در قرآن با دو واژه از مردم خواسته شده است تا در کار های نیک و پسندیده مشارکت فعال و سازنده داشته باشند. این دو واژه عبارتند از "سبقت" و "سرعت". بازشناسی مفهوم این واژگان در تبیین صحیح مشارکت نقش ویژ ه ای را ایفا خواهد نمود. "سبقت" در لغت به معنای پیشی گرفتن در راه، کار، فکر و علم است[1]و "سرعت" عبارت است از شتاب داشتن؛ این معنی هم در اجسام کاربرد دارد و هم در کارها.[2] نقطه مقابل آن، واژه ی " بُطء" به معنای کندی است. سبقت در کار خیر و سرعت داشتن در آن، از صفات پسندیده به حساب می آیند اما عجله در کار ها چه کار خوب باشد و چه بد، از صفات نکوهیده و ناپسند است. دلیل آن هم نکته ی لطیفی است که در معنای عجله نهفته است. راغب می گوید: «مقصود از عجله، خواستن چیزی است که هنوز موعدش فرا نرسیده است.»[3]
تفاوت "سرعت" و "سبقت" در کارها
سرعت به معنای شتاب است. در این جا سخن از این است که بی توجه به دیگران هر کسی خود می بایست در کار های نیک و خیر شتاب ورزد و تأنّی و مکث و درنگ نکند. وقتی گفته می شود که در کاری باید شتاب داشت، توجه به خود فرد و عملکرد او نسبت به کاری است که باید انجام دهد و در حقیقت سرعت در کار، در حوزه ی فردی مطرح می شود. در مسابقه و پیشی گرفتن چنان که از خود واژه ظاهر است، نوعی نسبت در آن نهفته است. از این رو ارتباط نزدیکی با مسایل اجتماعی پیدا می کند. به این معنا که هر کسی می بایست خود را با دیگری مقایسه کرده و بسنجد و در کار های نیک و پسندیده بکوشد تا از دیگری سبقت گیرد. به دیگر سخن اگر دو تن می توانند کاری نیک و خیر انجام دهند، هریک می بایست تلاش کند که زودتر از دیگری به آن اقدام کند.[4]
آیات مربوط به سبقت در کار های نیک
کسانی که برای رسیدن به قُرب خداوند لحظه شماری می کنند؛ کسانی که ایمان به روز واپسین دارند و معتقدند که بازگشت همه به سوی خداست و بلاخره کسانی که لحظه های غفلت و کوتاهی برای جلب رضایت معبود را جایز نمی شمارند و آن را عقب ماندن از غافله ی مشتاقان معبود می دانند، همواره خواهان پیش گام بودن در این مسیر هستند.[5] به همین دلیل است که فرشتگان،[6] پیامبران[7]و بندگان صالح خدا[8] در قرآن به این ویژگی ستوده شده اند که در کار های نیک از پیشی گیرندگانند. به جز گروه نخست که همواره جویای پیشگامی در این مسیر می باشند، خداوند دیگر بندگان و ایمان آورندگان را نیز تشویق به سبقت در کار های خیر می کند: «[...] اگر خدا می خواست همه ی شما را امت واحدی قرار می داد ولی خدا می خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید (و استعدادهای مختلف شما را پرورش دهد). پس در نیکی ها بر یکدیگر سبقت جویید! بازگشت همه شما، به سوی خداست سپس از آنچه در آن اختلاف می کردید به شما خبر خواهد داد.»[9] سفارش قرآن به ایمان آورندگان این است که به جای بحث و گفت و گو در مورد چیز هایی که ثمرات چندانی دربر ندارد، توجه خود را معطوف به کار های خوب کنند و سعی کنند که در آن کار ها از یک دیگر سبقت گیرند: «هر طایفه ای قبله ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است (بنابراین، زیاد در باره ی قبله گفتگو نکنید! و به جای آن،) در نیکی ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید! هر جا باشید، خداوند همه ی شما را (برای پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز،) حاضر می کند زیرا او، بر هر کاری تواناست.»[10]
سیره ی پیشوایان(ع) در پیش گامی
روش و سیره ی پیامبر و پیشوایان دین (ع) این گونه نبود که تنها دستورات و پیام های الهی را به مردم برسانند؛ بلکه نخست خود به آنها عمل می کردند و سپس به دیگران می گفتند. بنابراین می توان پیش بینی کرد که حتی در عمل به این توصیه ی قرآنی نیز ایشان پیشگام همگان بودند امیرمومنان و پیشوای متقیان (ع) در بیان ویژگی های خود این چنین می گوید: «آن گاه که همه از ترس سست شده، کنار کشیدند، من قیام کردم و آن هنگام که همه خود را پنهان کردند من آشکارا به میدان آمدم و آن زمان که همه لب فرو بستند، من سخن گفتم و آن وقت که همه باز ایستادند من با راهنمایی نور خدا به راه افتادم. در مقام حرف و شعار صدایم از همه آهسته تر بود امّا در عمل برتر و پیشتاز بودم.»[11]آنکه افکارش تنها دنبال یافتن کار های خوب باشد، به مرور زمان دارای شخصیتی می شود که حتی آنجایی که دیگران متوجه کار های خوب نیستند، او پیش از دیگران به انجام دادن آن اقدام می نماید و این همان خصوصیّاتی است که در شخصیّت حضرت علی (ع) می توان یافت.
دلایل شتاب در کار های نیک
به چه علت باید در کار های خیر شتاب نمود و از دیگران پیش افتاد؟ برای پاسخ به این سوال، باید روشن نمود که اصولا چرا انسان ها در کار ها –چه خوب و چه بد- شتاب می کنند؟ از دست ندادن فرصت ها برای به دست آوردن منافع دنیوی یا اخروی جواب مناسبی است که به این پرسش می توان داد. امیرمومنان (ع) در این باره چنین می فرماید: «خدا شما را رحمت کند! پس بشتابید به سوی آباد کردن خانه هایی که شما را به آبادانی آن فرمان دادند و تشویقتان کرده، به سوی آن دعوت کرده اند،[...] وه! چگونه ساعت ها در روز، و روز ها در ماه، و ماه ها در سال، و سال ها در عمر آدمی شتابان می گذرد؟!»[12] اما چه چیز هایی می تواند موجب از دست رفتن فرصت ها شود؟
أ) فقر
شخصی که دچار فقر گشته، به دلیل نداشتن بسیاری از امکانات، نمی تواند آن چنان که بایسته و شایسته است به وظایف خود عمل کند و در آرزوی انجام بسیاری از کار های نیکی که می توانست انجام دهد می ماند، تاچه رسد به اینکه بخواهد در آنها پیش گام نیز باشد. کار های خوبی از قبیل کمک به نیازمندان، از جهت مالی محتاج داشتن دارایی کافی است.
ب) ثروت
گاه پیش می آید که انسانی در اثر به دست آوردن مال و ثروت فراوان، روحیه ی مال اندوزی و حرص و طمع در او به وجود می آید، که حاضر نیست به راحتی از سرمایه ی فروانی که به دست آورده به دیگران ببخشد و در راه خیر و خوبی گامی بردارد. این ثروت طغیان آور لذّت مشارکت در کار های خوب و حتی شرینی عبادت پروردگار را نیز از انسان می گیرد.[13] حضرت عیسی (ع) فرمود: «به حق به شما می گویم: هم چنان که مریض به غذا نگاه می کند، ولی از آن لذّتی نمی برد، هم چنین صاحب دنیا از عبادتش لذت نخواهد برد و تا وقتی که دنیا در ذایقه اش شیرینی می کند، از شیرینی عبادت بهره ای نصیبش نمی گردد»[14]
ج) پیری
دوران پیری، دوران کاستی های جسمی است. اگر انسان در زمانی که جوان است و از توانایی جسمی خوبی برخوردار است، از فرصت ها به خوبی بهره نبرده و در انجام کار های نیکی که نیاز به توانایی جسمی دارد، کوتاهی کند، دیگر پیری این اجازه را به او نخواهد داد تا به آن کار ها مبادرت ورزد. شتاب در انجام کار های نیک در جوانی این امکان را به انسان می دهد که بهترین بهره را از این دوران ببرد.
د) رخداد های ناگوار
بعضی از حوادث اجتماعی و سیاسی نیز می تواند از عواملی باشد که فرصت های مناسب را از انسان بگیرد. انجام بسیاری از کار ها نیازمند فضای مناسب اجتماعی و سیاسی است. اگر شخصی از فضای آرام اجتماعی، سیاسی و اعتقادی بهره برداری مناسب را نکند و با پیش تازی در امور خیر شخصیّت خوبی را برای خود ساخته و پرداخته نسازد، در معرض انحرافات اخلاقی و اعتقادی قرار دارد. رسول خدا (ص) فرمود: «سوی کارهای نیک، پیش از آنکه فتنه هایی چون پاره های شب های تاریک ظاهر شوند، پیشی گیرید؛ در آن هنگام انسان صبح مؤمن است و شب کافر می شود؛ شب مومن است و روز کافر می شود و دین خود را به کالای ناچیز دنیا معامله می کند.»[15]
ه) مرگ
از میان علل و عواملی که موجب از دست رفتن تمامی فرصت ها می شود، مرگ را می توان بزرگ ترین عامل دانست. پس از مرگ تنها کار های خوبی که هرکس پیش از مرگ انجام داده باقی می ماند و بس. بنابراین تا فرصت هست و تا این عمر کوتاه از دست نرفته، انسان باید در ذخیره ی اعمال برای روز واپسین بکوشد.
موانع شتاب در کار خیر
بعضی از عواملی که به قهر و اجبار جلوی شتاب و سبقت در کارهای خیر را می گیرد، به اختصار بیان گردید. اما علل و عوامل دیگری نیز در شخصیّت برخی از افراد وجود دارد که می تواند موجب سستی انسان در انجام سریع و به موقع کارهای خوب گردد. از این عوامل می توان به: خودکم بینی، توقع بیش از حد از خود، کمال طلبی وسواس گونه، اشتیاق به لذت جویی کوتاه مدت، عدم اعتماد به نفس، عدم تسلط بر کار، نگرش منفی به کار، نگرش غیر واقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسؤولیت در برابر خود و دیگران، لجبازی با دیگران و. .. اشاره نمود.[16] هرگاه کسی این نقصان شخصیّتی را در خود درمان کند و متوجه باشد که فرصت ها همیشه باقی نیستند؛ بلکه بسیاری از علل و عوامل اختیاری و قهری موجب از دست رفتن آنها می شوند، سعی و تلاشش در انجام کارها دو صد چندان خواهد شد. این تلاش با توجه به آثاری که شتاب و سبقت در کارهای نیک دربر دارد، سرعت بیشتری نیز به خود خواهد گرفت و چنین شخصی، با گذشت زمان جزء پیشگامان در کارهای خیر شناخته خواهد شد.
نتایج و ثمرات سبقت در خیرات
شتاب داشتن در کار های خوب و پیشی گرفتن از دیگران در انجام آن دو نوع ثمره و نتیجه را دربر دارد:
أ) ثمره ی دنیوی
1) پیشرفت جامعه
از جمله نتایج دنیایی و مادی این کار می توان به این موارد اشاره داشت: نخست آن که جامعه رو به پیشرفت می نهد؛ چراکه پیشرفت جامعه در گرو انجام گرفتن به موقع کار های خوب است. اگر روحیه ی مسابقه در انجام کار های نیک در جامعه نهادینه شود، کار ها با شتاب بیشتری پیش می رود.
2) ایجاد انگیزه در دیگران
نتیجه دیگر مسابقه، آن است که جامعه به انجام کار های خیر تشویق می شود و هر کسی می کوشد تا نخستین کسی باشد که کار خوبی را انجام می دهد و در حقیقت جامعه با حالت عاطفی خاصی رو به رو می شود که هرکسی در جست و جوی یافتن کار های خوب است.
3) ظهور و بروز کارهای خیر در جامعه
فایده دیگر مسابقه این خواهد بود که کار های خیر علنی و آشکارا انجام و در چشم دیگران مطرح شود؛ زیرا در مسابقه، دست کم دو نفر مشارکت خواهند داشت و این گونه است که به صورت آشکار کار های خیر مطرح و در جامعه منتشر و رقابت برای پیش تازی میان مردمان پدید می آید.
ب) نتایج معنوی و اخروی
در مورد نتایج معنوی و اخروی سبقت و شتاب در کار های نیک نیز می توان گفت: بسیاری از موارد تأخیر در انجام دادن کاری، موجب از دست رفتن فرصت ها شده و ممکن است انسان دیگر آن میل اولیّه را برای انجام آن نداشته باشد. به همین سبب توصیه شده که هرگاه انسان خواهان انجام کار خوبی است، شتاب نموده و برعکس هرگاه قصد انجام کار ناپسندی را داشت، کمی درنگ کند.[17] بسیاری از موارد است که انجام یک کار خوب در زمانی مناسب، باعث عاقبت به خیری انسان می شود.[18] از دیگرسو، خداوند از کار های نیک، آنی را دوست دارد که در انجام آن شتاب شود.[19] البته باید یادآور شد که، تنها کسانی به این توفیق دست می یابند که به فرموده ی خداوند متعال این گونه باشند: «و آنها که نهایت کوشش را در انجام طاعات به خرج می دهند و با این حال، دل هایشان هراسناک است از اینکه سرانجام به سوی پروردگارشان بازمی گردند، (آری) چنین کسانی در خیرات سرعت می کنند و از دیگران پیشی می گیرند»[20]
پی نوشت ها
[1] فراهیدی، خلیل؛ کتاب‌العین، قم، انتشارات هجرت، 1410ق، چ دوم، ج5، ص85 و مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، ج5، ص41.
[2] قرشى، سید على‌اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش، چ ششم، ج3، ص255 و راغب‌اصفهانی، حسین؛ الفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان، دمشق-بیروت، انتشارات دارالعلم، 1412ق، چ اول، ص407.
[3] راغب اصفهانی، همان، ص548.
[4] ر.ک: طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1374، چ پنجم، ج19، ص290.
[8] آل‌عمران/114 و توبه/100.
[11] سیدرضی، محمد؛ نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات مشهور، 1379، چ اول، ص91.
[13] ر.ک: مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1389ش، ج27، ص804- 805.
[14] ابن‌فهدحلّی، احمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی، قم، دارالکتاب اسلامی، 1407ق، چ اول، ص106.
[15] پاینده، ابوالقاسم؛ نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(ص) ، تهران، دنیای دانش، 1382ش، چ چهارم، ص370-371.
[16] آقاتهرانی، مرتضی؛ اهمال کاری (تعلل ورزیدن)؛ بررسی علل، راه کارها و درمان، مجله معرفت، شماره64، فروردین 82، ص40.
[17] کلینی، محمد؛ الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1362، چ دوم، ج2، ص142-143.
