نام نهاده ایم در ادامه خواهد آمد. این مقاله براساس مطالعات موردی(9) بر چند نمونه از تعاونی های ذکرشده تهیه گریده است.
اهمیت موضوع
مطالعه رفتارهای جمعی خودجوش و دینی تعاونی از این نظر حایز اهمیت است که دارای کارکردهای(10) مثبت می باشند. مطالعه تعاونی های اعتبار خانوادگی، که اساس آن ها بر اعتماد متقابل شبکه خویشاوندی در جامعه شهری ایران می باشد، حاوی این نکته است که علی رغم کم رنگ شدن اعتماد اجتماعی، به خصوص در حوزه روابط غیررسمی، هنوز می توان با اتّکا بر سنت های دینی انسجام اجتماعی را تقویت کرد و فضایی آکنده از روح یک رنگی، اعتماد و کمک متقابل به وجود آورد. در زمانی که شاهد رخت بربستن صمیمیت و دیگرگرایی از مناسبات اجتماعی هستیم، به گونه ای که در محاوره ها تکیه کلاممان این شده که «به برادرت هم اعتماد نکن» و یا این که «همه فقط برای پول کار می کنند.» این گونه تعاونی ها موجب جلب نظر جامعه اسلامی به سنّت هایی می شوند که توجه و اتکا به آن ها می تواند دیوارهای بی اعتمادی جامعه را بشکنند و مجددا به همان باور دیروز سوق دهند. تعمّق در این موضوع شاید بتواند به ما بباوراند که علی رغم همه خدعه ها و نیرنگ ها و کلاه برداری های مرسوم، می توان سالم زندگی کرد و روابطی سالم و سرشار از اعتماد دست کم در بین خویشاوندان ایجاد نمود؛ همان روابطی که در جامعه ساده دیروز ما وجود داشت، به طوری که «حمامی و آهنگر و درودگر و دشتبان و باغبان و مکتب دار» می دانستند که برای ده و روستاییان کار می کنند و همه روستاییان نیز بخشی از کارشان را به خاطر آن ها انجام داده، می کارند و می دروند.(11)
تعاون؛ منشأ تشکیل جامعه
ادوارد وستر مارک «جامعه» را «دسته ای از مردم که به حال تعاون زندگی می کنند»(12) و هنری گیدنز جامعه را «دسته ای از مردم که برای نیل به هدف عامّ المنفعه ای در حال تعاون به سر می برند»(13) می دانند.
غزّالی (555450ه) متفکر اسلامی نیز هدف از تشکیل خانواده را دو موضوع می داند. موضوع دوم از دیدگاه وی، مهیّا کردن اسباب طعام و لباس می باشد و تنها زندگی کردن انسان را غیرممکن دانسته و می گوید: «تنها زیستن آدمی ممتنع شد و حاجت افتاد به اجتماعات. پس اگر جمعیت در صحرایی مکشوف باشند، از گرما و سرما و دزدان رنج بینند. پس محتاج شدند به بناهای محکم و منزل هایی که اهل هر خانه به آن و بدانچه آلات و متاع دارد، منفرد باشد و منزل ها گرما و سرما دفع کند و همسایگان را از دزدی دفع کند، ولیکن دزدان بیرون قصد منزل ها کنند. پس اهل منزل ها محتاج شدند بدانچه یکدیگر را یاری دهند و معونت کنند و باره ای بسازند که محیط باشد همه منزل ها را و بدان تحصّن نمایند.
(14)
تعریف جامعه شناختی «تعاون» و «همکاری»
سقراط به شاگردان خود توصیه می کرد تا سخنان و کلمات خود را تعریف کنند.(15) از این رو، لازم است مقصود خود از تعاون و همکاری را بیان نماییم. آقای دکتر باقر ساروخانی، صاحب کتاب دائرة المعارف علوم اجتماعی، «تعاون» را چنین تعریف می کند: «هر کنش متقابل اجتماعی که در آن افراد و یا گروه ها کار و فعالیت خود را به صورتی کم وبیش سازمان یافته و با کمک متقابل به هم می آمیزند تا هدفی مشترک تحقق پذیرد.»(16) دائرة المعارف بین المللی علوم اجتماعی «تعاون» را این گونه تعریف می کند: «تعاون عبارت از رفتاری مشترک است که هدفی را دنبال می کند و در نهایت، پاداش و نفعی مشترک در بر داشته باشد.»(17)
دکتر مرتضی فرهادی، «تعاون» را چنین تعریف می کند: «همکاری همسویی کنش های دو یا تعداد بیش تری از افراد برای رسیدن به اهداف و منافعی یگانه و یا اهداف و منافع غایی چندگانه است.»
(18)
در این مقاله، منظور از «تعاونی های اعتبار خانوادگی» همکاری یک شبکه از اقوام و خویشان به طور کاملاً داوطلبانه و خودجوش برای سپرده گذاری و تشکیل یک صندوق تعاون و اخذ وام با پشتوانه اعتماد متقابل و براساس نوبت می باشد که در ادامه شرح آن خواهد آمد:
«تعاونی اعتبار خانوادگی» چیست؟
این تعاونی ها با عضویت یک شبکه خویشاوندی یا حداکثر افراد دیگری خارج از شبکه خویشاوندی، که مورد تأیید و اعتماد کامل شبکه مذکور می باشند، تشکیل می گردند. تعداد اعضای این تعاونی ها زیاد نمی باشد؛ معمولاً از حداقل 20 تا حداکثر 100 نفر عضو دارند و در صورت تقاضای جدید، اقدام به تشکیل تعاونی های اعتبار جدید می گردد. خویشاوندان در نشستی خانوادگی، که با یکدیگر دارند، ابتدا مبلغی به عنوان سرمایه اولیه در اختیار فردی مورد اعتماد از بین خود قرار داده و ماهانه نیز مبلغی معیّن که به طور جمعی روی آن توافق می کنند، به حساب آن فرد واریز می کنند. براساس مبلغی که از محل سپرده های اولیه و پس اندازهای ماهانه گرد می آید، افراد اقدام به اخذ وام قرض الحسنه می کنند و اقساط این وام را نیز براساس توافق جمعی می پردازند. معمولاً باز پرداخت ده ماه می باشد. در برخی موارد، به جای آن که یک نفر مسؤول اداره این صندوق گردد، چند نفر از ریش سفیدان و معتمدان به عنوان هیأت مدیره توسط اعضا برگزیده می شوند. میزان وام دریافتی افراد برابر میزان سپرده آن ها در صندوق است و در برابر اخذ وام، وثیقه ای اعم از چک، سفته و سند دریافت نمی شود. مسؤول یا مسؤولان صندوق نیز سند تعهدآوری در برابر سپرده های دریافتی به اعضا نمی پردازند و کلیه امور براساس اعتماد متقابل بین اعضا و مسؤولان صندوق انجام می شود. براساس مطالعات انجام شده، نمونه این تعاونی ها خودجوش در استان های تهران، اصفهان و فارس وجود دارد که برای تشریح کامل تر کار این تعاونی ها، یک نمونه از آن ها، که در شهرستان نی ریز تشکیل گردیده است، ذکر می گردد:
«صندوق بهوام»
1. تاریخ تأسیس: این تعاونی اعتبار، که در بین اعضا به «صندوق بهوام» مشهور است، در تاریخ 15/1/1378 تأسیس شده.
2. نحوه تشکیل: تعداد 28 نفر از اعضا، که همگی با یکدیگر رابطه خویشاوندی دارند، با اقتباس از صندوق های مشابه شهرستان زرین شهر اصفهان اقدام به تشکیل صندوق تعاون بهوام نموده اند. در زمان مطالعه بر صندوق مذکور، تعداد اعضا به 43 نفر رسیده بود که مسؤول صندوق اظهار می دارد بجز چهار نفر، که توسط اقوام معرّفی شده اند، 39 نفر دیگر دارای رابطه نسبی و سببی خویشاوندی می باشند.
3. سرمایه اولیه: 28 نفر اعضای اولیه، هر کدام مبلغ 000/50 ریال (پنج هزار تومان) سرمایه گذاری و ماهانه نیز هر نفر مبلغ 000/20 ریال (دو هزار تومان) سپرده گذاری نموده اند. اعضای بعدی هنگام عضویت به اندازه سپرده سایر اعضا موظّف به سرمایه گذاری بوده اند. برای مثال،اگرکسی پس ازیک سال از تاریخ تأسیس شرکت، متقاضی عضویت بوده، مبلغ000/290ریال پرداخت نموده است؛000/50 ریال به عنوان سرمایه اولیه و000/240 ریال بابت سپره گذاری 12 ماهه. لازم به ذکراست که اعضامی توانند برای بیش ازیک سهم سرمایه گذاری کنند.
4. نحوه اداره صندوق: 28 نفر اعضای اولیه یک نفر را از بین خودشان، که مغازه دار و با سواد است، به عنوان مسؤول صندوق انتخاب نموده و علاوه بر اعتمادی که به وی داشته اند، او در جمع به کلام الله مجید سوگند یاد کرده است که به اعضا خیانت نکند و فی سبیل الله انجام وظیفه کند. وی سرمایه اولیه اعضا و سپرده های ماهانه را در حسابی نزد بانک کشاورزی به حساب شخصی واریز می کند و از محل همین حساب، براساس نوبت و شرحی که در ادامه خواهد آمد، به اعضا وام قرض الحسنه پرداخت می کند. فعالیت مسؤول صندوق افتخاری است و هیچ گونه وجهی دریافت ننموده است. 15 نفر اعضای بعدی نیز همگی مسؤولیت وی را تأیید کرده و با اصرار خود، به عضویت صندوق درآمده اند. مسؤول صندوق می گوید: برخی دیگر از اقوام تقاضای عضویت دارند که به دلیل آن که کار زیاد گسترده نشود، از آن ها عذرخواهی شده و تقاضای عضویت آنان رد گردیده است.
5. نحوه پرداخت وام
میزان وام در هر نوبت: سرمایه اولیه، که از محل ملبغ 000/50 ریالی 28 نفر اعضا اولیه تشکیل شده، برابر با 000/400/1 ریال بوده که در جمع اعضا، براساس قرعه کشی به یک نفر از اعضا وام داده شده است. پس از دریافت اقساط و همچنین سپرده های ماهانه، سقف وام در مرحله دوم 000/500 ریال در نظر گرفته شده که براساس قرعه کشی، در اختیار چند نفراز اعضا قرار گرفته است.
در نوبت سوم، وضعیت مالی شرکت بهتر شده و سقف وام به 000/000/1 ریال ارتقا یافته که باز براساس قرعه، به اعضا پرداخته است. در نوبت چهارم، سقف وام 000/500/1 ریال در نظر گرفته شده و براساس ترتیبی که اعضا در نوبت سوم وام دریافته داشته اند، این بار نه براساس قرعه، بلکه براساس لیست قرعه کشی نوبت سوم وام دریافت کرده اند. اعضایی که دو سهم یا بیش تر دارند به همان تعداد سهام در نوبت اخذ وام قرار می گیرند؛ یعنی اگر عضوی در ابتدا 000/50 ریال پرداخته و ماهانه نیز 000/20 ریال سپرده گذاری نموده و پس از 15 ماه تقاضای یک سهم جدید داشته، مبلغ 000/350 ریال یک جا به حساب صندوق واریز کرده که 000/50 ریال به عنوان سرمایه اولیه و 000/300 ریال بابت سپرده 000/20 ریالی 15 ماهه است. چنین عضوی در همان زمان پرداخت وجه 000/350 ریالی در نوبت دریافت وام قرار داده می شود. با این حساب، سهم دوم ایشان به منزله یک عضو جدید است که با پرداخت سرمایه و سپرده ماهانه به عضویت پذیرفته شده است. نوبت وام هر عضو که فرا می رسد مسؤول صندوق در بیست و پنجم ماه تلفنی به وی اطلاع می دهد، اما زمان دریافت وام دهم ماه بعد می باشد.
بازپرداخت وام: اعضا موظفند وام دریافتی را ده ماهه پرداخت کنند. وام گیرندگان در فاصله بیست و پنجم تا پنجم ماه بعد، باید قسط خود را بپردازند. در صورت تأخیر تا دو بار مسؤول صندوق تلفنی به آن ها یاداور می شود و در صورتی که تا مهلت مقرّر از پرداخت قسط امتناع ورزند، عضویت آن ها لغو می گردد. از ابتدای تأسیس تاکنون دو نفر اقساط خود را نپرداخته اند که عضویت آنان لغو شده است.
ذخیره وام: هرگاه نوبت دریافت وام عضوی فرا رسد و او نیازی به وام نداشته باشد، نوبت وی ذخیره می شود و هر زمان که تقاضا نمود، خارج از نوبت وام ذخیره شده در اختیارش قرار می گیرد. برخی مواقع اعضا برای این که وام بیش تری دریافت کنند، دو یا سه نوبت وام نمی گیرند، سپس کل وام ذخیره شده خود را یکجا دریافت می کنند.
تقاضای اخذ وام خارج از نوبت: اگر عضوی پیش از آن که نوبتش فرا رسد، تقاضای اخذ وام نماید، باید خود رأسا به عضوی که نوبت اوست، مراجعه کندودرصورت موافقت طرفین،نوبت وی به متقاضی داده می شود. در غیراین صورت، باید تا زمان فرا رسیدن نوبت خود، صبر کند.
وثیقه وام: هیچ وثیقه ای از اعضا در برابر پرداخت وام دریافت نمی شود،بجز یک برگ تعهد پرداخت که نمونه آن در ذیل آمده است:
|
به نام خدا |
| تاریخ: ---- |
| این جانب ---- فرزند ---- به شماره شناسنامه ---- ساکن: ---- |
| دارنده دفترچه شمارهصندوق قرض الحسنه بهوام مبلغاز این صندوق وام دریافت نموده ام تا آن را درقسط پرداخت نمایم. |
| لذا به منظور افزایش موجودی صندوق و اعتبار وام و احترام به حقوق دیگر اعضای صندوق، تعهد می نمایم اقساط بدهی این وام را، که سررسید آن هر ماهه روزمی باشد، پرداخت نمایم. ان شاءالله |
| نام و نام خانوادگی وام گیرنده: ------ |
| امضا و اثر انگشت ----- |
در واقع، وثیقه وام اعتماد به یکدیگر است.
کارمزد وام: کارمزد وام با توافق اعضا 2% تعیین شده که همگی در حساب مسؤول صندوق موجود است و اعضا اعلام نموده اند به صورت وام بلاعوض در اختیار دو نفر از اعضایی که توانایی مالی پایینی دارند، قرار گیرد.
سپرده گذاری در صندوق بدون انتظار دریافت وام: سه نفر از جمله 43 نفر عضو صندوق بهوام، سرمایه اولیه و سپرده گذاری ماهانه را انجام داده و اعلام داشته اند صرفا به خاطر این که اجر و ثوابی معنوی نصیبشان شود و پس اندازی برای کفن و دفن خود در صندوق داشته باشند به این کار مبادرت ورزیده اند.(19)
صندوق مزبور تا تاریخ 30/11/1380 مبلغ 000/400/116 ریال وام پرداخت نموده است و سپرده هر عضو 000/750 ریال می باشد. مطالعات حاکی است که در تعاونی های اعتبار خانوادگی مشابه در سایر استان ها ابتکارات دیگری همچون سرمایه گذاری اقتصادی توسط تعاونی و کسب درآمد برای افزایش سرمایه نیز صورت گرفته است.
کارکرد تعاونی های اعتبار خانوادگی
الف. تحکیم روابط خویشاوندی
شبکه خویشاوندی(20) که در جامعه سنّتی از گستردگی و عمق زیادی برخوردار است، پس از انقلاب صنعتی(21)، به تدریج بسیاری از کارکردهای خود را به نهادهای رسمی یا به اصطلاح جامعه شناختی «گروه های ثانویه»(22) محوّل نمود؛ یعنی در فرایند مدرنیته، خانواده و شبکه خویشاوندی محدود شدند و هر کارکردی از آن ها جدا و تجزیه گردید و به یک نهاد اجتماعی واگذار شد. روابط عاطفی، معنوی، دوستی و شخصی که از ویژگی های گروه های نخستین(23) از جمله خانواده و شبکه خویشاوندی بود، جای خود را به روابط غیرشخصی و غیرعاطفی و غیر دوستانه داد. همبستگی سنّتی کاهش یافت و به نوعی همبستگی جدید یا به گفته امیل دورکیم(24) (19171858)، جامعه شناس مشهور فرانسوی، به همبستگی اندام وار(25) تبدیل شد. روابط انسانی، به خصوص مناسبات سنّتی، مبتنی بر اعتماد متقابل فرد و جمع سست شد. هرچند همبستگی نوین جانشین همبستگی ماقبل صنعتی گردید، اما همبستگی نوین عاری از روح معنوی، انسانی و عاطفی بود و به گفته فردینان تونیس(26)، جامعه شناس آلمانی، روابط «گمین شافتی»(27) به روابط «گزل شافتی»(28) مبدّل گردید؛ فرایندی که در جامعه کنونی ایران رو به افزایش است و میزان اعتماد فردی و جمعی در حال کاهش می باشد. اگر ما همراه با فرایند توسعه به مبانی دینی و ملّی خود برگردیم و به احیای آن ها اقدام کنیم، ضمن حفظ فرهنگ بومی، به توسعه نیز دست خواهیم یافت.
تعاونی های اعتبار خانوادگی با توجه به این که اساس آن ها بر اعتماد متقابل و در نتیجه، روابط بیش تر خانوادگی و خویشاوندی استوار است، می توانند کارکرد خوبی در این زمینه ایفا کنند. اعضای یک شبکه خانوادگی با ایجاد یک تعاونی و صندوق وام، رابطه خود را تقویت نموده، به طور جمعی نیازهای مشترک خود را تأمین می کنند.
ب. تقویت انسجام اجتماعی
با تحکیم روابط خویشاوندی، انسجام اجتماعی و در نتیجه، وفاق ملّی افزایش خواهد یافت. جوامع رو به توسعه یا در حال رشد، که اصطلاحا «جوامع در حال گذار» نامیده می شوند، به دلیل جدایی از ساخت سنّتی و عدم دست یابی به ساخت نوین، از انسجام پایینی برخوردارند و معمولاً یکی از دغدغه های رهبران چنین جوامعی حفظ انسجام اجتماعی است. اما تعاونی های اعتبار خانوادگی با توسعه روابط خویشاوندی، وفاق ملّی را افزایش داده، انسجام اجتماعی را سهل تر می سازند.
ج. احیای سنّت های دینی
باید گفت: تعاونی های اعتبار خانوادگی یکی از مصادیق بارز آیه شریفه "تعاونوا علی البرِّ والتقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان" (مائده: 2) می باشند. کدام نیکی از توسعه قرض الحسنه و جلوگیری از ابتلای افراد به ربادادن و ربا خوردن بالاتر است؟ بیهوده نیست که قرآن کریم اجری مضاعف برای این عمل خیر برشمرده؛ آن جا که می فرماید: «من ذا الذی یقرض اللّه قرضا حسنا فیضاعفه له» (حدید:11)(29)
د. حذف دیوان سالاری هزینه بر
«بوروکراسی»(30) یا دیوان سالاری، که ماکس وبر(31) (18641920)، جامعه شناس مشهور آلمانی، به شرح آن پرداخت، دارای ویژگی هایی همچون تخصصی شدن کارها، سلسله مراتب، رفتار غیرشخصی و صلاحیت و شایستگی است. اما معمولاً در جهان سوم مانعی در برابر توسعه قلمداد می شود؛ زیرا ساختارهای بروکراتیک در جهان سوم، دچار آسیب های زیادی از جمله صرف هزینه های غیرضروری و اضافه هستند. حتی صندوق های قرض الحسنه، که ساختاری ساده دارند، دست کم دارای هزینه ساختمان، اعم از احداث یا اجاره، هزینه های کارکنان، هزینه های جاری مانند آب، برق، گاز و تلفن می باشند. اما تعاونی های اعتبار خانوادگی فاقد چنین هزینه هایی هستند و از بهره وری و کارایی بالاتری برخوردارند.
ه. توسعه تأمین اجتماعی(32)
تعاونی های اعتبار خانوادگی از یک مبنای دینی برخوردارند و از این رو، هدف آن ها سودجویی نمی باشد. تحقیقات حاکی است کارمزد ارزانی که دریافت می دارند صرف امور خیر و عام المنفعه می کنند. از جمله مطالعه موردی بر «صندوق بهوام» حاکی است که مبلغ 2% کارمزد دریافتی مقرّر گردیده به صورت بلاعوض در اختیار دو نفر از اعضایی قرار گیرد که از نظر مالی ضعیف می باشند.
خلاصه و نتیجه گیری
تعاون و همکاری همیشه در زیست اجتماعی انسان ها وجود داشته است. همکاری ها و تعاونی های سنّتی و ماقبل مدرنیسم سرشار از عواطف انسانی و روح معنوی بودند، اما تعاونی های نوین چون دارای ساختاری رسمی هستند، فاقد این ویژگی ها می باشند. هرچند کشورهای در حال توسعه روندی اجتناب ناپذیر به عنوان گذار از سنّت به مدرنیسم را طی می کنند و در این فرایند، ارزش های سنّتی و معنوی و انسانی آن ها به تدریج کم رنگ می شود، اما با اتّکا به فرهنگ بومی، به خصوص تعالیم اسلامی، می توان ضمن حفظ معنویت ها به توسعه نیز دست یافت.
یکی از راه کارهایی که می تواند در جامعه ایران در راستای دست یابی به این هدف کارکرد خوبی ایفا کند، توسعه همیاری و همکاری سنّتی است که از آن به عنوان «تعاونی های اعتبار خانوادگی» یاد شد. در این تعاونی ها، افراد وابسته به یک شبکه خویشاوندی با سرمایه گذاری و پس انداز ماهانه، اقدام به تأمین یک صندوق قرض الحسنه غیررسمی می کنند که اساس آن بر اعتماد متقابل اعضا استوار می باشد. این تعاونی ها دارای کارکردهایی همچون تحکیم روابط خویشاوندی، تقویت انسجام اجتماعی، احیای سنّت های دینی، حذف دیوان سالاری هزینه بر و توسعه تأمین اجتماعی می باشند.
··· پی نوشت ها
1 عبدالرحمن بن خلدون، مقدّمه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345، ص 225
2 غلامعباس توسّلی، جامعه شناسی کار و شغل، تهران، سمت، 1375، ص 3
3 ابن خلدون، پیشین ،ص 712
4. KULA
5 ر.ک: مرتضی فرهادی، «واره یا نوعی تعاونی سنّتی کهن زنانه در ایران»، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره اول، ش 1و2، (1370)، ص 129162
6 برای اطلاع از کیفیت بنه و بنه داری در ایران ر. ک: جواد صفی نژاد، بنه در ایران، تهران، امیرکبیر، 1368
7 مرتضی فرهادی، پیشین، برای اطلاع از این گونه همکاری های سنّتی در ایران ر.ک: نگارنده، «نتار یا تعاونی سنّتی اعتبار روستایی در ایران»، ماهنامه تعاون، ش 117، تهران، 1380، ص 4143
8. formal organization
9. case study
10. functions
11الی 14 مرتضی فرهادی، نظریه های همکاری در کار اندیشه ورزان و دانشمندان علوم اجتماعی و دلایل کم توجهی نسبی به آن»، فصلنامه تعاون روستایی و کشاورزی (دوره جدید)، سال هفتم، ش 1و2 (1373)، ص 4574 / ص 50 / 50 / ص 54
15 ویل دورانت، تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب خویی، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1351، ص 13
16 باقر ساروخانی، دائرة المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370، ص 144
17. International Encyclopedid of the Scoial Sciences,(The Mac Millan company, The Free Press, New York - London, Reprint Edition, 1972) vol.3-4, p. 384
18 مرتضی فرهادی، فصلنامه تعاون روستایی و کشاورزی، (پیشین)، ص 50
19 این کار در برخی جوامع دیگر نیز مرسوم بوده و انجمن هایی تحت عنوان "انجمن های کفن و دفن" تشکیل می شده که ضمن انجام خدمات عام المنفعه، وظیفه کفن و دفن اعضا را عهده دار بوده اند. برای مطالعه بیش تر ر.ک: مهدی طالب، اصول و اندیشه های تعاونی، تهران، دانشگاه تهران، 1376، ص 159
20. kin ship network
21. industrial revolution
22. secondary group
23. primary group
24. dur kheim
25. organic solidarity
26. Tonnies ferdinand
27. gemein schaft
28. gesell schaft
29 همچنین سوره های بقره:245 / مائده: 12 / حدید: 18 / تغابن: 17 / مزمّل: 20
30. bureacracy
31. Max Weber
32. social security