امانت داری

ودیعه از«ودع» بمعنای ترک کردن آمده است و چون در نزد امانت گیرنده ترک شده است ودیعه گویند و امانت از «أمن» بمعنای ایمنی و اطمینان و امانت را هم امانت گویند چون شخص امانت گذار از خیانت آن کسی که امانت پیش اوست مطمئن و ایمن است.[1] در بیان عرف و اندیشمندان اسلامی امانت- هر چه باشد- به معنای چیزی است که نزد غیر به ودیعه بسپارند تا آن را برای سپارنده حفظ کند و سپس به وی برگرداند.[2]

امانت داری در قرآن و سنت

در قرآن مجید امانت به صورت مفرد یا جمع بارها تکرار شده است. در آیات قرآن کریم درباره شش نفر از پیامبران بزرگ الهی یعنی حضرت نوح و هود و صالح و لوط و شعیب[3] و موسی (علیهم السلام)[4] جمله «اِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ اَمِینٌ»[5]دیده می شود که نشان واضحی از اهمیت این فضیلت اخلاقی است که در کنار امر رسالت قرار گرفته، و بدون آن هرگز اعتماد امت ها به رسولان جلب نمی شد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَالَّذِینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ.»[6] در این آیه به برجسته صفات مؤمنان راستین یعنی حفظ امانت و پای بندی به عهد و پیمان اشاره شده است. قابل توجه این است که «امانات» در اینجا به صورت جمع ذکر شده که اشاره به انواع و اقسام امانت است و بسیاری از مفسران قائل هستند که امانت در این آیه، تنها شامل امانت های مالی نیست بلکه شامل امانات معنوی مانند قرآن و آیین خدا و عبادات، وظائف شرعیه و همچنین شامل نعمت های مختلفی که خداوند به انسان داده است می شود،[7] و از اینجا روشن می شود که مؤمنان واقعی و انسان های شایسته کسانی هستند که تمام این امانت ها را مراعات کنند و مراقب حفظ همه آنها باشند. تعبیر به «راعون» که از ماده رعایت است (توجه داشته باشید که این واژه از ماده «رعی» به معنی مراقبت از گوسفندان به هنگام چرا گرفته شده است)[8] نشان می دهد که منظور از آن چیزی بیش از ادای امانت است بلکه مراقبت همه جانبه از آن را توصیه می کند. در احادیثی هم که از پیامبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) به ما رسیده است اهمیت فوق العاده ای به این مسأله داده شده است، حتی گاهی از امانت به عنوان یکی از اصول اساسی مشترک در میان همه ادیان آسمانی یاد شده است:

در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که راست گویی و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزء تعلیمات او بود»[9] شخصی به حضرت صادق(ع) گفت: «ابن أبی یعفور خدمت شما سلام عرض می کرد. فرمود: «بر تو و بر او سلام. وقتی پیش او رفتی سلام به او برسان و به او بگو جعفر بن محمد می گفت: توجه کن به آن چیزی که به واسطۀ آن حضرت امیر المؤمنین(ع) نزد رسول خدا(ص) به آن مقام رسید. پس به آن ملازم شو. همانا علی(ع) بدان پایه پیش رسول خدا(ص) نرسید مگر به راستی گفتار و دادن امانت».[10] این روایات که تنها گلچینی از روایات مربوط به امانت در منابع اسلامی است به خوبی نشان می دهد که امانت چه جایگاهی در میان تعلیمات اسلامی دارد و خیانت تا چه حد زیانبار، ویران گر و مایه بدبختی و دوری از خدا است.

تبیین شاخه های امانت

امانت معنی بسیار وسیع و گسترده ای دارد که شامل تمام مواهب الهی و نعمت های خدادادی می شود. از قرآن مجید و اسلام و ایمان و ولایت گرفته تا کوچک ترین مواهب مادی و معنوی همه در مفهوم وسیع امانت داخل می شود. احادیثی که می گوید امانت موجب غنی و بی نیازی، و خیانت موجب فقر است، ناظر به امانت های مالی و مادی است. ولی آیات[11]و روایاتی که اشاره به عرضه شدن امانت به آسمان ها و زمین می کند به یقین به معنی امانت مادی و مالی نیست بلکه فراتر از آن است و ناظر به امانت های معنوی می باشد. در حدیثی از امیرمؤمنان(ع) می خوانیم هنگامی که وقت نماز فرا می رسید حال او دگرگون می شد و هنگامی که از آن حضرت سؤال می کردند می فرمود: «وقت نماز رسیده همان وقت امانتی که خداوند آن را در آسمان ها و زمین عرضه داشت و از حمل آن ابا کردند و ترسان شدند».[12] در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) می خوانیم: هنگامی که خداوند ارواح پیغمبر(ص) و فاطمه زهرا(ع) و ائمّه معصومین(ع) را آفرید سخنانی فرمود: «ولایت آنها امانتی در نزد خلق من است»[13] از احادیث دیگری استفاده می شود که خلافت رسول اللّه(ص) امانت است.[14] یا این که نماز و زکات و حج امانت است[15]و یا همسران نزد شما امانت الهی هستند.[16] به هر حال امانت و خیانت را نمی توان در عمل خاص و برنامۀ معینی محدود ساخت؛ چرا که آثار و پیامدهای آن نیز تنها در بخش امانت و خیانت مالی محدود نمی شود.

آثار فردی امانت داری

در روایات آثار فراوانی برای این خصلت بیان شده است که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

1ـ سبب جلب رزق و روزی[17]

2ـ مؤلفه ی مهم برای جلب اعتماد مردم

3ـ عافیت در دنیا و آخرت[18]

4ـ نشانه ایمان[19]

5ـ اقتدا به امامان معصومین[20]

6ـ ایجاد شهامت در صاحبش: صدق و راستی و امانت به انسان شجاعت و شهامت می بخشد؛ زیرا آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است؛ درحالی که دروغ و خیانت همیشه انسان را در هاله ای از خوف و ترس فرو می برد؛ مبادا خلاف گویی و خیانت او ظاهر گردد و تمام نقشه های او نقش بر آب شود.

آثار اجتماعی امانت داری

معلوم است کسی که به خیانت و نادرستی در بین مردم معروف شد در این دنیا نیز زندگانی بر او سخت و ناگوار خواهد شد. نوع انسان در دنیا با معاونت و همکاری یکدیگر می تواند زندگانی راحتی داشته باشد، زندگانی انفرادی برای هیچ کس میسور نیست مگر آنکه از جامعه بشریت خارج شده به حیوانات وحشی ملحق گردد و زندگانی اجتماعی چرخ بزرگش بر محور اعتماد مردم به یکدیگر می چرخد و اگر خدای نخواسته اعتماد از میان مردم رخت بربندد ممکن نیست بتوانند به راحتی زندگانی کنند و پایۀ بزرگ اعتماد هم بر امانت و ترک خیانت گذاشته شده است. پس شخص خائن مورد اطمینان نیست و از مدنیّت و عضویت جامعۀ انسانی خارج است و او را در محفل مدینۀ فاضله به عضویت نمی پذیرند و معلوم است چنین شخصی با چه حالت سخت و زندگی تنگی، گذران عمر خواهد کرد.[21]

راه های تقویت امانت داری

پرورش روح امانت داری در افراد و پیش گیری از خیانت جز در سایۀ تقویت مبانی ایمان امکان پذیر نیست؛ زیرا یکی از ریشه های عمده خیانت، شرک و عدم اعتقاد کامل به قدرت پروردگار و رازقیّت او است. افراد ضعیف الایمان به گمان این که اگر دست به خیانت نزنند در زندگی عقب می مانند و منافع آنها تأمین نمی شود تن به ذلّت خیانت می دهند اما هنگامی که پایه های ایمان تقویت شد توکل و اعتماد بر خدا و اطمینان به وعده های تخلف ناپذیر او سبب می شود که راه انحراف شرک را برای وصول به مواهب زندگی نپیماید. از سویی دیگر چون یکی از عوامل مهم خیانت، نیاز افراد است باید تا آنجا که می شود نیازهای معقول و مشروع کسانی را که تحت مدیریت انسان قرار دارند برآورده کنند مبادا نیازشان سبب شود که زنجیر طلایی امانت را پاره کنند و به خیانت روی آورند. امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر که عالی ترین برنامه مدیریت است می فرماید: «و در بذل و بخشش به او (قاضی) سفرۀ سخاوتت را بگستر آن گونه که نیازمندی اش از میان برود و حاجتی به مردم پیدا نکند و از نظر مقام و منزلت آن قدر مقامش را نزد خودت بالا ببر که هیچ یک از یاران نزدیکت به نفوذ کردن در او طمع نکند و از توطئه این گونه افراد نزد تو در امان باشد و در این موضوع با دقت بنگر»[22] از سوی دیگر توجه به عواقب شوم خیانت در دنیا و آخرت و رسوایی ها و محرومیت های ناشی از آن و سرافکندگی در برابر خلق و خالق و گرفتار شدن در چنگال فقری که انسان از آن می گریزد به یقین از عوامل باز دارنده و از اسباب پیشگیری و درمان خیانت است. این نکته نیز قابل دقت است همان گونه که امانت داران باید در امانت خیانت نکنند امانت گذاران نیز باید به هوش باشند که امانت خویش را به دست چه کسی می سپرند اگر کسی امانتش را به دست انسان بد سابقه ای بسپارد و او در امانت خیانت کند باید خویشتن را ملامت کند. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می خوانیم: «کسی که امانت خویش را به غیر امین بسپارد خدا ضامن حفظ آن نیست؛ زیرا خدا او را از سپردن امانت به چنین کسی نهی کرده است».[23]

پی نوشت ها