برای اکثر انسان‌ها در کشورهای پیشرفته دسترسی به یک آب پاکیزه به راحتی باز کردن شیر آب می‌باشد.
اما خارج از خانه و تمام امکانات آن دسترسی به آب قابل شرب می‌تواند پیچیده و نیازمند تلاش بیشتری باشد.
شاید شما قصد دارید با تمام تجهیزات مناسب به یک پیاده‌روی بروید و مقدار مناسب آب را با خود به همراه ندارید یا در یک کشور توسعه نیافته هستید و به شما هشدار داده‌اند تا از آب لوله‌کشی استفاده نکنید. شاید یک حادثه وحشتناک رخ داده باشد و شما در شهری گیر افتاده باشید که به منابع آب تمیز دسترسی ندارید یا اینکه در شهر شما منابع آب به طور موقت دچار آلودگی شده‌اند.
در این شرایط چگونه آب تمیز را بدست خواهید آورد؟
راه‌حل درست ممکن است برای هر کدام از این شرایط متفاوت باشد. همه اینها بستگی به این دارد که شما کجا هستید، چه قدر امکانات مالی داشته باشید، چقدر زمان فیلترهای شما نیاز دارند تا از کار بیافتند و ...
روش‌های فیلتر کردن و پاکسازی آب بسیار زیاد هستند و متاسفانه بخشی از روش‌ها و واژگان آنها گیج‌کننده هستند و لزوماً روش‌های استانداردی نیستند.
در ادامه یک مطلب مختصر در مورد فیلتر و پاکسازی آب را با شما به اشتراک می‌گذارم تا در مسافرت‌ها و عملیات نجات از آن بهره ببرید. در ابتدا از عواقب نوشیدن آب ناسالم صحبت خواهم کرد و بعد در مورد انتخاب روش درست برای خرید فیلترها و وسایل مورد نیاز توضیح می‌دهم و به بررسی نکات مثبت و منفی آنها خواهم پرداخت. در آخر هم یک راهنمای کوتاه در مورد انتخاب بهترین روش با توجه به موقعیتی که در آن هستید را ارائه خواهم کرد.
خطرات و عواقب نوشیدن آب‌های آلوده
باکتری و انگل‌های زیادی هستند که می‌توانند از طریق نوشیدن آب آلوده وارد بدن بشوند.
این انگل‌ها چطور وارد منابع آبی می‌شوند؟ چه در حیات وحش و چه در مناطق شهری با شرایط بهداشتی ضعیف این میکروب‌ها اغلب توسط انسان و حیواناتی که شکار می‌شوند، زندگی می‌کنند، حمام می‌کنند و مدفوع و حتی جنازه آنها که در دریاچه‌ها و رودخانه‌ها انداخته می‌شود، انتقال داده می‌شود.
در حیات وحش آمریکا یکی از انگل‌هایی که در آب دیده می‌شود با نام ژیاردیازیس شناخته می‌شود. این انگلی تک‌یاخته است که می‌توانند باعث گرفتگی شدید عضلات و از همه بدتر باعث ایجاد اسهال بسیار شدید می‌شود.
در سراسر حیات وحش سایر بیماری‌های مرتبط با آب شامل: اسهال خونی، وبا و انواع کرم‌ها، ویروس‌ها و آلودگی‌های ناشی از باکتری وجود دارند. شایع‌ترین نشانه ناشی از این بیماری‌ها بسیار شبیه به بیماری ژیاردیازیس است و آن هم مربوط به مشکلات روده‌ای است. وقتی شما در یک موقعیت خطرناک دچار کم آبی می‌شوید یا حتی برای چند روز پیاده‌روی میکنید، اسهال به عنوان یک مسئله تشدید می‌شود و حتی زندگی شما را به خطر می‌اندازد.
اما این موضوع خیلی بهتر از این است که برای رفع تشنگی از منابع آلوده استفاده کنید. تنها استثنا زمانی است که زندگی شما بستگی به آب‌رسانی به بدن داشته باشد. در این مورد می‌توانید آبی که تصفیه نشده است را مصرف کنید. این موضوع را در کلاس‌های نجات در شرایط سخت به شما یاد می‌دهند چرا که یک دکتر می‌تواند برای بیماری ژیاردیازیس راه‌حلی را پیدا کند اما برای یک آدم مرده راهی وجود ندارد!
آیا همه آب‌ها نیاز به تصفیه دارند؟
در حیات وحش آب بارانی که در یک ظرف تمیز جمع‌آوری میکنید یا برفی که آن را ذوب کرده‌اید، به طور کلی ایمن است. آبی که در حیات وحش نیز وجود دارد اغلب سالم است اگر آب را از درون یک گیاه جمع‌آوری کرده‌اید به شرطی که خود گیاه سمی نباشد مصرف این آب مشکلی ندارد. اگر شما آب را از منبع دیگری مثل: نهر آب یا دریاچه (آبی که جریان دارد بهتر از آب ساکن است اما هنوز کاملاً مطمئن نیست) جمع‌آوری کنید این آب باید فیلتر و پاکسازی شود. شما نمی‌دانید در این آب چه چیزی وجود دارد یا اینکه در نقطه بالاسری چه چیزی وارد آب شده است.
در مناطق شهری، آب باران شاید سالم نباشد چرا که از میان هوای آلوده عبور می‌کند و اگر در یک کشور توسعه یافته هستید که کیفیت آب لوله‌کشی مورد سوال است بهتر است همان آب‌های بسته‌بندی شده را مصرف کنید یا اینکه به طور مرتب آب را پاکسازی کنید.
پاکسازی در مقابل فیلتر کردن
وقتی نوبت به پیدا کردن و نوشیدن آب می‌رسد اولین چیزی که شما باید بدانید تفاوت بین پاکسازی و فیلتر کردن آب است. این دو با هم یکی نیستند.
فیلتر کردن آب فرایند حذف مواد زائد و بعضی از باکتری‌ها توسط یک پارچه یا یک توری (غربال) از میان آبی است که جریان دارد.
پاکسازی آب یک فرایند شیمیایی یا بوسیله اشعه (UV) است که باکتری‌ها و سایر مواد مضر را نابود می‌کند. فرایند شیمیایی در پاکسازی عملاً مواد بد را غیرفعال می‌کند و آب را برای مصرف آماده می‌کند.
گاهی اوقات آب به هر دوی این فرایند‌ها نیاز دارد. گاهی اوقات فقط به یکی از آنها نیاز دارد. دانستن فرق این دو می‌تواند جان شما را نجات دهد. اگر شما در آفریقا پیاده‌روی میکنید و فکر میکنید فقط به فیلتر کردن آب نیاز دارید در نهایت ممکن است دچار یک بیماری کشنده بشوید. پس بیایید کمی بیشتر به بررسی این دو فرایند بپردازیم.
فیلتر کردن آب
استفاده از همین فیلترهایی که در موردش زیاد شنیده‌اید می‌تواند بعضی از باکتری‌ها را از آب بزداید. اما نه همه آنها را! فیلترها می‌توانند از شر بعضی از باکتری‌ها و تک‌یاخته‌ها خلاص شوند اما نمی‌توانند از شر ویروس‌هایی که در آب وجود دارند خلاص شوند. ویروس‌ها در واقع خیلی کوچک‌تر از این هستند که بتوان آنها را غربال کرد.
به طور عمومی برای پیاده‌روی و نجات پیدا کردن در جاهایی مثل آمریکا و کانادا می‌توان آب را با فیلتر کردن مصرف کرد. این موضوع بخصوص برای آب‌های کوهستان بیشتر صدق می‌کند. وقتی افراد در حال پیاده‌روی یا اطراق کردن در طبیعت مریض می‌شوند و آب را مقصر معرفی می‌کنند عموماً علت آن در واقع مسائل بهداشتی است (نشستن دست‌ها، عدم امحای زباله‌ها در فاصله‌ی مناسبی نسبت به محل اردو و ...)
فیلتر کردن آب از طرف دیگر باعث بهبود مزه آب می‌شود. آب مزه‌ی طبیعی‌تری پیدا می‌کند و به سرعت قابل نوشیدن می‌شود این در حالی است که برخی از روش‌های پاکسازی باعث حذف مزه‌ی آب می‌شوند.
حرف آخر اینکه فیلتر کردن آب را از مواد زاید پاک می‌کند موادی مثل باکتری‌های میکروسکوپی اما نمی‌تواند به طور موثر آب را برای نوشیدن، سالم کند. اگر فیلتر تنها چیزی است که در اختیار دارید احتمالاً مشکلی برای شما پیش نمی‌آید اما از عواقب منفی احتمالی آگاه باشید.
پاکسازی آب
پاکسازی آب با غیرفعال کردن پاتوژن‌های مضر (مثل ویروس‌ها)، آب را برای نوشیدن ایمن می‌کند. هر چند پاکسازی نیز تمام مواد را حذف نمی‌کند. آب کثیف هنوز پس از پاکسازی آب کثیف است و به فیلتر کردن نیاز دارد (در واقع باید در ابتدا صورت بگیرد).
پاکسازی به طور کلی از طریق جوشاندن، مواد شیمیایی و یا اشعه (UV) روی می‌دهد. این موضوع وقتی برای مسافرت به بیرون می‌روید خیلی مهم است.
حالا بیایید نگاهی به روش‌های مختلف فیلتر کردن و پاکسازی آب بیندازیم.
روش‌ها
در ادامه شما روش‌های عمومی برای فیلتر و پاکسازی آب در حیات وحش و نکات مثبت و منفی آنها را خواهید دید.
فیلترهای دست‌ساز
به طور کلی شما فقط زمانی از این فیلترها استفاده میکنید که هیچ گزینه‌ی دیگری وجود ندارد. شما نمی‌خواهید به یک اردو بروید و فقط از سنگ، شن و ماسه برای فیلتر کردن آب خود استفاده کنید. این روش فقط برای موقعیت‌های حیاتی است. اگر این تنها روش در دسترس است پیشنهاد می‌شود که شما هنوز آب را بعد از فیلتر کردن، پاکسازی (با جوشاندن یا اضافه کردن از قرص) کنید.
من این روش‌ها را با توجه به موثرترین آنها از بالا به پایین فهرست کرده‌ام.
چوب و شلنگ
بهترین فیلتر دست‌ساز آن مدلی است که بوسیله یک تکه کوچک چوب و یک شلنگ ساخته می‌شود. در واقع اگر شما از قسمت نرمه چوب که به پوسته نزدیک‌تر است یا یک شاخه کوچک و سبز استفاده کنید می‌توانید تا 99٪ از شر باکتری‌ها خلاص شوید. برای درست کردن این فیلتر یک تکه از قسمت نرمه چوب را ببرید و دور آن را با یک تکه پلاستیکی مثل شلنگ ببندید. شما از شاخه هم به عنوان فیلتر استفاده میکنید و آب را از یک طرف به طرف دیگر می‌ریزید و اجازه می‌دهید تا به سمت یک ظرف ریخته شود. این شلنگ باعث می‌شود تا آب از مسیر خود منحرف نشود و از درون فیلتر شما عبور کند. می‌توانید از سایر وسایل مثل: طناب، لباس یا پلاستیک بطری آب نیز استفاده کنید. سپس به آرامی آب را درون شلنگ بریزید و اجازه بدهید آب از میان شاخه‌ها عبور کند و از طرف دیگر به طور فیلتر شده خارج شود. باید بدانید که این روشی کند است اما شما می‌توانید تا چهار لیتر آب برای نوشیدن در روز تولید کنید که حتی برای چند نفر هم زیاد است.
لایه‌های سنگ و ماسه
این یکی از سنتی‌ترین فیلترهای دست‌ساز است که از چندین لایه از مواد مختلف درون یک محفظه استفاده می‌کنند و اجازه می‌دهند تا از بالا درون این لایه‌ها عبور کنند و در انتها از یک سوراخ کوچک به درون یک ظرف تمیز بریزد.
Credit: From FM 21-76, the Army’s survival manual
اگر این مواد را درون یک کیف یا یک تکه لباس قرار داده‌اید مطمئن شوید که انتهای آن کاملاً بسته باشد و فقط یک سوراخ کوچک در زیر برای ریختن آب قرار داشته باشد. ابتدا مواد نرم‌تر مثل ماسه، پارچه، سنگ‌ریزه را درون ظرف قرار بدهید. سپس سنگ‌های بزرگ‌تر و زغال چوب را درون آن قرار بدهید. در ادامه یک لایه مواد نرم‌تر را قرار بدهید و مواد درشت‌تر را در بالای آن قرار بدهید. وقتی کار شما تمام شد درست مثل یک کیک چند لایه خواهد شد. با این کار ناخالصی‌ها را از آب جدا خواهید کرد و بعضی از باکتری‌های درشت‌تر (البته نه همه آنها) را حذف خواهید کرد.
لباس و پارچه
فیلتر کردن آب از طریق پارچه فقط مواد زاید را حذف می‌کند اما نه خیلی زیاد. اگر تنها راهی که در اختیار شماست همین است و بعد از آن شما به پاکسازی آب اقدام خواهید کرد، هنوز روش موثری است.
ظروف
اگر هیچ چیز دیگری در اختیار شما نیست می‌توانید یک آب گل‌آلود را درون یک ظرف قرار بدهید و اجازه بدهید تا برای 12 ساعت و یا بیشتر آب درون این ظرف باقی بماند. در اغلب موارد کثافات و سایر مواد زائد ته‌نشین خواهند شد و آب تمیز در بالای ظرف باقی خواهد ماند. روشن است که این روش پاتوژن‌ها را از بین نمی‌برد اما حداقل آب را قابل نوشیدن می‌کند.
فیلترهای تجاری
نی‌های نجات
نی‌های نجات یا نی‌های زندگی در طی 5 سال گذشته به بازار معرفی شده‌اند. ایده اصلی آن است که شما می‌توانید آب را درست از طریق نی مصرف کنید و به خاطر اینکه آب از مسیر فیلترها عبور می‌کند برای نوشیدن مناسب است. اکثر نی‌های بازار باکتری‌ها و تک‌یاخته‌ها را حذف می‌کنند اما نه ویروس‌ها را. آنها به طور کلی هیچ وسیله‌ای برای پاکسازی آب در اختیار ندارند. اغلب آنها یک فیلتر کربنی دارند که مزه و بوی آب را حذف می‌کنند. فقط مطمئن شوید که نی را با توجه به مشخصات مورد نیاز خود خریداری کنید. به عنوان مثال فکر نکنید با استفاده از این نی‌ها در آفریقا می‌توانید از رودخانه‌ها آب بنوشید. فکر خوبی نیست!
نی‌ها می‌توانند گران باشند اما قیمت هر لیتر آب از طریق فیلتر کردن همچنان ارزان‌تر از روش‌های شیمیایی است.
فیلترهای پمپی و گرانشی
اسم این فیلترها گمراه‌کننده است چرا که خیلی از این فیلترها به عنوان پاک‌کننده آب نیز عمل می‌کنند. استفاده از فیلترهای سرامیکی بخش اعظمی از پاتوژن‌ها و استفاده از فیلتر نقره‌ای نیز ویروس‌ها را نابود می‌کند. این فیلترهای پمپی به سرعت عمل می‌کنند و در هر دقیقه یک لیتر آب را فیلتر و پاک می‌کنند اما برای انجام کار خود به یک منبع انرژی نیاز دارند. (حالا نیروی بدنی یا یک باطری)
فیلترهای گرانشی مثل سرم‌های طبی عمل می‌کنند. آنها کندتر هستند اما نیازی به باطری یا قدرت بدنی ندارند. در مورد هر فیلتری از جمله فیلترهای پمپی و جاذبه‌ای خرید خود را با توجه به مشخصات مورد نیاز انجام بدهید. اگر در مشخصات آن عامل پاک‌کنندگی ذکر شده بود بدانید که می‌توانید با آن به هر جایی بروید اگر نه، فقط بدانید که همه ریسک‌ها را از بین نمی‌برد.
این فیلترهای تجاری اغلب بزرگ‌تر و ضخیم‌تر از سایر گزینه‌ها هستند پس فضای بیشتری را در کوله‌پشتی یا جعبه نجات شما خواهند گرفت. در حالی که قیمت آنها بالاتر است اما مدت زمان بیشتری عمر خواهند کرد.
جوشاندن
جوشاندن آب یکی از روش‌های استاندارد پاکسازی آب است. برطبق گفته‌های سازمان محیط زیست یک دقیقه جوشاندن آب تمام مواد زاید از جمله ویروس‌ها را می‌کشد. (اگر در ارتفاعات بالاتر قرار دارید این زمان را به 3 دقیقه برسانید) یک ظرف آهنی یا شیشه‌ای نیز کار شما را راه می‌اندازد اما اگر شما این امکانات را ندارید یک ظرف سنگی نیز کار را راه می‌اندازد.
یک نکته منفی در مورد جوشاندن آب این است که شما لزوماً نیاز به آتش و در نتیجه سوخت دارید. که در بعضی از مواد غیرممکن است. از طرف دیگر این کار باعث تبخیر و از دست دادن بخشی از حجم آب خواهد شد که در موقعیت‌هایی که هر قطره آب با ارزش است باید مورد توجه قرار گیرد.
روش‌های شیمیایی (ید، کلرین و سفید‌کننده)
2 روش محبوب برای برخورد شیمیایی با آب آلوده و خلاص شدن از شر مواد زاید وجود دارد: ید و کلرین. سفیده‌کننده گزینه‌ی سوم است که بیشتر در مناطق شهری در خانه‌ها پیدا می‌شود.
ید
از یک محلول 2٪ استفاده کنید و 5 قطره از آن را برای یک لیتر آب استفاده کنید. اگر آب خیلی کثیف است از 10 قطره استفاده کنید. بعد از 30 دقیقه می‌توانید از آب استفاده کنید. ید در ظروف کوچک و قابل حمل به بازار عرضه می‌شود و می‌تواند برای ضدعفونی کردن زخم‌ها نیز استفاده شود. این وسیله‌ای است که باید درون کیف امداد شما موجود باشد.
ید آب را مزه‌دار می‌کند و برای زنان حامله و افرادی که به صدف حساسیت دارند، مناسب نیست. کودکان عموماً به خاطر مزه ید از آن بیزارند. ید به طور کلی جز روش‌های ارزان قیمت است که سریع هم جواب می‌دهد.
البته یدهایی خاصی وجود دارند که به طور اختصاصی برای بیرون رفتن ساخته شده‌اند.
کلرین
به طور کلی به صورت قرص به بازار عرضه می‌شود که آن را به راحتی درون یک لیتر آب می‌ریزید و اجازه می‌دهید تا مواد شیمیایی کار خود را انجام بدهند. بعد از 4 ساعت آب شما برای نوشیدن سالم است و عاری از هرگونه پاتوژن است.
نکته منفی مواد شیمیایی این است که باید زمان طولانی‌تری را صبر کنید و نسبت به سایر روش‌ها گران‌تر است. نکته مثبت این است که بعد از 4 ساعت اغلب کلرین موجود از بین می‌رود و این یعنی روی مزه‌ی آب تاثیری نخواهد داشت.
سفید‌کننده
در شرایط بحرانی در مناطق شهری سفید‌کننده می‌توانند به عنوان پاک‌کننده آب مورد استفاده قرار بگیرند. اغلب سفید‌کننده‌ها به صورت کلرین مایع (هیپوکلریت سدیم) استفاده می‌شوند. همان‌طور که در بالا ذکر شد کلرین وظیفه پاک‌کنندگی آب را به عهده دارد پس کاملاً طبیعی است که سفید‌کننده نیز برای همین کار مورد استفاده قرار بگیرد.
سفید‌کننده‌های خانگی اغلب 5-8٪ هیپوکلریت سدیم دارند. حتماً برچسب روی ظرف را بخوانید و اگر بیشتر از این بود از آن استفاده نکنید. از یک قطره چکان استفاده کنید و برای هر لیتر 2 قطره استفاده کنید و 30 دقیقه بعد می‌تواند آب را بنوشید.
اشعه (UV)
ضدعفونی‌کننده‌های خورشیدی آب (SODIS) به قدرت نور خورشید وابسته هستند. باور کنید یا نه اما اگر یک شیشه‌ی آب تمیز داشته باشید و آن را به مدت 12 ساعت زیر نور خورشید قرار دهید بخش اعظم باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌ها توسط اشعه (UV) خورشید از بین می‌روند. بعضی از متخصصان می‌گویند که برای اطمینان بیشتر آب را به مدت یک روز در معرض نور خورشید قرار بدهید. همه چیز بستگی به نیاز شما دارد. از آنجایی که این روش تمام باکتری و ویروس‌ها را نمی‌کشد بهتر است از آن در مواقع حیاتی استفاده کنید یا در نواحی که آب آن به نظر سالم‌تر است.
دستگاه‌های اشعه (UV)
دستگاه‌های زیادی در بازار وجود دارند که به صورت مصنوعی اشعه (UV) را تولید می‌کنند تا از شر باکتری‌ها و حتی ویروس‌ها خلاص شوید. بعضی از آنها بوسیله نیروی دست و بعضی دیگر بوسیله باتری کار می‌کنند. به یاد داشته باشید که اینها وسایل فیلتر کردن آب نیستند بنابراین مواد زاید درون آب از بین نخواهند رفت و بعضی از مواد زاید بزرگ‌تر ممکن است حاوی پاتوژن باشند. به همین دلیل بهتر است وقتی از اشعه (UV) استفاده میکنید، اول آب را فیلتر کنید. مثل فیلترهای پمپی و سایر فیلترها این وسایل نیز بزرگ و سنگین‌تر از گزینه‌های دیگر هستند.
حرف آخر: بهترین روش برای هر موقعیت چیست؟
برای پیاده‌روی در کشورهای جهان اول
همان‌طور که در بالا ذکر شد آب‌های زیرزمینی در مناطقی مثل آمریکا و کانادا با اطمینان عاری از ویروس‌ها هستند. به همین خاطر استفاده از فیلترهای تجاری حتی آنهایی که پاکسازی را نیز انجام نمی‌دهند کار شما را راه می‌اندازند. شانس شما برای ابتلا به یک ویروس در این مناطق بسیار پایین است.
اگرچه فیلترها می‌توانند بزرگ و سنگین‌تر باشند. بنابراین روش‌های شیمیایی نیز کار راه‌انداز خواهند بود و در میان افراد ماجراجو بسیار محبوب است.
پیاده‌روی به صورت بین‌المللی
وقتی در کشورهایی که جهان اول به حساب نمی‌آیند به مسافرت می‌پردازید باید علاوه بر فیلتر کردن آب، همیشه به فکر پاکسازی آب نیز باشید. این به معنای استفاده از قرص، اشعه (UV) یا سایر فیلترها و روش‌های پاکسازی آب است.
برای جعبه نجات شما
در شرایط بحرانی که در مناطق شهری قرار دارید توصیه این است که هم فیلتر و هم قرص‌های پاک‌کننده داشته باشید و در عین حال در صورت داشتن زمان و سوخت، جوشاندن را نیز به عنوان یک گزینه مدنظر داشته باشید.
برای نجات در حیات وحش
حالا به هر دلیلی شما در حیات وحش گیر افتاده‌اید و دسترسی به فیلترهای تجاری و گزینه‌های پاکسازی آب ندارید. اگر به آب و سوخت کافی دسترسی دارید اولین انتخاب شما باید جوشاندن باشد. اگر نمی‌توانید هزینه تبخیر آب را بپردازید یا نمی‌توانید آتش برپا کنید با استفاده از چوب و شلنگ یک فیلتر درست کنید و اگر شما نمی‌توانید این کار را هم انجام بدهید یک فیلتر لایه‌ای از مواد طبیعی بهترین گزینه‌ی شما برای مقابله با بیماری‌هاست.
همیشه به یاد داشته باشید که فیلتر کردن طعم آب را بهتر می‌کند و ناخالصی‌ها را از آب می زداید در حالی که پاکسازی باعث می‌شود تا به آب بدون عوامل بیماری‌زا دسترسی داشته باشید.
سرانجام همان‌طور که اشاره شد بهتر است یک آب تصفیه نشده را بنوشید تا اینکه دچار کم‌آبی شوید.
