امام زمان (عج) در کتاب‌های حدیثی عمومی اهل سنت

1. المصنَّف صنعانی (م211 ه.ق)

نویسنده در این کتاب، در قسمت «باب المهدی» یازده حدیث نقل کرده که از میان این حدیث‌ها، دو حدیث به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم)، یک حدیث به نقل از علی (علیه السلام) و دیگر حدیث‌ها به نقل از صحابه‌ی رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) هم چون: ابوسعید خدری، عبدالله بن عباس و دیگران است. (1) در سه حدیث منقول از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) و علی (علیه السلام)، نامی از امام مهدی (علیه السلام) به میان نیامده، بلکه بیشتر، ویژگی‌هایی بیان شده که منطبق بر امام مهدی (علیه السلام) است.
گفتنی است در روایت‌های منقول از صحابه، به نام حضرت مهدی (علیه السلام) تصریح شده است؛ از جمله در یک حدیث از ابی‌سعید خدری نقل شده است:
إنَّ المهدیَّ أقنی، أجلی (2)؛
مهدی پیشانی بلند و کشیده بینی است.
این نخستین کتاب از اهل سنت است که مجموع حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را به صورت مدوّن گرد آورده است.

2. الفتن نعیم بن حماد بن معاویه (م229ه.ق)

نعیم بن حماد در قرن دوم و سوم می‌زیست، وی در کتاب الفتن (3) درباره‌ی حوادث و رخدادهایی که پس از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) در دوره‌ی آخرالزمان روی خواهد داد، حدیث‌های زیادی را گرد آورده، که شمار آنها به 1506 حدیث می‌رسد. وی در این کتاب به موضوعات گوناگونی پرداخته است؛ نظیر ماجرای خلافت پس از پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) و فتنه‌های مربوط به آن زمان گرفته تا حوادث عصر امویان و دولت عباسیان و نیز وقایعی که در آستانه‌ی قیامت رخ خواهد داد و نیز موضوع ظهور امام مهدی (علیه السلام) و برخی جزئیات پیرامونیِ آن.
گرچه میزان اعتبار روایات الفتن از درجه‌ی بالایی برخوردار نیست، بسیاری از دانشمندانِ بنامِ اهل سنت، مانند احمد بن‌حنبل، عجلی، ابوحاتم، بخاری و ابن حبان نویسنده‌ی آن را ستوده‌اند و البته برخی نیز به سبب پاره‌ای از نقل‌های ضعیف، بر وی خرده گرفته‌اند. (4)
در این کتاب، حدیث‌های زیادی درباره‌ی صفات امام مهدی (علیه السلام) وضعیت و حوادث عصر او، نقل شده است.
در مجموع ده باب با عنوان‌های گوناگون به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده شده که نخستین باب آن با نام «باب آخر من علامات المهدی فی خروجه» آغاز می‌شود و باب آخر آن با نام «ما یکون بعد المهدی» است.
مجموع حدیث‌هایی که در این ده باب گردآوری شده، 244 حدیث است که در نوع خود و به ویژه در آن عصر و زمان بی‌نظیر است. در این حدیث‌ها درباره‌ی شخصیت امام مهدی (علیه السلام) نسب وی، صفات و ویژگی‌هایش، نشانه‌های ظهور، حوادث و رخدادهایی که هم‌زمان با ظهور وی رخ خواهد داد و شیوه‌ی حکومتیِ آن حضرت، به تفصیل بحث شده است و این کتاب از کتاب‌های مرجع در حوزه‌ی حدیث‌های مهدویت به شمار می‌آید و بیشتر کتاب‌های متأخر از این اثر بهره برده‌اند.

3. الکتاب المصنِّف فی الأحادیث و الآثار ابن‌ابی‌شیبه‌ی کوفی (م 235 ه.ق)

نویسنده‌ی کتاب، از محدّثان شناخته شده‌ی اهل سنت است و بزرگانی چون: احمد بن حنبل، عجلی، ابوزرعه رازی و ابوعبید وی را ستوده‌اند. (5)
از جهات با اهمیت این مجموعه‌ی حدیثی این است که پیش از تدوین صحاح شش‌گانه تألیف شده که به صورت طبیعی به عنوان اثری مرجع برای تألیف آنها قرار گرفته است.
در فصل 37 این مجموعه‌ی حدیثی، که کتاب الفتن نام گرفته، شانزده حدیث-از شماره‌ی 37627 تا 37642 (6) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) و مباحث مربوط به آن حضرت ذکر شده که هفت تا از این حدیث‌ها از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل شده و در برخی از این حدیث‌ها مانند حدیث‌های اول و هفتم به نام امام مهدی (علیه السلام) نیز تصریح شده است.
هم‌چنین در این روایت‌ها به مدت زمان حکومت و عمر آن حضرت، ویژگی‌های دوران ظهور، شرایط پیش از ظهور و خصوصیات نسبی و اخلاقی او اشاره شده است. افزون بر اینها، درباره‌ی سفیانی و لشکریان وی و اقداماتی که انجام می‌دهند، سه حدیث آورده است. (7)

4.مسند احمد بن محمد بن حنبل (م 241 ه.ق)

احمد بن حنبل، که از امامان چهارگانه‌ی اهل سنت است، در مسند-که از گسترده‌ترین جوامع حدیثی کهن است و اخیراً در پنجاه مجلد به چاپ رسیده-حدیث‌های گوناگون و متعددی را درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذکر کرده است.
یکی از فاضلان محترم حوزه‌ی علمیه‌ی قم در اقدامی شایسته حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را که در مسند احمد آمده گردآوری کرده و به ضمیمه‌ی کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان در مجموعه‌ای با نام أحادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسانده است. (8)
در این مجموعه، 136 حدیث از مسند احمد استخراج شده که طی چند بخش تنظیم شده است؛ 35 حدیث با عنوان «الخلفاء الاثنا عشر»، 34 حدیث با عنوان «علامات ظهور»، 17 حدیث با عنوان «ظهور المهدی»، 6 حدیث با عنوان «المهدی من عترة رسول‌الله (صل الله علیه و آله و سلم)»، 4 حدیث با عنوان «یواطی اسمه اسم رسول الله (صل الله علیه و آله و سلم)»، 14 حدیث با عنوان «نزول عیسی و الامام هو المهدی» و 26 حدیث هم با عنوان «لا تزال طائفة یقاتلون علی الحق إلی أن یأتی امرالله...» می‌باشد.
در خور توجه است که، بسیاری از این حدیث‌ها با صراحت درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) سخن به میان نمی‌آورند، ولی با تفسیر و تطبیقی که برای این حدیث‌ها می‌شود، مصداق آنها، آن حضرت است، هرچند ممکن است برخی چنین تطبیقی را نپذیرند، برداشت جمع‌کننده‌ی این حدیث‌ها همان دیدگاه اول بوده است.

5.سنن ابن‌ماجه (م275 ه.ق)

ابن ماجه از حدیث‌شناسان شناخته شده و زبردست اهل سنت است، که سنن وی در زمره‌ی صحاح شش‌گانه قرارگرفته است.
هم جایگاه کتاب و هم نویسنده‌ی آن در میان اهل سنت، کاملاً شناخته شده و مورد قبول است، و شاید به سبب همین موقعیت بوده که افزون بر سیزده شرح بر آن نوشته شده است.
از 4341 روایتی که در این کتاب آمده، بیش از سه هزار تای آنها به باب‌های گوناگون فقهی اختصاص دارد و بقیه‌ی حدیث‌های دیگر درباره‌ی موضوعات تاریخی، اخلاقی و حوادث و وقایع آینده می‌باشد.
در کتاب «الفتن» این مجموعه، بابی است با نام «باب خروج المهدی» (9) که، هفت حدیث از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است و در این هفت حدیث مباحث گوناگونی از جمله نسب حضرت مهدی (علیه السلام)، شرایط پیش از ظهور، زمینه‌سازان ظهور، یاران حضرت مهدی (علیه السلام)، مدت حکومت حضرت مهدی (علیه السلام) و ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی زمان حکومت آن حضرت را مطرح کرده است. در شش حدیث به نام آن حضرت تصریح شده و این نکته‌ی قابل توجهی است.

6. سنن ابی‌داوود (م 275 ه.ق)

ابوداوود تحصیلاتش را در نیشابور، هرات، ری، خراسان، دمشق و حجاز گذراند و تألیفات زیادی را از خود برجای گذاشت، که معروف‌ترین آنها همین کتاب سنن است، که در زمره‌ی صحاح شش‌گانه‌ی اهل سنت قرار گرفته و 5265 حدیث را در خود جای داده است و مانند سنن ابن ماجه، بیشتر حدیث‌های آن را، حدیث‌های فقهی تشکیل می‌دهند. در این مجموعه، ابی‌داوود بخشی را با نام «کتاب المهدی» به صورت مستقل ذکر کرده است که در مجموع دوازده حدیث، که همه‌ی آنها از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم‌) نقل شده، گرد آورده است. (10) برخی از این حدیث‌ها با مضمون امامان اثناعشر است که در شمار حدیث‌های معروف در میان شیعه و سنی است، که البته در تفسیر آنها بحث‌های مفصّلی وجود دارد و-ان‌شاءالله-بعدها طی گفتاری آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
بخش دیگری از این حدیث‌ها، در مورد حتمی بودن ظهور امام مهدی (علیه السلام) و ویژگی‌های نسبی حضرت و اینکه از اهل بیت رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است، بحث کرده؛ بخشی نیز به بیان ویژگی‌های جسمی و شرایط پیش از ظهور و وضعیت اجتماعی-اقتصادی زمان ظهور اختصاص دارد و بالاخره تعداد دیگری از این حدیث‌ها به بیان مخالفت‌ها و مخالفان با امام مهدی (علیه السلام) پرداخته است.
به واقع در نگاه اهل سنت یکی از منابع مهم و معتبر حدیثی در باب روایت‌های مهدویت، همین حدیث‌های سنن ابی‌داوود است.

7.الجامع الصحیح ترمذی (م279ه.ق)

این کتاب نیز از جمله صحاح شش‌گانه است و جایگاه والایی دارد و همیشه مورد توجه عالمان اهل سنت بوده است و برخلاف سنن ابن‌ماجه و ابی‌داوود، در این کتاب، حدیث‌های غیرفقهی زیادی-در بخش تفسیر، قراعات، دعا و مناقب یاران پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) ذکر شده است.
مؤلف، در کتاب «الفتن» این اثر، در باب «ما جاء فی المهدی» سه حدیث را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) آورده است که در دو حدیثِ اول، به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده است و تنها مسئله‌ی ظهور منجی را به صورت کلی و حتمی بودن حاکمیت یکی از اهل بیت (علیهم السلام) که هم‌نام رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است، بیان داشته است. (11)
ترمذی درباره‌ی حدیث اول گفته است که «هذا حدیثٌ حسنٌ صحیحٌ؛ این حدیثی حسن و صحیح است»؛ و درباره‌ی حدیث سوم گفته است که «هذا حدیثٌ حَسَنٌ؛ این حدیثی حسن است.»
هرچند در این مجموعه‌ی حدیثی، تعداد حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام)، اندک است، با توجه به وضعیت نسبتاً خوب سندی، این سه حدیث، اهمیت زیادی دارند و دارای اطلاعات جامعی درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) می‌باشند.

8.مسند ابویعلی موصلی احمد بن علی بن المثنی (م 307ه.ق)

در این مجموعه-که از آثار کهن حدیثی است-در جاهای متعددی، مهم‌ترین حدیث‌های مهدویت ذکر شده است؛ (12) روایاتی که با صراحت، آن حضرت را مهدی امت معرفی کرده و وی را از خاندان رسالت دانسته است. (13) گفتنی است در برخی از آن روایات، نزول عیسای مسیح (علیه السلام) نیز مورد تأکید قرار گرفته و در برخی دیگر از آنها جلوه‌هایی از عدالت مهدوی مطرح شده و در بعضی دیگر، درگیری‌ها و اختلاف‌های امت اسلامی پیش از آمدن آن حضرت مورد اشاره قرار گرفته است. (14)

9.الملاحم احمد بن جعفر بن محمد معروف بابن المنادی (م 336 ه.ق)

این اثرِ حدیثی به عنوان کتابی مرجع برای کتاب‌های پس از خود قرار گرفته است و بزرگانی چون: ابن‌بطریق، سید ابن‌طاووس، ابن‌حجر هیتمی، مقدّسی شافعی و متقی هندی از آن نقل کرده‌اند. (15)
رجال‌شناسان بزرگ سنی، هم‌چون: خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن‌ندیم در الفهرست و ذهبی در سیر اعلام النبلاء، نویسنده را ستوده‌اند. (16)
انگیزه‌ی تألیف آن، بیان حوادث و رخدادهای آینده با تکیه بر منابع مورد قبول نویسنده بوده است. مؤلف، در دو بخش از کتاب، حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را ذکر کرده است که تعداد آنها به 28 حدیث می‌رسد و در برخی ابواب دیگر، شماری از حدیث‌هایی را که به گونه‌ای با آن حضرت مرتبط می‌شده، آورده است؛ مانند حدیث‌های مربوط به سفیانی و سیدحسنی؛ و بیشتر این حدیث‌ها را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) روایت کرده و مانند دیگر کتاب‌ها، این کتاب هم، به ذکر ویژگی‌های آن حضرت، نسب و خصوصیات هنگام ظهور امام مهدی (علیه السلام) پرداخته است. (17)

10.المعجم الکبیر طبرانی (م 360 ه.ق)

طبرانی در چند جای این اثر، از راویان مختلف، روایت‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را نقل می‌کند؛ از جمله در جلد دهم چاپ جدید، آن جا که حدیث‌های نقل شده از سوی عبدالله بن مسعود را ذکر می‌کند، هیجده حدیث را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) می‌آورد (18) که در هیچ یک از آنها به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده و عمدتاً همان مضمون معروف را که در روایات آمده (دنیا به پایان نخواهد آمد مگر این که خداوند مردی از اهل بیت مرا مبعوث خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد می‌کند) با الفاظ مختلف و سندهای گوناگون ذکر کرده است. از مدت حکومت و گستره‌‌ی حاکمیت امام مهدی (علیه السلام) در این حدیث‌ها هیچ‌گونه سخنی به میان نیامده است.
وی در جلدهای دیگر (8، 18، 19، 22 و 23) دست‌کم تعداد نُه حدیث به صورت متفرق و در جاهای مختلف ذکر کرده است. (19) البته در دو جای از این روایات به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح شده است؛ برای نمونه، در یکی از آنها از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است:
...یَخرُج رجلٌ من اهل بیتی یقال له: المهدیُّ، فإن أدرکتَه فاتّبِعه، و کُن من المهتدین (20)؛
... مردی از اهل بیت من ظهور خواهد کرد که مهدی نام دارد، اگر وی را درک کردید از او پیروی کنید تا از ره‌یافتگان باشید.

11.صحیح ابن‌حبان به ترتیب ابن‌بلبان (م354ه.ق) (21)

هم نویسنده و هم کتاب، مورد توجه خاص اهل سنت است. یاقوت حموی درباره‌ی نویسنده می‌گوید:
آن‌چه از علوم حدیث که غیر ابن‌حبان، ناتوان از آوردن آن بوده‌اند، وی جمع‌آوری کرده است. (22)
این کتاب، در دوره‌های بعد از نویسنده، از سوی شخصی به نام علاءالدین علی بن‌بلبان فارسی (م739ق) با نظمی خاص و با ترتیب موضوعی ارائه شد و به نام الاحسان فی تقریب صحیح ابن‌حبان معروف شد و به تازگی با تحقیقی جامع و ارزنده در هیجده مجلد به چاپ رسیده است.
در قسمت «إخبارُه (صل الله علیه و آله و سلم) عمّا یکون فی أمّته من الفِتَنِ والحوادث» بخشی را به ذکر حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده و در مجموع، پنج حدیث مسند (از شماره‌ی 6823 تا 6828) به این موضوع اختصاص پیدا کرده و هر حدیثی را در ذیل یک عنوان مستقل و ویژه آورده است که این عنوان‌ها عبارتند از: ظهور امام مهدی (علیه السلام) بعد از فراگیری ظلم در جهان، نام وی و نام پدر او، شباهت آن حضرت به پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم)، مدت زمان حکومت او و بالأخره جایگاه و منزلت بیعت با امام مهدی (علیه السلام).
جالب این‌که بنابر تصریح بسیاری از اهل فن، دو حدیث از این پنج حدیث دارای سند صحیح، دو حدیث دارای سند حسن و تنها یک حدیث دارای سند ضعیف می‌باشند. (23)

12.المستدرک علی الصحیحین محمد بن عبدالله نیشابوری معروف به حاکم (م 405 ه.ق)

نویسنده، حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را هم در فصلی خاص در کتاب «الفتن» ذکر کرده و هم در جاهای مختلفی از این کتاب به صورت پراکنده و به مناسبت‌های مختلف؛ و طبق بررسی که انجام شده دست‌کم هفده حدیث را درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذکر کرده است (24)‌ که در برخی از آنها تصریح شده به اینکه این حدیث بر مبنای بخاری و مسلم صحیح بوده ولی آن دو، این را ذکر نکرده‌اند. (25) در این حدیث‌ها به جوانب مختلف مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) اعم از اصل ظهور، نسب، ویژگی جسمی، شرایط پیش از ظهور و مسائل مختلف دیگر پرداخته شده است.

13.ذکر اخبار اصبهان احمد بن عبدالله معروف به ابونعیم اصفهانی (م430 ه.ق)

کتاب فوق در معرفی راویان، محدّثان و فقیهان شهر اصفهان است که ابونعیم به درخواست برخی آن را نگاشته است و به تناسب ذکر راویان آن دیار، حدیث‌ها و خبرهایی که آنان در سندشان بوده‌اند، ذکر کرده است که از میان آنها، به شش حدیث مسند درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) دست‌یابی حاصل شد و در این حدیث‌ها، حتمی بودن ظهور امام و این‌که وی از اهل بیت رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است مورد تأکید قرار گرفته (26)، و نیز به برخی از ویژگی‌های جسمی و مدت زمان حکومت ایشان اشاره شده است (27)؛ در برخی دیگر از این حدیث‌ها، سامان یافتن سریع کارهای امام مطرح شده (28)، و در شمار دیگری از آنها به حتمی بودن ظهور و نام آن حضرت و نام پدرشان اشاره گردیده است.

14. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء ابونعیم اصفهانی (م 430 ه.ق)

وی که در مجموعه‌ای دیگر به صورت مستقل چهل حدیث را در مورد امام مهدی (علیه السلام) تدوین کرده، در این کتاب نیز به صورت متناوب و در مناسبت‌های خاص، روایت‌های مهدی را ارائه کرد و دست کم در پنج مورد حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) را آورده و در برخی از آنها با نام مهدی (29)، و در شماری دیگر با نام قائم از آن حضرت یاد شده است؛ (30) از اهل بیت بودن آن حضرت، حتمی بودن ظهور، سامان یافتن سریع کارهای او، و هم‌نام بودن وی با پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) از جمله مطالب مطرح شده در این حدیث‌هاست (31).

15.السنن الواردة فی الفتن و غوائلها ابی‌عمرو الدانی (م 442ه.ق)

ابوعمرو دانی که از محدّثان پیشین و قدیمی اهل سنت است، در این اثر، که آن را درباره‌‌ی حوادث و اتفاقات آینده‌ی امت اسلامی نوشته است، یک بخش را به ذکر حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده و در باب «ما جاء فی المهدیّ» چهل حدیث را با مفاهیم گوناگون در مورد آن حضرت آورده است (32)، که به جز چند حدیث که از صحابه‌ی رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل کرده، باقیِ آنها به نقل از خود پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) است و یکی از نقاط مثبت این کتاب آن است که تمام حدیث‌هایش دارای سند است و هیچ حدیث مرسلی را نیاورده است.
البته این تعداد که ذکر شد، تنها حدیث‌هایی‌اند که به طور مستقیم درباره‌ی آن حضرت آمده، ولی روایت‌هایی که به گونه‌ای با آن حضرت مرتبطند؛ مثلاً درباره‌ی سفیانی و یا فرو رفتن لشکریان وی در بیداء، (33) خیلی بیشتر از این تعدادند.

16.مصابیح السنّه محمد بن الحسین بن مسعود البغوی الشافعی (م 519 ه.ق)

وی حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را در کتاب «الفتن» در باب «اشراط الساعه» آورده و درواقع، این حدیث‌ها را در زمره‌ی احادیث «اشراط الساعه» و نشانه‌های قیامت برشمرده و عنوانی برای حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) به صورت مستقل، ذکر نکرده است. (34)
مؤلف کتاب، این حدیث‌ها را در دو بخش صحاح (حدیث‌های صحیح) و حسان (حدیث‌های حسن) آورده، که در قسمت حدیث‌های صحاح، دو حدیث که منطبق و بلکه منحصر در مهدویت می‌باشد ذکر کرده، ولی در هیچ یک از آنها به نام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده است و در بخش حسان، هفت حدیث را از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) نقل کرده که در سه تا از آنها به نام آن حضرت تصریح شده و چهار حدیث دیگر تنها بر ظهور ایشان منطبق می‌شود.
شایان یادآوری است که همه‌ی این حدیث‌ها، به صورت مرسل ذکر شده و تنها به ذکر آخرین راوی بسنده شده است.

17.جامع الاصول فی احادیث الرسول ابن اثیر جزری (م 606 ه.ق)

نویسنده در جلد یازده چاپ جدید، فصلی را با نام «فی المسیح و المهدیّ» گشوده و در آن هفت حدیث را ذکر کرده که حدیث اول آن مربوط به نزول عیسی (علیه السلام) است و اشاره و تصریحی به موضوع مهدویت ندارد؛ ولی شش حدیث دیگر، که پنج تا از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) و یکی از امام علی (علیه السلام) نقل کرده است، به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص دارد و در آنها، اصل مهدویت، ویژگی‌های آن حضرت، مدت حکومت و نسب وی را بیان داشته است. (35)

18.مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول محمد بن طلحة الشافعی (م 652 ه.ق)

نویسنده‌ی کتاب، که شافعی مذهب است، دیدگاه‌های بسیار نزدیکی با شیعه دارد و باورمندی او درباره‌ی امامان معصوم (علیهم السلام)، در برخی موارد مانند شیعیان است؛ از جمله در مورد خصوصیات امام مهدی (علیه السلام) و حتی شخص ایشان، می‌گوید: موعود اسلام همان محمد بن الحسن العسکری است. (36)
ظاهر این است که این نزدیکی باورمندی او به شیعه بوده که باعث شده وی کتابش را به شرح حال و بیانِ فضایل و ذکر تاریخ دوازده امام (علیهم السلام) اختصاص دهد و دوازده باب را به تعداد امامان معصوم (علیهم السلام)-درباره‌ی زندگانی و تاریخچه‌ی آنان بحث کند و دوازدهمین باب را طبق ترتیب ویژه‌ی امام عصر (علیه السلام) اختصاص دهد و از منابع اهل سنت دوازده حدیث را با سندهای مختلف بیان کند. (37)
وی در پایان این حدیث‌ها، به بررسی و ارزیابی برخی اشکال‌ها درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) پرداخته و به تفصیل بدان‌ها پاسخ داده؛ از جمله‌ی اشکال‌ها که به آن پاسخ داده این است که از کجا مهدی موعودی که رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) معرفی کرده همان محمد بن الحسن العسکری است؟ (38)
نویسنده در مورد توجیه حدیث «اسمُ أبیه اسمُ أبی» که برخی منابع اهل سنت به نقل از پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) در مورد نام پدر امام مهدی (علیه السلام) نقل کرده‌اند، توضیح مفصل و ارزش‌مندی را، بیان داشته است. (39)

19.مختصر تاریخ دمشق ابن‌عساکر ابن‌منظور (م711 ه.ق)

از جمله منابع گسترده در حوزه‌ی تاریخ، اثر ماندگار ابن‌عساکر با نام تاریخ دمشق است، که ابن‌منظور برای بهره‌گیریِ آسان از این کتاب، آن را خلاصه کرده و با نام مختصر تاریخ دمشق منتشر کرده است. وی، دست‌کم هیجده حدیث مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را در جاهای مختلفی از این اثر گرد آورده است؛ حتمی بودن ظهور، از اهل‌بیت پیامبر بودن، هم‌نام بودن امام مهدی (علیه السلام) با پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم)، برکات عصر ظهور، مدت زمان حاکمیت مهدی (علیه السلام) و نشانه‌های ظهور، برخی از مضمون‌های مندرج در این روایات است.

20.مختصر سنن ابی‌داوود منذری شافعی (م 656 ه.ق)

در این مجموعه که بخشی از آن به حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و با نام کتاب «المهدی» نامیده شده، دوازده حدیث را با مضمون‌های مختلف درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذکر کرده و درواقع همه‌ی حدیث‌هایی را که ابی‌داوود در سنن گزارش کرده، دقیقاً همان‌ها را همراه توضیحاتی درباره‌ی متن و یا اسناد برخی حدیث‌ها همراه کرده است که نکات ارزش‌مندی و مفیدی در این توضیحات یافت می‌شود. در برخی جاها به دیگر منابعی که حدیث را ذکر کرده‌اند، اشاره می‌کند.
در این حدیث‌ها مضمون‌های گوناگونی یافت می‌شود که برخی عبارتند از: خلفای دوازده گانه بعد از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم)، حتمی بودن ظهور امام مهدی (علیه السلام)، نسب آن حضرت، از اهل بیت بودن ایشان، ویژگی‌های جسمی آن حضرت و پاره‌ای از اقدامات امام مهدی (علیه السلام) پس از ظهور ... (40).

21.فرائدالسمطین ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی (م 720 ه.ق)

نویسنده، این کتاب را درباره‌ی فضایل علی (علیه السلام)، حضرت زهرا (علیها السلام) و امامان از نسل آن دو بزرگوار نوشته است و در آخر، بخش خاصی از کتابش را به ذکر حدیث‌هایی که از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) وارد شده، اختصاص داده است و در این بخش، حدود 35 حدیث مسند را با عنوان‌ها و موضوعات مختلف درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) نقل کرده و نیز، حدیث‌های نقل شده از سوی صحابه را به صورت تفکیک شده و مجزّا تنظیم و ثبت کرده است. (41)

22. المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف ابن‌قیّم جوزیه (م751 ه.ق)

وی که حدیث «لا مهدیّ إلّا عیسی‌بن مریم» را با شواهد گوناگونی ضعیف می‌شمارد، می‌نویسد: «حدیث‌های خروج مهدی از نظر سند صحیح‌تر هستند» (42) و آن‌گاه در تأیید آن، برخی از حدیث‌های مهدویت را، که تعداد آنها به هفده می‌رسد (43)، ذکر کرده و گاهی اوقات نیز آنها را با توضیحات خود همراه نموده و در یک تقسیم‌بندی آنها را به چهار دسته (صحیح، حسن، غریب و موضوع) تقسیم کرده است. (44) این تعداد از حدیث‌ها که دارای مضمون‌های گوناگونی درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) هستند، منبع بسیار خوب و ارزش‌مندی در این حوزه به شمار می‌رود.

23. النهایة فی الفتن و الملاحم ابن‌کثیر دمشقی (م774 ه.ق)

وی فصلی از کتاب را با نام «فصلٌ فی ذکر المهدی...» (45) ویژه‌ی امام مهدی (علیه السلام) قرار داده است و در این فصل بیست حدیث را به نقل از محدّثان بنام هم‌چون: صاحبان صحاح، نقل کرده که به جز یک حدیث که از علی (علیه السلام) روایت کرده، حدیث‌های دیگر را از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل کرده و در بسیاری از این حدیث‌ها به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح شده و در آنها از حتمی بودن ظهور، ویژگی‌های مهدی موعود (علیه السلام) رخدادهای پیش از ظهور و بلایای سنگینِ در آستانه‌ی ظهور سخن به میان آمده است.

24. مجمع الزوائد و منبع الفوائد نورالدین علی بن ابی‌بکر هیثمی (م 807 ه.ق)

نویسنده، بابِ هفتادِ کتاب «الفتن» (46) این مجموعه را به حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده است و در این قسمت 21 حدیث را درباره‌ی نشانه‌های ظهور و فتنه‌های در آستانه‌ی ظهور ذکر کرده است که مانند دیگر حدیث‌های این کتاب، همه‌ی روایت‌های آن به صورت مرسل است و تنها به ذکر آخرین راوی، بسنده کرده است.
گرچه به نظر می‌رسد شماری از این حدیث‌ها چندان ارتباطی با مسئله‌ی مهدویت نداشته باشد، نویسنده آنها را در این قسمت گنجانده است. (47)

25.الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه ابن صباغ مالکی (م855 ه.ق)

مؤلف که مالکی مذهب است، این کتاب را در شرح حال و تاریخ ائمه‌ی دوازده گانه شیعه نگاشته و در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته است، می‌گوید:
برای هر امامی، یک فصل گشودم و در هر فصل نیز سه مطلب را مورد بحث قرار دادم. اولین فصل درباره‌ی امام علی بن ابی‌طالب ... و دوازدهمین و آخرین آنها درباره‌ی امام عسکری محمد القائم المهدی است، و این نوشته را در پاسخ به درخواست برخی از دوستان نگاشتم که این توشه‌ای باشد نزد پروردگار... (48)
در دوازدهمین فصل این کتاب، نویسنده،‌ روایت‌های زیادی را از منابع اهل سنت گزارش می‌کند و در ادامه درباره‌ی نشانه‌های قیام حضرت مهدی (علیه السلام) حدیث‌هایی را نقل می‌کند که بسیاری از آنها از امامان شیعه است.
با اینکه نویسنده سنی مذهب است، ولی مانند شیعه، مهدی موعود (علیه السلام) را همان محمد بن الحسن العسکری می‌داند، و به گونه‌ای غیبت آن حضرت را پذیرفته است. (49)

26.الصواعق المحرقه احمد بن محمد بن حجر هیتمی (م973 ه.ق)

این کتاب در ردِ عقاید شیعه و برخی فرقه‌های دیگر نگاشته شده است. هنگام بیان آیاتِ مربوط به اهل بیت (علیهم السلام)، در توضیح آیه‌ی دوازدهم به تفصیل روایت‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را گزارش می‌کند، که بیش از ده‌ها حدیث از محدّثان بزرگی هم‌چون: صاحبان برخی صحاح شش‌گانه و احمد، طبرانی، حاکم، ابونعیم، ابن‌عساکر و ماوردی نقل می‌کند و می‌توان گفت: در این مجموعه، چکیده‌ای از آن‌چه در کتاب‌های حدیثی پیشینیان وجود داشته، آمده و توضیحاتی هم به آنها افزوده شده است. (50)

27.کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال متقی بن حسام الدین هندی (م 975 ه.ق)

نویسنده از کشور هندوستان بود و به وسیله‌ی تألیفاتی هم‌چون: کنز العمّال از شهرت قابل توجهی برخوردار شد. جامع حدیثی وی اکنون از معروف‌ترین مجموعه‌های حدیثیِ اهل سنت است. او در این کتاب دو فصل جداگانه را به بیان حدیث‌های مهدویت اختصاص داده است؛ در فصلی که با نام «خروج المهدی» است، 58 حدیث را از منابع مختلف صحاح شش‌گانه اهل سنت و...-ذکر کرده (51) و در فصل دیگر که با نام «المهدی (علیه السلام)» است، 28 حدیث دیگر درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) آورده است. (52)
در این حدیث‌ها، موضوعات گوناگونی درباره‌ی امام مهدی مطرح شده است؛ مانند شرایط پیش از ظهور، یاوران آن حضرت، دوران و مدت حکومت او، حوادث و رخدادهای زمان ظهور، شرایط حاکم اقتصادی آن زمان، ویژگی‌های جسمی امام مهدی (علیه السلام) و نسب آن حضرت.
گفتنی است حدیث‌هایی که درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) در کنز العمّال آمده همانند دیگر حدیث‌های این کتاب مرسل هستند و نویسنده طبق روشی که داشته بدون ذکر سند، این حدیث‌ها را ثبت کرده است؛ هرچند با ذکر منبع اصلیِ حدیث، تا اندازه‌ای این مشکل حل شده، در عین حال، هم‌چنان به عنوان نقصی برای این کتاب به حساب می‌آید.

پی‌نوشت‌ها:

1.صنعانی، المصنَّف، ج11، ح20769-20779.
2.همان، ح20773.
3.نعیم بن حماد، الفتن، ص 226-290.
4.ر.ک:همان، ص9-10.
5.صنعانی، المصنَّف، ص5-6 (مقدمه).
6.ابن‌ابی‌شیبه، الکتاب المصنَّف، ج7، ص 512-514.
7.همان.
8.حسینی جلالی، أحادیث المهدی من مسند أحمد بن حنبل.
9.ابن‌ماجه، سنن، ح4082-4088
10.ابی‌داوود، سنن، ح4273-4282.
11.ترمذی، الجامع الصحیح، ح 2230-2232
12.در ج1، ح225، ج2، ح987، 216 و 1294، ج4، ح313، ج11، ح744 و ج12،ح6665، می‌توان نمونه‌هایی از این حدیث‌ها را سراغ گرفت.
13.همان، ج12، ح6665.
14.همان، ج11، ح744 و ج12، ح6940.
15.ابن‌المنادی، الملاحم، ص11 (مقدمه).
16.همان، ص 5-6.
17.ابن‌المنادی، الملاحم، باب‌های 22، 24 و 44.
18.طبرانی، المعجم الکبیر، ج10، ح10213-10230.
19.همان، ج8، ص 7495، ج32، ح68، ج22، ح937 و ج23، ح566، 656 و 930-931.
20.همان، ج18، ح91 و ج23، ح566
21.ابن‌حبان، صحیح، ج15،ص 236.
22.همان، ج1، ص 4.
23.همان، ج15، ص 236-240.
24.شماره‌ی این حدیث‌ها در ج5، به این ترتیب است: 8370، 8371، 8377، 8412، 8413، 8444، 8480، 8482، 8486، 8578، 8615، 8712 و 8714-8717.
25.از جمله در حدیث‌های: 8370-8371، 8480، 8578 و 8712.
26.ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، ج1، ص 84 و 170.
27.همان، ص 170.
28.همان، ج2، ص 165 و 195.
29.ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج3، ص 18 و 177.
30.همان، ص 184.
31.همان، ج3، ص 101 و 177 و ج5، ص 75.
32.ابوعمرو الدانی، السنن الواردة فی الفتن و غوائلها و الساعة و اشراطها، ص 189.
33.همان، ص 188 و 201.
34.بغوی، مصابیح السنة، ج3، ص 487.
35.ابن‌اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، ج10، ص 327-332.
36.طلحة الشافعی، مطالب السؤول، ص 151-162.
37.همان.
38.همان، ص 155.
39.همان، ص 159.
40.منذری، مختصر سنن ابی‌داوود، جزء6، «کتاب المهدی»، ص 156، ح4110-4122.
41.جوینی، فرائدالسمطین، ج2، ص 310-342. این کتاب ارزشمند، با تحقیق و تعلیق دانشمند محترم جناب آقای محمدباقر محمودی، در دو مجلد، به وسیله‌ی مؤسسة المحمودی در بیروت به چاپ رسیده است.
42.ابن‌قیّم جوزیه، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، ص 143.
43.همان،ص 328-345.
44.همان، ص 148.
45.ابن‌کثیر، النهایة فی الفتن والملاحم، ص 23-28.
46.هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج7، ص 610.
47.همان، مانند حدیث‌های شماره‌ی 12394، 12400 و 12408
48.ابن صباغ، الفصول المهمه، ص 19-20.
49.همان، ص 293.
50.هیتمی، الصواعق المحرقه، ج2.
51.متقی هندی، کنزالعمّال، ج14، ص 261. این مجموعه، از حدیث 38651 تا 38709 می‌باشد.
52.همان، ص 584.

منبع مقاله :
اکبرنژاد، مهدی؛ (1386)، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، قم: مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، سوم 1388