فیروزه اسلام ؛ مسجد کبود تبریز

کارناوال - رویا افشاری : امروز کارناوال یک پیشنهاد ویژه برای علاقمندان به هنر و #معماری ایرانی و گردشگری فرهنگی دارد؛ سفری که شمارا شگفت زده خواهد کرد.

امروز کارناوال یک پیشنهاد ویژه برای علاقمندان به هنر و #معماری ایرانی و گردشگری فرهنگی دارد؛ سفری که شمارا شگفت زده خواهد کرد.

در این سفر با یکی از شاهکارهای هنر و #معماری اسلامی آشنا خواهیم شد که آوازه اش نه تنها در جهان اسلام بلکه در دنیا پیچیده است.

مسجدی در شهر تبریز متعلق به قرن 9 هجری قمری که بازدید از آن دنیای تازه ای از هنر و معماری اسلامی را برروی بیننده می گشاید و لقب ” فیروزه اسلام “ را به خود اختصاص داده است.

مسجد کبود تبریز یکی از مساجد مسقف ایران است که اوج توانایی هنرمندان کاشیکار ایرانی در کاشی های معرق آن قابل مشاهده است.

سیاحان بسیاری که از این بنا دیدن کرده اند بسیار درباره آن قلمفرسایی نموده اند. از آن جمله نادرمیرزا قاجار است که درباره مسجد کبود می نویسد:

“روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید”

همراه با کارناوال به شهر تبریز برویم و با فیروزه اسلام ( مسجد کبود ) آشنا شویم.

photo by Peyman Az

photo by Mehdi.KD

چرا مسجد کبود؟

-بازدید از تلفیق هنر و معماری اسلامی – ایرانی

-بازدید از بنایی باقیمانده از قرن 9 هجری قمری

-تماشای غنای رنگی کاشی کاری های مسجد

بازدید از مسجد کبود

در شهر تبریز از هر کس بپرسی، مسجد کبود کجاست؟ آدرس صریح و کاملی می دهند و کمی از مسجد زیبای شهرشان برایتان می گوید.

به درب ورودی مسجد که می رسیم باید از گیشه، بلیط تهیه کنیم و وارد مسجد زیبای کبود شویم.

مسجدی که غنای رنگ کاشی هایش روزگاری دل هر نمازگزاری را می ربود؛ و زیباییش شهره دنیای اسلام بود.
در هنگام ورود و در نگاه اول ابهت و گیرایی و جلوه گری گذشته را نمیبینی و دلت کمی می گیرد چرا که بسیاری از کاشیکاری ها و قسمت هایی از بنا به دست زمانه تخریب شده اند؛ اما وقتی کاشی های رنگین و فوق العاده را در قسمت های مختلف مسجد می بینی، غنای رنگی و عظمت مسجد مبهوتت می کند. و اینجاست که معنای فیروزه اسلام را درک میکنی و این بنا و تزییناتش را لایق این نام می دانی؛ و آرزو می کنی ای کاش دوباره بدرخشی فیروزه زیبای اسلام…

فیروزه اسلام ؛ مسجد کبود

مسجد کبود در تبریز یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است. این بنا به نامهای دیگری چون گوی مسجد Göy məscid ( به ترکی همان مسجد کبود )، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه نیز شهرت دارد.

ابوالمظفر جهانشاه بن قره یوسف از امرای قراقوینلو بانی ساخت این مسجدباشکوه شد؛ اما نظارت ساخت آن را همسرش ( به گفته برخی از محققین دخترش ) جان بیگم خاتون به عهده گرفت.

تلفیق آجر و کاشی با رنگ های متنوع، بسیار دیدنی و حیرت انگیز است. کاشی های معرق لاجوردی بی نظیر آن سبب شده تا آن را ” فیروزه اسلام “ بنامند.

معمار سازندە ی مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز ( اقلیم سرد کوهستانی ) به وجود آورده است به نحوی که تمام بخش‌های این مسجد در فصول مختلف سال، کاربردی بودند.

در گذشته، این بنا جزئی از مجموعه ای با نام ” مظفریه “بوده که متشکل از ساختمان هایی چون مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و … بوده است. شوربختانه امروز تنها بخشی از مسجد باقی مانده که آن هم دچار آسیب های جدی شده است.

مسجد کبود تبریز در سال 1310 ه.ش با شماره 169 به ثبت ملی رسید.

photo by Kamran Ali

زیبایی های مسجد کبود

سازندگان مساجد سعی می کنند همیشه از بهترین ها در ساخت یک مسجد استفاده کنند. مسجد کبود تبریز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بهترین معماران، کاشیکاران و هنرمندان در این مسجد از خود اثری ماندگار به جای گذاشته اند.

اغلب گردشگرانی که از گوشه و کنار دنیا برای بازدید این بنای باشکوه به تبریز می آیند، آوازه کاشی کاری ها و غنای رنگی آن را شنیده اند.

مسجد کبود تبریز علاوه بر معماری فوق العاده، جذابیت ها و زیبایی های بی نظیری دیگری را در خود جای داده است.

در ادامه با زیبایی ها و بخش های مختلف مسجد کبود آشنا خواهیم شد.

1 ) سقف طلا و لاجورد

یکی از جذاب ترین و چشمگیرترین قسمتهای مسجد کبود، بخشی از سقف است که با طلا و لاجورد کار شده و منظره ای بی نظیر را برای این بنا به ارمغان آورده است.

هنگام نظاره این قسمت از بنا، آرامشی عجیب وجود انسان را فرا می گیرد و امنیت را در خانه خدا به خوبی حس خواهید کرد.

2 ) کاشیکاری های منحصر به فرد مسجد کبود

دیواره های بیرونی و درونی مسجد را کاشیکاران چیره دست با کاشی های معرق آراسته اند، که تنها شاید بتوان آن را با کاشیکاری های ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان مقایسه کرد.

اوج هنر کاشیکاری معرق را در ظرافت و تنوع کاشیکاری های مسجد باشکوه کبود خواهید دید. کاشیکاری های معرق لاجوردی که سبب نام پر آوازه ” فیروزه اسلام” شده اند.

photo by Alireza Momeni

3 ) سردابه ؛ مقبره جهانشاه

یکی از جاذبه های این مسجد، وجود دو قبر در سردابی در قسمت شبستان کوچک در بخش جنوبی مسجد است که بنابر نظر پژوهشگران و روایت های تاریخی، جسد جهانشاه پس از کشته شدنش به این مسجد انتقال داده شده، بنابراین این دو قبر احتمالا محل دفن جهانشاه و همسرش می باشد. البته در حال حاضر قبرها خالی است.

کاشی های شش ضلعی لاجوردی و ازاره های مرمری و کتیبه های با نقوش اسلیمی حجاری شده در این آرامگاه، بسیار دیدنی و چشم نوازند.

از این بنا سیاحان بسیاری دیدن کرده اند و در وصف آن بسیار نوشته اند. تارونیه سیاح فرانسوی در عصر صفوی از این مسجد بازدید کرده و در رابطه با گذر از گنبد خانه مسجد به گنبد خانه مقبره این چنین می نویسد :

“از این گنبد (گنبدخانۀ مسجد) داخل یک گنبد کوچکتری می‌شوید که خیلی قشنگتر از اولی است. در عمق آن از سنگ مرمر شفاف سفید چیزی ساخته شده که شباهت به دری که باز نمی‌شود، دارد (سنگ محراب مفقودۀ مسجد)”(تارونیه، 1366،68).

بنابر این توصیف در محل اتصال این بخش به گنبدخانه، پوششی از سنگ مرمر و محراب وجود داشته است.

4 ) محوطه مسجد

وجود محوطه ای گل گاری شده در مسجد برای گردشگران بسیار جذاب است.

علاوه براین بوستان خاقانی در نزدیکی مسجد و مجسمه خاقانی در آن فضای مناسبی را برای استراحت و عبور گردشگران ایجاد کرده است.

پیشینه فیروزه اسلام

جهانشاه یکی از امرای قراقویونلو، تبریز را پایتخت خود قرار داده و بانی ساخت مسجدی در این شهر شد. نظارت ساخت مسجد را همسرش ( به گفته برخی از محققین دخترش ) جان بیگم خاتون به عهده گرفت، و این بنا به سرکاری عزالدین قاپوچـی بنا شد. بنا بر کتیبه سردر، اتمام ساخت این مسجد در سال 870 ه.ق بوده است. این تاریخ مربوط به سال اتمام کاشیکاری هاست و ساخت بنای مسجد از چند سال پیش از سال 870 شروع شده است.

مسجد کبود تنها بنایی است که از دوره فرمانروایی قراقویونلو در تبریز باقی مانده است.

در سال 1193 ه.ق ( 1158 ه.ش ) سقف مسجد بر اثر زلزله فرو ریخت و دیوارهای آن نیز تخریب شد و تا حدود 150 سال بدون تغییر باقی ماند و در سال 1318 بازسازی طاق ها و پایه ها آغاز و پس از آن در سال 1355 کارهای ساختمانی به سرانجام رسد. اما تا به امروز بازسازی کاشیکاری ها داخلی و خارجی ادامه دارد. اگر به بازدید موزه آذربایجان در نزدیکی مسجد بروید در گوشه و کنار آن بخش های در حال مرمت را خواهید دید.

اتفاقی عجیب در سال 1393 برای این مسجد رخ داد؛ تعداد 50 نفر از اهالی برای برپایی نماز جماعت به به مسجد رفته و آن را اشغال کردند و پس از تسخیر مسجد نماز جماعت برگزار کرده و سپس کف کاشیکاری شده آن را فرش کردند.

لوله کشی نامناسب گاز شهری در داخا مسجد نیز سبب شد تا در فصل سرما قسمت هایی از دیواهای بنا تخریب شد. شوربختانه با تصاحب مسجد مرمت کاشیکاری ها نیز متوقف شد.3

تصاویری از مسجد کبود تبریز قبل از مرمت و بازسازی

کتیبه های مسجد

از کتیبه ی موجود بر سردَر بنا که به سبک حط کوفی و ثلث نوشته شد، این چنین به نظر می رسد که این بنا محلی بوده برای یادبود پیروزی های جهانشاه امیر قراقویونلو بوده است. برروی این کتیبه اسامی عمارت مظفریه و نام نعمت االله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی که خطاط و طراح نقوش مسجد بوده، دیده می شود.

بر کاشیکاری های ایوان ورودی مسجد کتیبه ای به خط رقاع وجود دارد که از تاریخ ساخت بنا در سال 870ه. ق سخن می گوید.

سوره فتح به صورت کتیبه ای برجسته دور تا دور شبستان اصلی با ظرافت و بسیار زیبا کار شده است.

در بالای در ورودی مسجد نیز کتیبه ای نام جهانشاه نقش بسته که در گذشته روکش طلایی داشته است.

معماری مسجد کبود

مسجد کبود بنایی چند منظوره و آجری با سبک معماری آذری است که آن را به خاطر وجود آرامگاه جهانشاه مسجد – بقعه می نامند.

در ساخت بعضی قسمت ها از سنگهای کمیابی استفاده شده است. فضاهای معماری سجد کبود عبارت است از :

سردر، مناره، گنبد و شبستان و آرامگاهی خانوادگی در قسمت جنوبی مسجد.

شکل کلی بنا حاصل دو گنبدخانه یکی بزرگ و دیگری کوچک در ضلع جنوبی می باشد که گنبدخانه کوچک متعلق به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه و گنبد بزرگ متعلق به مسجد است.

ایوان ورودی مسجد در ضلع شمالی تنها راه ورود به هر دو گنبدخانه می باشد و دو مناره مسجد کبود با فاصله تقریبا زیادی در دو طرف این ایوان قرار دارد.

بخش های اصلی مسجد را صحنی مربع شکل با حوضی در میان آن، شبستان هایی برای درس و اسکان مستمندان تشکیل می دهند.

بنای اصلی مسجد روبه روی صحن و رو به قبله بنا شده و سقف های ضربی آن در فاصله ی 12 متری پایه ها آن دیده می شود. بر فراز این بخش مربع، گنبدی عظیم با نمای داخلی آجرهای کوچک و کاشی های الوان با نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی، کار شده است.

اطلاعاتی که از فرم و مشخصات گنبد کبود در حال حاضر وجود دارد برگرفته از نوشته های افرادی است که گنبد اصلی آن را دیده اند چرا که گنبد فعلی مسجد، گنبد اصلی آن نمی باشد و گنبدی است حاصل مرمت های امروزی. از تصاویر باقی مانده می توان به این نتیجه رسید که گنبد واقعی مسجد بر روی گریو (ساقه گنبد) بنا نهاده شده بود و آن را بدون سازه بنا کردند که همین امر باعث سخت شدن کار بازسازی گنبد شد.
گنبد ابتدایی آن، یکی از بزرگترین گنبدهای آجری قرن نهم ه.ق با 17 متر دهنه و 20 متر ارتفاع که به خوبی وزن آن بر روی پایه ها تقسیم شده است. اما زلزله سال 1393 ه. ق به این بنای زیبا مهلت نداد و سبب فرو ریختن گنبد عظیم آن شد. در سال 1352 شمسی مرحوم رضا معماران مرمت بخش های تخریب شده را زیر نظر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی به عهده گرفت.
در اطراف شبستان بزرگ مسجد که سقفی ضربی دارد، رواق هایی به هم پیوسته وجود دارد که از سه طرف با طاق نما به رواق های اطراف خود مرتبط می شود.
گنبدخانه کوچک که بنایی آرامگاهی است که مزین به کاشی های لاجوردی و کتیبه ای دور تا دور بنا به خط می باشد. بالای این کتیبه تکه های کاشی با نوشته های کوتاه خط ثلث و نسخ ( اثراستاد محمدبن نعمت الله خوشنویس قرن نهم ه.ق )درمیان نقش های مختلف گل و بته دیده می شود.
تارونیه سیاح فرانسوی در نوشته های خود بنای این مسجد را عالی تر از دیگر مسجد می داند.

تصاویی از گنبدخانه اصلی

photo by Daniel Noll

رواق شرقی مسجد ( مرمت شده )

دسترسی به مسجد

آدرس: ایران. تبریز

مسجد کبود در شهر تبریز استان آذربایجان شرقی واقع شده است. در خیابان منصور تبریز نرسیده به میدان ساعت، داخل پارک خاقانی مسجد قرار دارد.

هزینه بازدید

بلیط ورودی مسجد برای ایرانیان 2500 تومان و برای اتباع خارجی 15000 تومان می باشد.

موقعیت مسجد کبود تبریز روی نقشه

تور مجازی مسجد کبود تبریز

توصیه های دوستانه کارناوالی

این مسجد از جاذبه های ارزشمند تاریخی ایران است که هر ساله تعداد زیادی گردشگران داخلی خارجی برای بازدید از آن به شهر تبریز سفر می کنند. وقتی وارد مسجد می شویم تزیینات و فضای مسجد انسان را وادار به ماندن می کند، و شاید ساعتها مشغول دیدن کاشیکاری ها و فضای ارامبخش مسجد شویم. برای حفظ این اثر تاریخی از لمس کردن و دست کشیدن بر روی کاشی ها خودداری کنیم و از ورود به قسمتهایی که برای مرمت محدود شده اند خوداری کنیم.

پس از بازدید از مسجد، حتما به موزه آذربایجان در نزدیکی آن بروید تا تکه کاشی ها و کتیبه های مسجد را از نزدیک مشاهده کنید.

موزه آذربایجان