پرخاشگری کودکان در فصل گرم

دکتر پروانه صفایی مقدم؛ متخصص رو انشناسی بالینی

با آغاز فصل بهار بطور نسبی از سردی هوا کاسته شده و تعداد ساعات روز نیز افزایش پیدا می‌کند.

با رقیق شدن هوا و تابش مستقیم نور خورشید آن رخوت زمستانه به پایان رسیده و در این فصل فعالیت جسمانی کودکان بالاتر رفته و کودکان به نسبت پرخاشگرتر می‌شوند و احتمال شایع‌تر شدن اختلال ADHD یا بیش‌فعالی، نقص توجه، پرحرفی، کم‌خوابی و پراشتهایی در کودکان بالاتر می‌رود.

احتمال ابتلای کودکان به اختلالات فصلی

علائم شروع بیماری در کودکان همانند بزرگسالان یکسان نیست.

هنگام آغاز این بیماری کودک مدرسه را خوب شروع می‌کند و روند تحصیلی مطلوبی دارد، اما پس از گذشت چند هفته یکباره نمرات درسی‌اش افت کرده و مشکلات تحصیلی زیادی پیدا می‌کند.

میزان فعالیت و بازی کودک در فصل تابستان پس از هشت تا 10 ساعت خواب بیشتر است، اما در این فصل کودک پس از 12 ساعت خواب هنوز احساس کسالت و خستگی می‌کند.

به علاوه در این فصول اشتهای کودک تغییر کرده و تمایل او به مصرف مواد نشاسته‌دار و شیرین بیشتر می‌شود. این‌ها سه علامت مشخص بیماری اختلال فصلی است، اما والدین از طریق علائم دیگری نیز می‌توانند به بیماری کودک‌شان پی ببرند.

این علائم شامل اضطراب، کاهش انرژی، کج خلقی، خستگی، تمایل به خواب زیاد، مشکلات خواب، سردرد، دشواری در تمرکز، اجتناب از ارتباطات اجتماعی، نداشتن تمایل به فعالیت‌های دسته‌جمعی و ورزشی، آسیب حافظه، کاهش فعالیت‌های منظم، مشکلات در نوشتن، گریه ناگهانی، کج خلقی و تمایل افراطی به تماشای تلویزیون می‌شود.

بخشی از بیماری‌های فصلی ژنتیکی هستند و این اختلال بیشتر در مناطق سردسیر شمالی بطور ژنتیکی انتقال پیدا می‌کند، اما برخی عوامل شیمیایی و هورمونی نیز در این بیماری دخیل است.

دو نوع ماده شیمیایی که بیش از همه در ارتباط با بیماری فصلی کودکان شناخته شده است ملاتونین و سروتونین است.

کاهش این دو ماده در مغز باعث کاهش عملکرد مغزی و جسمی شده و واکنش روانی او نیز کاهش پیدا می‌کند. ماده شیمیایی ملاتونین ارتباط مستقیمی با تاریکی و رطوبت هوا دارد و هنگام کاهش ساعات روز میزان این ماده نیز در غده صنوبری مغز کاهش پیدا می‌کند.

با شروع گرمای شدید خصوصاً در مناطق جغرافیایی بسیار گرم رخوت و احساس خستگی نیز در کودکان افزایش پیدا می‌کند.

در این فصل کودکان واکنش‌های روانی مثل خستگی، نفرت، پرخاشگری، نزاع‌های بی‌موضوع، بی‌قراری، کم‌اشتهایی و ... را بروز می‌دهند.

کودکان در این فصل با افزایش فعالیت در پایان روز رو به رو هستند و کاهش تنش را در پایان روز تجربه می‌کنند.

تغییرات فصلی و تاثیر آن در رفتار کودکان

متخصصان بر این باور هستند تغییرات فصلی باعث ایجاد واکنش‌های روانی و رفتاری در کودکان می‌شود.

خلق بهاری، خلق تابستانی، خلق پائیزی و خلق زمستانی چهار فصل انسانی هستند.

بشر همواره با تغییر فصول، دگرگونی‌هایی را نیز در خلق و خو و رفتارهای خود یافته است.

با تغییر فصول و عوض شدن شرایط آب و هوایی و منابع غذایی، هورمون‌ها و مواد شیمیایی بدن انسان نیز دچار تغییرات بیشتری شده‌اند و با روی کار آمدن دانش روانشناسی و علوم رفتاری تحقیقات پیرامون این فصول خلقی آغاز شده است.

متخصصان روانشناسی و روانپزشکان در ابتدا باور داشتند تغییرات خلقی بر اثر تغییر فصول یا به عبارتی دیگر «اختلالات فصلی» تنها مختص بزرگسالان است و شامل کودکان نمی‌شود، اما با گسترده‌تر شدن تحقیقات، آن‌ها متوجه ناآرامی‌های فصلی و دگرگونی‌های خلقی در کودکان شدند.

واکنش‌های روانی و رفتاری کودکان و بزرگسالان در برابر بیماری‌ها و اختلالات یکسان نیست. خیلی از اوقات کودک به افسردگی مبتلا می‌شود، ولی به جای کندی روانی، غم، اندوه و بی‌انگیزگی، رفتار پرخاشگرانه یا بی‌قراری از خود بروز می‌دهد، بنابراین تغییر واکنش کودکان در فصول مختلف سال نیز نشانگر آن است که کودکان تحت تأثیر شرایط آب و هوایی و موقعیتی فصل‌ها قرار می‌گیرند.

تقریباً اکثر کودکان در فصل‌های مختلف دگرگونی‌های رفتاری دارند، اما نمی‌توان گفت همه آنها به اختلالات فصلی مبتلا هستند.

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی 30 درصد کودکان از اختلالات فصلی رنج می‌برند و این اختلالات در فصل زمستان در میان آن‌ها شایع‌تر است، اما تغییر رفتار کودکان در همه فصول سال نیز دیده می‌شود.

واکنش‌های روانی و رفتاری کودکان نسبت به اختلالات خلقی و افسردگی

برخلاف دیدگاه‌هایی که از قبل وجود داشت و باور بر این بود که افسردگی در کودکان وجود ندارد، تحقیقات جدید نشان داده است افسردگی و اختلالات خلقی در کودکان بسیار کوچک سه تا چهار ساله نیز وجود دارد.

کودکان چون توانمندی بروز احساسات و عواطفشان را ندارند ناراحتی‌های خود را به شکل رفتاری بروز می‌دهند. در کودکان ممکن است اختلالات خلقی به شکل مشکلات خواب و اشتها بروز پیدا کند و کودک بی‌حال به نظر برسد.

در سنین بالاتر حتی تا حدود سن پنج سالگی کودک افسردگی‌اش را با رفتارهای پرخاشگرانه و مشکل در خواب و اشتها بروز می‌دهد.

در سنینی که تکلم در کودک شکل می‌گیرد احساس غمگینی وجود دارد و میل آنها به فعالیت‌ها و بازی‌هایی که قبلاً برایش لذت بخش بوده کمتر می‌شود، اما به‌طور کلی از روی خواب و اشتهای کودکان به صورت اشتهای زیاد یا کم می‌توان به اختلال خلقی آنان پی برد.

در این دوره سردرد و دل درد نیز در کودکان شایع می‌شود. از سن مدرسه نیز علاوه بر تمامی موارد گفته شده کودک افت تحصیلی پیدا می‌کند.

خصوصاً در میان کودکانی که افکار خودکشی بالا است باید به‌طور جدی وضعیت روانی کودک بررسی شود. در سن نوجوانی نیز چون آنان می‌توانند احساس و افکار خود را بیان کنند هم به شکل احساس غمگینی بروز پیدا می‌کند و یا ممکن است به سمت رفتارهای خطرناک رو بیاورد.

از این رو افسردگی و اختلال فصلی در کودکان نیز شایع است، اما بیشتر بزرگسالان به این بیماری مبتلا می‌شوند.

درمان اختلال فصلی کودکان

در کل درمان‌های اختلال فصلی شامل نوردرمانی، درمان دارویی، تصفیه هوایی، یونولیزه، درمان شناختی – رفتاری و دقت در میزان ملاتونین می‌شود، اما درمان در کودکان به شیوه‌های دیگری نیز صورت می‌گیرد.

روانپزشکان دانشگاه میشیگان معتقدند پیش از کاربرد هر نوع درمانی بهتر است از دانش اختلال فصلی کودک اطمینان کامل حاصل کرد.

آن‌ها معتقدند از روی به هم ریختگی وعده غذایی، اشتیاق زیاد آنان به کربوهیدرات و شیرینی‌ها و نیز سایر علائم رفتاری کودکان به اختلال فصلی کودکان پی برده می‌شود، اما مهم‌ترین تکنیک درمانی در کودکان، درمان برخاستن در سپیده دم صبحگاهی است و طبق این روش درمان کودک مبتلابه اختلال فصلی هنگام طلوع آفتاب با صدای زنگ ساعت به آرامی از خواب برمی‌خیزد و در روزهای بعدی به طور طبیعی و با تنظیم تابش نور آفتاب به اتاق خواب از خواب برمی‌خیزد.

این تابش صبحگاهی اهمیت زیادی در بهبود بیماری کودک دارد زیرا سیگنال نور صبح که در نخستین ساعات روز به دست می‌آید بسیار مفیدتر از سیگنال‌هایی است که در دیگر ساعات روز به دست می‌آید.

این سیگنال‌ها حتی از نوردرمانی هم اثر بیشتری دارد. در این شیوه درمانی، کودک هنگام گرگ و میش شب به رختخواب رفته و با سپیده دم از خواب قدم به قدم با تابش نور خورشید بیدار می‌شود.

نوری که هنگام صبح به درون پلک‌ها نفوذ می‌کند، باعث می‌شود میزان ترشح کورتیزول در مغز کاهش پیدا کرده و فرد از خواب برخیزد.

والدین علاوه بر اقدامات درمانی برای بهبود وضعیت کودک‌شان باید برخی اقدامات نوردرمانی طبیعی را نیز به کار بندند، مثلاً این دسته از کودکان در کلاس درس باید در کنار پنجره بنشینند و یا او را تشویق کنند در روزهای آفتابی زمستان در بیرون از خانه بازی یا فعالیت‌های ورزشی کنند.